HR, 20-09-2022, nr. 20/03966

In deze zaak heb ik op 8 maart 20221.geconcludeerd dat het vierde namens de verdachte voorgestelde middel slaagt en tot vernietiging van het bestreden arrest dient te leiden. De overige middelen heb ik daarom onbesproken gelaten. De Hoge Raad heeft mij gevraagd over deze middelen aanvullend te concluderen, aan welk verzoek ik hierbij gevolg geef. Daarbij betrek ik eveneens het namens de verdachte op 10 maart 2022 ingekomen schriftelijk commentaar zoals bedoeld in art. 439 lid 5 Sv.

Voor de leesbaarheid van deze aanvullende conclusie zal ik hierna eerst herhalen waartegen het cassatieberoep is gericht en nogmaals de feiten samenvatten die voor de bespreking van de middelen van belang zijn.

De verdachte is bij arrest van 1 december 2020 door het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden, zittingsplaats Leeuwarden, wegens “medeplegen van moord” op haar echtgenoot veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de duur van 20 jaren, met aftrek van de tijd doorgebracht in voorarrest. Voorts zijn door het hof beslissingen genomen ten aanzien van de vorderingen van de benadeelde partijen, te weten de vader, de moeder en twee zussen van het slachtoffer en heeft het hof de namens hen gevorderde vergoeding voor materiële en immateriële ‘shockschade’ toegewezen, alsmede schadevergoedingsmaatregelen opgelegd, een en ander zoals omschreven in het bestreden arrest.

Het cassatieberoep is ingesteld namens de verdachte. Mr. N. van Schaik, advocaat te Utrecht, heeft vijf middelen van cassatie voorgesteld, waarvan de eerste vier opkomen tegen de bewijsconstructie die het hof heeft gehanteerd en tegen de bewezenverklaring van het medeplegen van de moord door de verdachte. Het vijfde middel richt zich tegen de door het hof toegewezen schadevergoedingen aan de benadeelde partijen.

Namens de benadeelde partijen [benadeelde 1] , [benadeelde 2] , [benadeelde 3] en [benadeelde 4] hebben mr. C.H. Dijkstra en mr. R.E.H. Jager, advocaten te Amersfoort, in verband met het vijfde middel een verweerschrift ingediend. Bovendien is namens deze benadeelde partijen en door de genoemde advocaten bij schriftuur één middel van cassatie voorgesteld ten aanzien van de beslissingen van het hof over de ingestelde vorderingen tot schadevergoeding. Daarin wordt geklaagd over de gedeeltelijke afwijzing van de vorderingen van de benadeelde partijen. Mr. N. van Schaik heeft hierop bij verweerschrift gereageerd.

Op 8 juli 2017 heeft [slachtoffer] (hierna: het slachtoffer) het festival FreezeForze in de Westereen bezocht. De volgende ochtend op 9 juli 2017 omstreeks 10:25 uur werd in het weiland gelegen aan de Bûterwei, in de buurt van het festivalterrein, zijn levenloze lichaam aangetroffen. De telefoon van het slachtoffer werd een meter voor hem in het gras gevonden. Aan de hand van de locatiegegevens van het Google account van het slachtoffer die zijn aangetroffen op zijn telefoon en getuigenverklaringen is gebleken dat het slachtoffer op 9 juli 2017 omstreeks 00:27 uur het festivalterrein lopend heeft verlaten. Daarna bevond hij zich vanaf in ieder geval 00:40:09 uur in het weiland ter hoogte van de Bûterwei waar zijn stoffelijk overschot later die dag is aangetroffen. Daar is ook het dodelijk geweld op het slachtoffer toegepast. Het slachtoffer is door herhaald slaan met een voorwerp op/tegen zijn hoofd en lichaam om het leven gebracht en had zowel uitwendig als inwendig zware letsels aan en in het hoofd, het aangezicht, de hals, heup, ledematen, geslachtsdelen en de romp. Het is niet waarschijnlijk dat het slachtoffer na zijn dood is verplaatst of dat het slachtoffer met de toegebrachte letsels zelf nog een grote afstand kon afleggen. Het slagwapen is niet gevonden.

De vrouw van het slachtoffer is als verdachte aangemerkt. Zij heeft van begin af aan ontkend bij zijn dood betrokken te zijn geweest. Zij heeft verklaard die nacht op de Bûterwei aanwezig te zijn geweest, om het slachtoffer op te halen van het festival zoals tussen haar en het slachtoffer was afgesproken. Uit haar telefoongegevens en camerabeelden van een tankstation kan worden afgeleid dat dit omstreeks de tijd is geweest dat het slachtoffer om het leven is gebracht. Naar haar zeggen heeft zij het slachtoffer bij de Bûterwei niet aangetroffen, waarop zij weer naar huis is gereden.

De rechtbank heeft haar in eerste aanleg veroordeeld wegens moord en is er daarbij van uitgegaan dat zij de moord alleen heeft gepleegd. Het hof is eveneens tot een veroordeling van de verdachte gekomen en heeft aangenomen dat zij de moord heeft medegepleegd. Ten laste van de verdachte is bewezenverklaard dat:

“zij op 9 juli 2017 te De Westereen, in de gemeente Dantumadiel, tezamen en in vereniging met ander opzettelijk en met voorbedachten rade [slachtoffer] van het leven heeft beroofd, immers heeft verdachte en een mededader met dat opzet en na kalm beraad en rustig overleg, die [slachtoffer] meermalen, met een hard en/of stevig voorwerp op het hoofd geslagen, ten gevolge waarvan die [slachtoffer] is overleden.”

Het bijzondere in deze zaak is dat er geen direct bewijs is dat de verdachte de moord heeft medegepleegd. Het hof heeft de betrokkenheid van de verdachte uitsluitend uit indirect bewijs afgeleid en daarbij tevens gebruik gemaakt van kennelijk leugenachtige verklaringen die volgens het hof door de verdachte zijn afgelegd om de waarheid te bemantelen.

Onder paragraaf 3 van mijn eerdere conclusie heb ik een samenvatting gegeven van de bewijsconstructie van het hof. Aangezien de eerste drie middelen op specifieke onderdelen van deze bewijsvoering ingaan en zijn verweven met de bewijsvoering met betrekking tot het medeplegen, waartegen het vierde reeds besproken middel gericht is, zal ik deze samenvatting hieronder wederom weergeven.

Nadat het hof in het bestreden arrest, waarbij de Promis-werkwijze is gehanteerd2., heeft vastgesteld op welke wijze, wanneer en waar het slachtoffer om het leven is gekomen – zie voor een samenvatting 3.1 t/m 3.3 hiervoor3.– heeft het hof, gelet op de ontkennende verklaring van de verdachte, zeer uitgebreide overwegingen gewijd aan de vraag of de verdachte betrokken is geweest bij de dood van het slachtoffer.4.Deze vraag is door het hof bevestigend beantwoord.

Om een beeld te schetsen van de bewijsconstructie zal ik hetgeen het hof daartoe heeft overwogen niet in zijn geheel citeren, maar de essentie daarvan samenvatten. Daarbij zal ik zoveel mogelijk de volgorde aanhouden van de overwegingen van het hof onder het kopje “2.2 De betrokkenheid van de verdachte” van het arrest:

Vastgestelde feiten en omstandigheden in relatie tot de betrokkenheid van de verdachte

- Zowel op het lichaam van het slachtoffer als in de Mercedes van de verdachte zijn verschillende blauwe verfdeeltjes aangetroffen. Daarvan heeft het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) niet kunnen vaststellen of deze qua samenstelling overeenkomen en het NFI heeft hieraan geen in een specifiekere statistische waarde uitgedrukte bewijskracht kunnen verbinden. Niettemin heeft het hof het aantreffen van de blauwe verfdeeltjes in de Mercedes redengevend geacht voor het aannemen van een relatie tussen het slagwapen, waarvan deze verfdeeltjes afkomstig moeten zijn, en de Mercedes waarin de verdachte die avond reed. Het hof overweegt nadrukkelijk dat de bevindingen van het NFI op zichzelf niet doorslaggevend zijn voor het bewijs, maar dat het hof hieraan “een zekere bewijswaarde voor daderschap” toekent in samenhang met de andere bewijsmiddelen.5.

- Uit camerabeelden die door de politie zijn veiliggesteld in de omgeving van de route die de verdachte op 8 en 9 juli 2017 heeft gereden heeft het hof afgeleid dat de verdachte op 8 juli 2017 om 21:54 uur de woning met haar Mercedes heeft verlaten en daar om 22:02 is teruggekeerd. Vervolgens is zij in de nacht van 9 juli 2017 omstreeks 00:24 uur met haar auto weggereden en omstreeks 01:07 weer thuis aangekomen. In combinatie met de geregistreerde tijdstippen en locaties van de telefoon van de verdachte heeft zij in die periode heen en terug gereden van haar huis naar de Bûterwei.6.

- Uit de gebruikersactiviteiten en locatiegegevens van het Google account van de verdachte blijkt dat de telefoon van de verdachte zich om 00:31 uur ter hoogte van de Bûterwei bevindt en om 00:45 uur ter hoogte van de kruising van Bûterwei en Fogelsang, De Westereen. Rond dat laatste tijdstip (00:46) is de telefoon van de verdachte uitgeschakeld. Om 01:10 uur is de telefoon van de verdachte weer ontgrendeld. Het hof leidt hieruit af dat de onderzoeksresultaten overeenkomen met de verklaring van de verdachte dat zij, aangekomen op de Bûterwei, haar telefoon in de Mercedes achterliet toen zij uit de auto stapte. Op grond van het deskundigenonderzoek dat aan de telefoon is gedaan, gaat het hof ervan uit dat de telefoon, toen zij weer instapte om te vertrekken vanaf de Bûterwei, niet is uitgevallen ten gevolge van een lege batterij, zoals de verdachte heeft verklaard, maar dat zij haar telefoon toen heeft uitgeschakeld.7.

- Een festivalbezoekster (getuige [betrokkene 1] ) die op 9 juli 2017 rond 00:30 naar huis fietste, heeft verklaard dat zij twee personen, zij meende een man en een vrouw, die in het zwart waren gekleed, bij de kruising van de Fogelsang met de Bûterwei heeft gezien. Volgens haar stond de vrouw eerst tegen een auto aangeleund waarna zij samen met de ander in de richting van het weiland is gelopen. Door het hof is vastgesteld dat de ingang van het weiland zich hemelsbreed op 16.30 meter afstand bevond van de plaats waar het slachtoffer later is gevonden. Het hof leidt uit de verklaring van de getuige in combinatie met de locatie- en tijdgegevens van de telefoon van de verdachte af, dat het niet anders kan zijn dan dat één van de twee personen die de getuige heeft gezien de verdachte was, staande tegen de Mercedes, en dat de verdachte toen dus samen was met een ander. Daarnaast stelt het hof vast dat het slachtoffer die plek aan de Bûterwei lopend is genaderd en aldaar uiteindelijk in ieder geval om ongeveer 00:40 uur is gearriveerd.8.

De beoordeling van de verklaringen en het gedrag van de verdachte

Het hof heeft met betrekking tot de door de verdachte afgelegde verklaringen het volgende overwogen:

“De verdachte heeft meerdere verklaringen afgelegd over de periode in de aanloop naar 8 en 9 juli 2017 en de periode daarna. Eerst is zij als getuige gehoord. Later is zij als verdachte aangemerkt en heeft zij in die hoedanigheid veelvuldig en uitvoerig verklaard.

Het hof stelt vast dat de verdachte in haar verschillende verklaringen op veel onderwerpen niet consistent heeft verklaard. Het valt op dat zij haar verklaringen voortdurend bijstelt wanneer zij in verhoren wordt geconfronteerd met resultaten van het onderzoek. Dit maakt dat de verdachte niet consistent is en aan geloofwaardigheid inboet. Het hof gebruikt daarom enkel de verklaring van de verdachte voor bewijs wanneer ondersteuning in ander bewijsmateriaal voorhanden is. Het hof verbindt op een aantal punten conclusies aan hetgeen verdachte heeft verklaard. Het hof zal hieronder op een aantal relevante onderwerpen over het gedrag en de activiteiten van de verdachte in de aanloop naar het tenlastegelegde feit zoals dat in de nacht heeft plaatsgevonden nader ingaan.”9.

Samengevat komen de bevindingen van het hof op het volgende neer:

- Uit het sms- en belgedrag tussen de verdachte en het slachtoffer blijkt dat het slachtoffer door de verdachte is gestimuleerd om die dag naar het festival te gaan en dat de verdachte gecontroleerd heeft waar het slachtoffer die dag en avond gedurende het festival verbleef.10.

- Het hof neemt aan dat de verdachte kennelijk leugenachtig heeft verklaard over een autorit die zij in de avond van 8 juli 2017 om 22:00 uur heeft gemaakt.11.De relevantie van deze vaststelling wordt pas duidelijk bij de overwegingen van het hof ten aanzien van het medeplegen. Het hof veronderstelt dat zij tijdens deze rit de medepleger heeft opgehaald, zie onder 4.8. hierna.

- De verdachte heeft volgens het hof de afspraak over de ophaallocatie van het slachtoffer, namelijk dat hij naar de Bûterwei moest komen, geregisseerd en neemt op basis van onderzoek aan de computers van het slachtoffer en de verdachte, de navigatie van de Mercedes en de inhoud van de sms-berichten van de verdachte aan het slachtoffer aan, dat in eerste instantie een andere ophaalplek is afgesproken.12.

- Het hof acht de verklaring van de verdachte, dat zij die nacht alleen op de Bûterwei aanwezig is geweest en dat zij niets heeft gezien of heeft meegekregen van het feit dat haar echtgenoot op dat moment in het weiland om het leven is gebracht niet geloofwaardig.13.

- De verdachte heeft verklaard dat zij op de terugweg naar huis in de nacht van 9 juli 2017 nergens is gestopt en heeft er geen verklaring voor gegeven dat zij over de terugweg 19 minuten heeft gedaan terwijl zij over de heenweg 5 minuten heeft gereden. Het hof merkt deze verklaring als kennelijk leugenachtig aan.14.Ook dit aspect is van belang voor de beantwoording van de vraag door het hof of er sprake is geweest van medeplegen. Het hof neemt aan dat zij op de terugweg de medepleger ergens heeft afgezet en zich van het slagwapen heeft ontdaan, zie onder 4.8. hierna.

- Eveneens kennelijk leugenachtig is volgens het hof de verklaring van de verdachte dat zij het slachtoffer tijdens de zoektocht naar hem samen met haar schoonvader kort na middernacht regelmatig heeft proberen te bellen, omdat dit niet uit het forensisch onderzoek van haar telefoon blijkt en de schoonvader van de verdachte bovendien heeft ontkend dat de verdachte toen met zijn telefoon heeft gebeld.15.

Daarnaast heeft het hof voor de bewezenverklaring ook waarde gehecht aan gedragingen van de verdachte voorafgaand aan, rondom en na afloop van het overlijden van het slachtoffer. Zo acht het hof het vreemd dat de verdachte bij aankomst op de Bûterwei haar telefoon in haar auto heeft gelaten in plaats van deze bij zich te houden en dat zij bij haar vertrek vanaf de Bûterwei haar telefoon heeft uitgeschakeld en pas bij thuiskomst weer heeft aangezet. Ook heeft zij zich ten opzichte van vriendinnen opmerkelijk uitgelaten doordat zij op een moment dat het slachtoffer nog niet was gevonden heeft gezegd “Hij komt nooit weer” en dat het wapen nooit zou worden gevonden.16.

Het hof besteedt eveneens aandacht aan het motief van de verdachte en overweegt daarbij dat een groot aantal getuigen uit de omgeving van de verdachte heeft verklaard dat de relatie tussen het slachtoffer en de verdachte al lange tijd moeizaam was, dat er meerdere keren bemoeienis is geweest van de politie in verband met conflicten binnen het gezin en dat een echtscheiding, die op handen zou zijn, grote financiële gevolgen zou hebben voor de verdachte. In dat verband wordt ook gewezen op een levensverzekering die de verdachte en het slachtoffer in 2015 kruiselings hebben afgesloten met een uitkering van € 600.000 bij overlijden. Het hof ziet in deze omstandigheden een financieel en relationeel motief van de verdachte voor de levensberoving van het slachtoffer.17.

Medeplegen

Anders dan de rechtbank in eerste aanleg, heeft het hof wel bewezen verklaard dat er een mededader betrokken is geweest bij het doden van het slachtoffer. Het hof motiveert dit aan de hand van de volgende feiten en omstandigheden:

- Allereerst stelt het hof vast dat de getuige [betrokkene 1] omstreeks 00:30 uur, de verdachte en een ander persoon bij de auto van de verdachte heeft zien staan op de kruising Bûterwei/Fogelsang op 9 juli 2017 en heeft gezien dat beide personen toen het weiland inliepen.18.

- Gelet op het op het slachtoffer toegepaste geweld, de verschillen in postuur van het slachtoffer – 1,92 meter lang en 85 kilogram zwaar – en de verdachte – 1,70 meter lang en 60 kilogram zwaar – acht het hof het onaannemelijk en niet goed denkbaar dat “de verdachte alleen het toegepaste heftige geweld heeft toegebracht en acht het hof het ook daarom aannemelijk dat een medeverdachte betrokken is geweest bij het toebrengen van het dodelijke letsel.”19.

- Het hof vindt aanwijzingen in het dossier die duiden op betrokkenheid van een of meer anderen. Zo volgt uit onderzoek van de telefoon van de verdachte dat zij rond 8 en 9 juli 2017 intensief contact heeft gehad met haar oom [betrokkene 2] – wiens nummer onder de naam “ [betrokkene 2] ” op 4 juli 2017 opgeslagen was op haar telefoon – en haar moeder [betrokkene 3] en blijkt uit onderzoek van de telefoon van de moeder van verdachte dat zij in Nederland was op de avond van 8 juli 2017 en dat zij alle sms-berichten van 7 en 8 juli 2017 van haar toestel heeft verwijderd. Uit het dossier volgt verder dat de moeder van verdachte al de volgende ochtend aan twee personen heeft verteld dat het slachtoffer dood was, terwijl op dat moment zijn lichaam nog niet gevonden was. Daaruit leidt het hof af dat er sprake was van daderkennis bij [betrokkene 3] .20.

Het hof vat zijn conclusies op p. 39 e.v. van het arrest als volgt samen:

“2.4 Samenvatting van de conclusies van het hof

Op grond van de bovenstaande bewijsmiddelen en bewijsoverwegingen komt het hof tot een bewezenverklaring.

Daartoe stelt het hof vast dat het slachtoffer door herhaald slaan tegen en op zijn lichaam met een (hard) voorwerp om het leven is gebracht op de plek in het weiland aan de Bûterwei alwaar hij de volgende ochtend werd aangetroffen. Dit geweld is op hem toegepast in het tijdvak van ongeveer 00:30 uur tot 00:46:34 uur. De verdachte bevond zich in datzelfde tijdvak tezamen met een ander in de onmiddellijke nabijheid van die plek in het weiland. De verdachte stond tezamen met die ander aanvankelijk tegen haar Mercedes geleund waarna zij samen met die ander in de richting van de ingang van het weiland is gelopen. Die ingang van het weiland bevond zich op slechts 16.30 meter afstand van de vindplaats van het slachtoffer.

Het hof gelooft de verdachte uitdrukkelijk niet in haar scenario over haar aanwezigheid alleen die nacht op de Bûterwei. Haar scenario wordt op belangrijke onderdelen weerlegd door het bewijs en het hof acht het ook volstrekt ongeloofwaardig dat de verdachte niets zou hebben meegekregen van het feit dat haar echtgenoot in het weiland om het leven werd gebracht, terwijl zij zich in de directe nabijheid van die plek bevond.

Het hof acht wettig en overtuigend bewezen dat de verdachte tezamen met een ander het slachtoffer om het leven heeft gebracht.

Het hof concludeert dat de verdachte het slachtoffer heeft gestimuleerd het festival te bezoeken. Uit het sms- en belgedrag concludeert het hof dat zij tot het moment dat zij in de nacht op de Bûterwei arriveerde in haar vele contacten liefdevol en sturend was. Het hof duidt dat gedrag als het houden van controle op de vraag waar het slachtoffer die dag en avond verbleef. De verdachte heeft vervolgens in de nacht de komst van het slachtoffer naar de Bûterwei geregisseerd met het sms-bericht zoals zij dit naar het slachtoffer zond.

Het hof heeft in zijn afweging de onderzoeksresultaten met betrekking tot de aangetroffen verfdeeltjes in de letsels van het slachtoffer en de Mercedes op de wijze zoals bovenomschreven meegewogen. Deze resultaten vormen weliswaar op zichzelf gezien geen doorslaggevend bewijs. Het past evenwel in de conclusie dat de verdachte tezamen met een ander betrokken is geweest bij het doden van het slachtoffer. Het hof beschouwt dit bewijsmiddel niet als op zichzelf staand, maar acht het in samenhang met het overige bewijs redengevend voor een bewezenverklaring.

Het hof concludeert uit de bovenstaande bewijsmiddelen, haar voortdurende contact met het slachtoffer, het feit dat de verdachte in de middag de Bûterwei heeft bezocht en zoekslagen deed op internet, dat zij zich heeft voorbereid. Uit de contacten die zij voorafgaand en op de dag zelf met haar moeder en [betrokkene 2] onderhield concludeert het hof dat zij in haar plan waren betrokken.

Het hof is van oordeel dat de verdachte in veel van haar verklaringen niet consistent heeft verklaard en op verschillende onderdelen ongeloofwaardig is. Op onderdelen moet ook worden vastgesteld dat zij kennelijk leugenachtig heeft verklaard. Het hof is van oordeel dat die leugens van de verdachte over haar autorit in de avond van 8 juli 2017, de terugreis vanaf de Bûterwei in de nacht en haar leugen over het (niet) bellen van haar echtgenoot in de zoektocht naar hem kort na middernacht samen met haar schoonvader, zijn bedoeld om haar rol en de betrokkenheid van een of meer anderen bij de dood van het slachtoffer te bemantelen. In zoverre dragen deze leugens bij tot bewijs.

Het hof concludeert daarover dat de verdachte de digitale onderzoeksresultaten van het tijdlijn en locatieonderzoek met betrekking tot de afgelegde ritten weerspreekt voor wat betreft de ritten in de avond ruim twee uur voordat het slachtoffer werd gedood en de terugreis vanaf de Bûterwei in de nacht. Dit terwijl er geen enkele aanleiding bestaat de betrouwbaarheid van dat bewijs in twijfel te trekken.

Het hof concludeert uit het politieonderzoek en deskundigenbewijs dat de verdachte haar telefoon bij vertrek vanaf de Bûterwei in de nacht uitschakelde, terwijl die bij thuiskomst weer werd aangezet. Aan de andersluidende verklaring van de verdachte kan het hof geen andere conclusie verbinden dan dat zij heeft willen verhullen dat zij met het uitschakelen heeft beoogd te bewerkstelligen dat van de door haar te rijden route terug geen gegevens konden worden geregistreerd. Het hof stelt nog vast dat de verdachte aan de Bûterwei in de nacht haar telefoon na aankomst aldaar in de Mercedes heeft achtergelaten in plaats van bij zich te houden, alvorens ze de telefoon bij haar vertrek ruim een kwartier later uitschakelt. Het hof acht ook dit gedrag zoals boven overwogen onnavolgbaar en niet passend bij het opwachten van haar echtgenoot. Het hof concludeert uit haar handelwijze aan de Bûterwei met betrekking tot haar telefoon dat de verdachte berekenend te werk is gegaan.

Het hof concludeert uit de telefonische contacten van de verdachte met haar moeder en oom in de periode voorafgaand en op de dag zelf, de vastgestelde reisbewegingen van de moeder in de avond vanuit Duitsland in Nederland, de daderkennis van de moeder en het troostende bericht vroeg in de ochtend van de oom op zondagochtend 9 juli 2017 voordat bekend was dat het het slachtoffer was dat was gevonden, dat er aanleiding bestaat uit te gaan van verdenking van betrokkenheid van beiden bij de dood van het slachtoffer. Het dossier bevat evenwel onvoldoende concreet bewijs om met zekerheid vast te kunnen stellen wat de precieze rol van de moeder was en of het de oom of uiteindelijk een ander was die de verdachte op de Bûterwei vergezelde. Dat de identiteit van de persoon die op de Bûterwei de verdachte vergezelde niet kan worden vastgesteld staat een bewezenverklaring van het medeplegen evenwel niet in de weg.

Het hof kent bij de beoordeling van de bewijsmiddelen tot slot ook betekenis toe zoals hierboven reeds geduid, aan het opmerkelijke gedrag op verschillende bovenomschreven onderdelen en de bovenomschreven uitlatingen naar anderen door de verdachte. Het hof acht dit gedrag en haar uitlatingen niet in overeenstemming met het scenario dat de verdachte geen strafbare betrokkenheid heeft als medepleger bij het feit. Het hof ziet in de bovenomschreven bewijsmiddelen een financieel en relationeel motief voor de levensberoving van het slachtoffer.

2.5 Opzettelijk en met voorbedachten rade

De verdachte heeft volgens een vooropgezet plan het slachtoffer naar de Bûterwei laten komen, zodat hij vervolgens op de plek waar hij in de ochtend van 9 juli 2017 is aangetroffen met een slagwapen op een gewelddadige manier om het leven werd gebracht. De belangrijkste rol van de verdachte was ervoor te zorgen dat het slachtoffer op het juiste moment naar de juiste locatie kwam, terwijl zij er tegelijkertijd voor zorgde dat haar medeverdachte(n) op het juiste tijdstip op de juiste locatie was/waren en vervolgens weer van de Bûterwei kon(den) wegkomen en uiteindelijk ontkomen. De verdachte heeft aldus in ieder geval een essentiële en regisserende rol gehad binnen het vooraf opgevatte plan om het slachtoffer om het leven te brengen. Voorts heeft zij tezamen met een ander het slachtoffer opgewacht op zeer korte afstand van de uiteindelijke plaats van het delict. Hieruit blijkt naar het oordeel van het hof opzet op de dood en voorbedachten rade bij de verdachte. Alle handelingen die de verdachte heeft verricht rondom 9 juli 2017 waren er naar hun uiterlijke verschijningsvorm op gericht om het plan dat haar echtgenoot om het leven zou worden gebracht te laten doen slagen. Het hof acht geen contra-indicaties aanwezig die aan het aannemen van voorbedachten rade in de weg staan.

2.6 Conclusie ten aanzien van de primair ten laste gelegde moord

Op grond van de hiervoor aangehaalde bewijsmiddelen en bewijsoverwegingen, in onderling verband en samenhang bezien, acht het hof wettig en overtuigend bewezen dat de verdachte zich op 9 juli 2017 in De Westereen schuldig heeft gemaakt aan het medeplegen van moord ten aanzien van haar echtgenoot.”

De eerste drie middelen richten zich tegen 1) de redengevendheid van de blauwe verfdeeltjes die in de auto van de verdachte zijn aangetroffen voor het bewijs, 2) het gebruik en de redengevendheid voor het bewijs van de door het hof aangenomen kennelijke leugenachtigheid van een aantal verklaringen van de verdachte en 3) de vaststelling van het hof dat de verdachte haar telefoon heeft uitgezet in de buurt waar het stoffelijk overschot van het slachtoffer is aangetroffen.

Het eerste middel klaagt dat het bewezenverklaarde daderschap van de verdachte niet uit de gebezigde bewijsmiddelen kan worden afgeleid, dan wel dat het oordeel van het hof ontoereikend is gemotiveerd, omdat het hof ter vaststelling van het daderschap niet-redengevende bewijsmiddelen heeft gebruikt, te weten de onderzoeksresultaten met betrekking tot de aangetroffen blauwe verfdeeltjes in de letsels van het slachtoffer en in de Mercedes, althans dat de redengevendheid van die bewijsmiddelen onvoldoende uit het arrest blijkt.

Door de verdediging is met betrekking tot de bruikbaarheid van de verfdeeltjes voor het bewijs in eerste aanleg respectievelijk in hoger beroep blijkens de aan het proces-verbaal van 3 november 2020 gehechte pleitnota het volgende aangevoerd (met weglating van voetnoten):

“Gelijkende verfdeeltjes

Dit verweer heb ik in eerste aanleg relatief kort gehouden en dat zal ik nu weer doen, ondanks dat dit onderdeel in potentie het meeste rechtstreeks verband houdt met het daadwerkelijk om het leven brengen van [slachtoffer] .

Ten aanzien van de verfdeeltjes heeft het NFI veelvuldig, uitgebreid en exclusief onderzoek uitgevoerd en luidt de eindconclusie:

“De deeltjes verf uit de Mercedes kunnen dezelfde bron van herkomst hebben als de deeltjes verf uit letsel C, maar een andere bron kan niet worden uitgesloten.”

Op basis van de zinsopbouw van de conclusie heeft de verdediging in de schriftelijke vragenronde aan de deskundige van het NFI gevraagd of de kans dat de deeltjes verf dezelfde bron van herkomst hebben groter is, dan niet. Het antwoord was duidelijk:

‘Ik heb mij nadrukkelijk niet uitgelaten over kansen of waarschijnlijkheden. 'Zoals vermeld in het hoofdstuk interpretatie van bijvoorbeeld het rapport van 16 oktober 2018 is de bewijskracht enerzijds afhankelijk van de zeldzaamheid van de blauwe verf en anderzijds van hoeveel deze specifieke blauwe verf in de omgeving van het slachtoffer en verdachte voorkomt. Ik kan dit niet inschatten en derhalve geen uitspraak doen over de in de vraag genoemde kansen.”

Met andere woorden volgt uit dit onderzoek duidelijk dat op basis van de verfdeeltjes niet valt vast te stellen of hetgeen waarmee [slachtoffer] op zijn hoofd is geslagen, hetzelfde is geweest wat er in de Mercedes heeft gelegen.

Om deze reden stelt de verdediging dan ook dat alles met betrekking tot de eventuele verfdeeltjes overeenkomsten niet op enigerlei wijze zou kunnen bijdragen een eventueel bewijs voor het aan cliënte ten laste gelegde feit. Dit dus alleen al op basis van de conclusie van de deskundige en nog los van wederom alle vragen die er op dit punt onbeantwoord blijven, zoals als de verfdeeltjes al dezelfde bron van herkomst hebben, wat is die bron dan, oftewel wat is het moordwapen geweest en wanneer heeft dat dan in de Mercedes gelegen? In de nacht van 8 op 9 juli 2017 waardoor het belastend zou kunnen zijn jegens mijn cliënte, of eerder op 8 juli toen [slachtoffer] zelf in de Mercedes reed en het dus op geen enkele manier belastend zou kunnen zijn jegens cliënte, of een paar dagen daarvoor, of misschien zelfs weken of maanden daarvoor?”

Verder wijst de steller van het middel op het ter terechtzitting in eerste aanleg gevoerde verweer, dat als herhaald en ingelast dient te worden beschouwd in hoger beroep, en dat het volgende inhoudt (met weglating van voetnoten):

“Gelijkende verfdeeltjes

Het verweer ten aanzien van dit punt wil ik eigenlijk kort houden, ondanks dat dit onderdeel in potentie het meeste rechtstreeks verband houdt met het daadwerkelijk om het leven brengen van [slachtoffer] .

Het gegeven dat er uiteindelijk twee, minuscuul kleine verfdeeltjes uit de hoofdwond van [slachtoffer] (één van de oorspronkelijk drie verfdeeltjes kwam niet overeen (deeltje met laagopbouw blauw-zwart)) qua sporenelementsamenstelling redelijk overeen komen met twee deeltjes verf uit de Mercedes (twee van de oorspronkelijk vijf, op het eerste gezicht overeenkomende verfdeeltjes, zijn uiteindelijk met de LA-ICPMS techniek onderzocht), werd al zeer vroeg in deze zaak, door de officier van justitie, maar zeker ook door uw rechtbank als een zeer belangrijk onderdeel van de ernstige bezwaren beschouwd.

Mede om deze reden is er naar dit onderdeel door het NFI veelvuldig, uitgebreid en exclusief onderzoek uitgevoerd en steeds meer werd duidelijk dat er geen enkele bewijswaarde aan deze overeenkomst kan worden gegeven nu er teveel informatie ontbreekt over de verf en onbekend is wat het ‘moordwapen’ is geweest.

Voor een beter overzicht en betere leesbaarheid is er door het NFI op verzoek van de rechter-commissaris een zogenoemd ‘overkoepelend rapport’ opgemaakt waaruit ik hieronder de belangrijkste onderdelen letterlijk heb opgenomen.

“De sporenelementsamenstelling van de deeltjes blauwe verf uit de Mercedes komt redelijk overeen met die van de deeltjes met alleen een blauwe laag uit letsel C. Er is wat variatie zichtbaar tussen de verschillende deeltjes verf, maar deze is niet erg groot. Mogelijk is dit normale variatie binnen de verf op één voorwerp. Echter, deze waarnemingen kunnen ook worden verklaard met twee verschillende voorwerpen, die blauw geschilderd zijn vanuit dezelfde pot (of vanuit tweepotten, die uit dezelfde productiebatch komen).

Het is in dit onderzoek lastig om een goede inschatting te maken van de in het spoor te verwachten variatie. Normaliter worden van een referentie (voorwerp) op diverse plaatsen monsters genomen om tot deze inschatting te komen. Dat is hier dus niet mogelijk.

De bewijskracht van deze overeenkomst in sporenelementsamenstelling tussen de blauwe deeltjes uit de Mercedes en de deeltjes met een enkele laag blauw uit letsel c, is daarom op dit moment moeilijk in te schatten. De deeltjes verf uit de Mercedes betreffen een soortgelijke verf als de deeltjes blauw onder laagopbouw uitletsel C. Wat dit precies betekent qua bewijswaarde is enerzijds afhankelijk van de zeldzaamheid van de blauwe verf en anderzijds van hoeveel deze specifieke blauwe verf in de omgeving van het slachtoffer en verdachte voorkomt.

Conclusie

De deeltjes verf uit de Mercedes kunnen dezelfde bron van herkomst hebben ah de deeltjes verf uit letsel C, maar een andere bron kan niet worden uitgesloten.”

Op basis van de zinsopbouw van de conclusie zou heel eventueel bij éénieder nog de gedachte kunnen bestaan dat de kans dat de blauwe verfdeeltjes uit de Mercedes dezelfde bron van herkomst heeft als de blauwe verf zonder laagopbouw (die uit het hoofdletsel van [slachtoffer] ), groter is dan de kans dal deze verfdeeltjes een andere bron van herkomst hebben.

Om die reden heeft de verdediging in de schriftelijke vragenronde aan de deskundige van het NFI, gevraagd of deze kans inderdaad groter is, maar zijn antwoord was duidelijk:

“Ik heb mij nadrukkelijk niet uitgelaten over kansen of waarschijnlijkheden. Zoals vermeld in bet hoofdstuk interpretatie van bijvoorbeeld het rapport van 16 oktober 2018 is de bewijskracht enerzijds afhankelijk van de zeldzaamheid van de blauwe verf en anderzijds van hoeveel deze specifieke blauwe verf in de omgeving van het slachtoffer en verdachte voorkomt. Ik kan dit niet inschatten en derhalve geen uitspraak doen over de in de vraaggenoemde kansen.”

Met andere woorden volgt uit dit onderzoek duidelijk dat op basis van de verfdeeltjes niet valt vast te stellen of hetgeen waarmee [slachtoffer] op zijn hoofd is geslagen, hetzelfde is geweest wat er in de Mercedes heeft gelegen.

Om deze reden stelt de verdediging dan ook dat alles met betrekking tot de eventuele verfdeeltjes overeenkomsten niet op enigerlei wijze zou kunnen bijdragen een eventueel bewijs voor het aan cliënte ten laste gelegde feit.

Dit dus alleen al op basis van de conclusie van de deskundige en nog los van wederom alle vragen die er op dit punt onbeantwoord blijven, zoals als de verfdeeltjes al dezelfde bron van herkomst hebben, wat is die bron dan, oftewel wat is het moordwapen geweest en wanneer heeft dat dan in de Mercedes gelegen? In de nacht van 8 op 9 juli 2017 waardoor het belastend zou kunnen zijn jegens mijn cliënte, of eerder op 8 juli toen [slachtoffer] zelf in de Mercedes reed en het dus op geen enkele manier belastend zou kunnen zijn jegens cliënte, of een paar dagen daarvoor, of misschien zelfs weken of maanden daarvoor?

Buiten de kern van dit punt om voelt de verdediging hier nog de behoefte om kort iets te zeggen over hoe cliënte in dit onderzoek keer op keer weer als dader is beschouwd, benaderd en behandeld.

Want er is ook een flink punt gemaakt van het feit dat cliënte, toen zij hoorde dat de politie de Mercedes kwam ophalen, de auto even snel heeft ‘opgefrist’ en de ergste rommel, zoals koekresten van de kinderen etc. even van de matten afte kloppen. Maar nee, cliënte had de auto helemaal schoongemaakt en gepoetst volgens de familie van [slachtoffer] . Leden van de rechtbank, er is geen stofzuiger of nat doekje aan te pas gekomen. Dit is gewoon hoe cliënte in haar aard is, opgeruimd, schoon en netjes (zie eventueel de verklaring van [benadeelde 4] bij de rechter-commissaris op 26 februari 2019). Als cliënte iets te verbergen had in die auto, had ze hem allang echt schoon kunnen maken. Maar werkelijk alles wat mijn cliënte deed of zei was vooral voor de vader van [slachtoffer] , maar ook voor anderen in zijn omgeving verdacht, of zelfs al een teken van daderschap.”

In de toelichting op het middel wordt gesteld dat het oordeel van het hof dat de onderzoeksresultaten met betrekking tot de verfdeeltjes kunnen worden gebruikt, in het licht van het gevoerde bewijsverweer niet begrijpelijk is.21.De combinatie met andere bewijsmiddelen doet daaraan niet af. De bewijswaarde van de ‘matchende’ verfdeeltjes is volgens het NFI immers “afhankelijk van enerzijds de zeldzaamheid van de blauwe verf en anderzijds van hoeveel deze specifieke blauwe verf in de omgeving van het slachtoffer en verdachte voorkomt”. Volgens de steller van het middel zeggen de onderzoeksresultaten met betrekking tot de verfdeeltjes “dus precies niks”. Concluderend is aangevoerd dat nu niets bekend is over de zeldzaamheid van de blauwe verf en evenmin van hoeveel deze specifieke blauwe verf in de omgeving van het slachtoffer en verdachte voorkomt, het aantreffen van de ‘matchende’ verfdeeltjes niet discrimineert tussen de twee in het geding zijnde scenario’s.

Het belang bij dit middel is volgens de steller van het middel gegeven nu de onderzoeksresultaten – anders dan het hof doet voorkomen – niet van ondergeschikte betekenis zijn; het samenstel van bewijsmiddelen omtrent de verfdeeltjes is “feitelijk het enige bewijs dat de verdachte aan de uitvoering van de moord verbindt”. Door gebruik te maken van deze onderzoeksresultaten heeft het hof tot uitdrukking gebracht dat het veronderstelde moordwapen in de auto van de verdachte is geweest waardoor de uitleg van deze bewijsmiddelen discrimineert met het onschuldscenario dat de verdachte op het moment van de moord slechts op de Bûterwei aanwezig was om het slachtoffer op te halen van het festival, aldus de steller van het middel.

Bij de beoordeling van het middel moet worden vooropgesteld dat de selectie en waardering van het bewijsmateriaal is voorbehouden aan de feitenrechter, die beslist wat hij van het beschikbare bewijsmateriaal betrouwbaar en bruikbaar vindt en aan welk bewijsmateriaal hij geen waarde toekent. Die beslissing hoeft in de regel niet te worden gemotiveerd en kan in cassatie slechts op zijn begrijpelijkheid worden getoetst. Dit is enkel anders in een aantal specifieke gevallen, waarbij onder meer door of namens de verdachte een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt is ingenomen ten aanzien van het gebruikte bewijsmateriaal. Hoe ver de motiveringsplicht in een dergelijk geval reikt, hangt onder meer af van de inhoud en indringendheid van de argumenten die zijn aangevoerd. Daarbij verdient opmerking dat de motiveringsplicht niet zo ver gaat dat bij de niet-aanvaarding van een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt op ieder detail van die argumentatie moet worden ingegaan.22.

In onderhavige zaak is door de verdediging betoogd dat de onderzoeksresultaten met betrekking tot de blauwe verfdeeltjes niet tot het bewijs mogen bijdragen. Dit verweer kan worden aangemerkt als een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt. Het hof is in zijn arrest op dit verweer ingegaan en heeft desalniettemin bewijswaarde aan de blauwe verfdeeltjes toegekend. Waar het in cassatie op aankomt is, of het hof daarbij voldoende (begrijpelijk) heeft gemotiveerd waarom het aan het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt is voorbijgegaan.

Door het hof is vastgesteld dat het slachtoffer door herhaald slaan met een voorwerp op/tegen zijn lichaam, waaronder het hoofd, om het leven is gebracht en dat dit is gebeurd op de Bûterwei waar hij in de ochtend van 9 juli 2017 levenloos is aangetroffen. Na de door het hof gedane vaststellingen omtrent de manier waarop het slachtoffer om het leven is gekomen en de plaats waar het slachtoffer om het leven is gebracht, is het hof overgegaan tot beantwoording van de vraag of de verdachte betrokken is geweest bij de dood van het slachtoffer. Een van de onderdelen die het hof in zijn bewijsvoering heeft betrokken zijn de verfdeeltjes die op het slachtoffer zijn aangetroffen en de verfdeeltjes die in de Mercedes van de verdachte, waarmee de verdachte omstreeks de tijd dat het slachtoffer werd gedood op de Bûterwei aanwezig was, zijn aangetroffen. Daarover heeft het hof het volgende overwogen (met weglating van voetnoten):

“Verfdeeltjes op het slachtoffer en in de Mercedes van de verdachte

Bij de gerechtelijke sectie is lichaamsmateriaal uitgenomen en is het gelaat met folies bemonsterd voor verder onderzoek. Op de schedeldelen AAJL6679NL en AAJL6683NL zijn blauwe en witte op verf gelijkende deeltjes en een grijs deeltje aangetroffen. Deze deeltjes bevinden zich gedeeltelijk in het bot. In het uitgenomen huiddeel van letsel B (AAJL6681NL) zijn een blauwig en wit deeltje aangetroffen. In het huiddeel van letsel A (AAJL6682NL) zijn enkele blauwe en witte deeltjes aangetroffen. Deze deeltjes zijn niet verder onderzocht omdat ze erg klein zijn. In het huiddeel van letsel C (AAJL6680NL) zijn meerdere op verf gelijkende deeltjes aangetroffen. Er zijn op verf gelijkende deeltjes aangetroffen die uit meerdere lagen zijn opgebouwd. De meeste deeltjes zijn opgebouwd uit maximaal vier lagen: blauw-zwart-wit-wit. Er is één relatief groot deeltje aangetroffen dat is opgebouwd uit zes lagen: blauw-zwart-wit-wit-wit-blauw. Op het shirt (de hoody) van het slachtoffer zijn rondom de beschadiging nabij de rechterschouder op verf gelijkende deeltjes aangetroffen met een maximale laagopbouw van blauw-wit. Rondom de beschadiging in de broek ter hoogte van het scheenbeen zijn blauwe op verf gelijkende deeltjes aangetroffen. Rondom de beschadiging nabij de rechterschouder van het shirt zijn enkele kleine blauwe op verf gelijkende deeltjes aangetroffen. Op de schoenen zijn eveneens op verf gelijkende deeltjes en deeltjes die opgebouwd zijn uit de lagen blauw-wit en blauw-zwart aangetroffen. De meeste van de blauw-wit en blauw-zwarte deeltjes zijn op de rechterschoen aangetroffen. Op de plakfolies zijn meerdere blauwe op verf gelijkende deeltjes, een blauw-wit deeltje, enkele zwarte deeltjes en een wit-bruin deeltje aangetroffen. De in de beschadigingen in de schedeldelen aangetroffen deeltjes staal bevinden zich gedeeltelijk in het bot en in de beschadiging in het bot. Deze deeltjes zijn afkomstig van het voorwerp dat de beschadiging in het bot heeft veroorzaakt. De met de methode FTIR (Fourier-Transform Infraroodspectometrie) verkregen samenstelling van de grote groep soortgelijke blauwe op verf gelijkende deeltjes komt overeen met die van verf. De (meeste) aangetroffen blauwe, witte en zwarte verven bestaan allemaal uit alkyd als bindmiddel. Het NFI merkt op dat als alle onderzochte sporen dezelfde bron van herkomst hebben, deze afkomstig zijn van een geheel of gedeeltelijk stalen voorwerp waarop een blauwe alkydverf aanwezig is. De verschillen in laagopbouw doen vermoeden dat het voorwerp inhomogeen geverfd is. Alkydverf kent verschillende toepassingen.

De auto van de verdachte, een Mercedes met kenteken [kenteken] , is op 15 juli 2017 forensisch onderzocht op sporen. De losse matten voor de voorstoelen, de achterbank en in de kofferbak zijn uitgeklopt op een onderzoekslaken en vervolgens afgeplakt met kleeffolie. De vloer voor de voorstoelen, de achterbank en (in) de kofferbak zijn eveneens met kleeffolie afgeplakt. Op 5 april 2018 zijn de vloermatten zelf veiliggesteld.

De bemonsteringen uit de auto zijn vergeleken met de deeltjes aangetroffen op- en in het lichaam en op de kleding van het slachtoffer. De samenstelling van de deeltjes blauwe verf van de folies waarmee van de vloermat voor de rechter voorstoel (AAKP7165NL) en de zitting en rugleuning rechtsachter (AAKP7173NL) zijn afgeplakt, komt overeen met de blauwe verf die op schedeldelen, verwondingen en diverse plaatsen op de kleding van het slachtoffer is aangetroffen. In totaal zijn op de afplakfolies twee deeltjes blauwe verf aangetroffen waarvan de samenstelling overeenkomt met die van de blauwe verf die in/op het slachtoffer is aangetroffen. De bewijskracht van deze overeenkomst is moeilijk in te schatten. Deze is enerzijds afhankelijk van de zeldzaamheid van de blauwe verf, anderzijds van hoeveel deze specifieke blauwe verf in de omgeving van het slachtoffer en de verdachte voorkomt.

De samenstelling van twee deeltjes blauwe verf uit de uitkloppingen (vloermat, voor de rechter voorstoel AAKP7160NL en de vloermat voor de linker voorstoel AAKP7162NL) komt overeen met die van de blauwe verf die op schedeldelen, verwondingen en diverse plaatsen op de kleding van het slachtoffer is aangetroffen. In het stofmonster van de vloermat zelf (AALN9791NL) is ook één deeltje blauwe verf met dezelfde samenstelling aangetroffen. De onderste laag in dit deeltje is van staal. In totaal zijn drie deeltjes blauwe verf(enkele laag) aangetroffen waarvan de samenstelling overeenkomt met die van de blauwe verf die in/op het slachtoffer is aangetroffen. De bewijskracht van deze overeenkomst is eveneens moeilijk in te schatten. Deze is enerzijds afhankelijk van de zeldzaamheid van de blauwe verf en anderzijds van hoeveel deze specifieke blauwe verf in de omgeving van het slachtoffer en de verdachte voorkomt.

Uit het overkoepelend rapport van het NFI volgt dat er aldus in totaal in de bemonsteringen uit de Mercedes na visueel onderzoek vijf deeltjes verder zijn onderzocht met FTIR [Fourier-Transform Infraroodspectometrie, AG] en dat de samenstelling van deze deeltjes op basis van FTIR analyse overeenkomen met de deeltjes blauwe verf die in/op het slachtoffer zijn aangetroffen. Nadere analyse van de drie verfdeeltjes uit het huiddeel van letsel C (AAJL6680NL) met LA-ICPMS wijst uit dat er twee verschillende, maar veel op elkaar lijkende soorten blauwe verf zijn. In letsel C is één deeltje verf aangetroffen met een laagopbouw van blauw-zwart-wit-wit-wit-blauw. Niet alle deeltjes uit letsel C hebben deze volledige laagopbouw van zes lagen. Op basis van kleine kleurverschillen, oppervlakte, structuur en sporenelementsamenstelling, lijkt de eerst genoemde blauwe verf (gehecht aan zwart) net anders te zijn dan de laatst genoemde (gehecht aan wit). De onderzochte deeltjes verf uit de Mercedes zijn beide blauw zonder verdere laagopbouw. De sporenelementsamenstelling van de blauwe laag, die gehecht zit aan de zwarte laag, wijkt op enkele elementen af. Het FTIR spectrum van beide blauwe verven (blauw op zwart en enkel blauw) komt overeen. Beide verven bestaan uit een alkydhars als bindmiddel met calciumcarbonaat, titaandioxide en een onbekende component. De sporenelementsamenstelling van de deeltjes blauwe verf uit de Mercedes komt redelijk overeen met die van de deeltjes met alleen een blauwe laag uit letsel C. Er is wat variatie zichtbaar tussen de verschillende deeltjes verf, maar deze is niet erg groot. Mogelijk is dit normale variatie binnen de verf op één voorwerp. Echter, deze waarnemingen kunnen ook worden verklaard met twee verschillende voorwerpen, die blauw geschilderd zijn vanuit dezelfde pot (of vanuit twee potten, die uit dezelfde productiebatch komen). Het is in dit onderzoek lastig om een goede inschatting te maken van de in het spoor te verwachten variatie. Normaliter worden van een referentie (voorwerp) op diverse plaatsen monsters genomen om tot deze inschatting te komen. Dat is hier niet mogelijk. De bewijskracht van deze overeenkomst in sporenelementsamenstelling tussen de blauwe deeltjes uit de Mercedes en de deeltjes met een enkele laag blauw uit letsel C, is daarom moeilijk in te schatten. De deeltjes verf uit de Mercedes betreffen een soortgelijke verf als de deeltjes blauw zonder laagopbouw uit letsel C. Wat dit precies betekent qua bewijswaarde is enerzijds afhankelijk van de zeldzaamheid van de blauwe verf en anderzijds van hoeveel deze specifieke blauwe verf in de omgeving van het slachtoffer en de verdachte voorkomt. De blauwe verf uit de Mercedes kan dezelfde bron van herkomst hebben als de blauwe verf zonder laagopbouw, maar een andere bron van herkomst is niet uit te sluiten.

NFI-deskundige Microsporen & Materialen dr. P.D. Zoon heeft bij brief van 14 februari 2019 verduidelijkt dat het nog steeds mogelijk is om een goede en betrouwbare vergelijking te maken tussen de verfdeeltjes zonder lagen (afkomstig uit de Mercedes) en de verfdeeltjes met zeer uitgebreide laagopbouw (letsel C). Lagen verf kunnen van elkaar losraken. De vergelijking per laag is dan nog steeds mogelijk en geeft bewijskracht aan overeenkomsten of verschillen tussen deze verven. De bewijskracht van een overeenkomst in meerdere lagen opbouw is in zijn algemeenheid hoger omdat dan zowel de overeenkomst in samenstelling van de verf als de overeenkomst in laagopbouw meegewogen kunnen worden. Zoon geeft aan dat het moeilijk is om een uitspraak te doen over de zeldzaamheid van de aangetroffen verf. De samenstelling van de verf vertoont op zichzelf niet heel erg bijzondere componenten. Het NFI heeft de beschikking over een database waarin diverse verven en items met hun karakteristieken zijn opgenomen. Deze is echter niet representatief voor specifiek blauwe verven. Naar zijn weten is een dergelijke, specifieke database ook nergens anders beschikbaar.”

Door het hof is met betrekking tot de bewijswaarde van de aangetroffen verfdeeltjes het volgende overwogen:

“Overwegingen hof over de bewijswaarde

Het hof gaat uit van de onderzoeksresultaten van de door het NFI gedane onderzoeken naar de verfdeeltjes. Er is geen reden om aan de betrouwbaarheid van deze onderzoeken te twijfelen. Het resultaat van het onderzoek – dat er vijf verfdeeltjes in de Mercedes van de verdachte waarvan de samenstelling op basis van het FTIR spectrum overeenkomt met de deeltjes blauwe verf die in/op het slachtoffer zijn aangetroffen – hebben een zekere bewijswaarde en worden meegenomen in de bewijsvoering. Dat door het NFI geen bewijswaarde kon worden gegeven aan deze overeenkomst is ingegeven door enerzijds het ontbreken van het voorwerp waarmee het letsel / de beschadiging aan de kleding is toegebracht (het referentievoorwerp) en anderzijds het ontbreken van een database van verven waardoor geen uitspraak gedaan kan worden over de zeldzaamheid van de verf. Van een gemankeerd onderzoek door het NFI is geenszins sprake. Door de politie is in de directe omgeving van de verdachte en het slachtoffer blauwe voorwerpen, steigerbuizen en blauw verfmateriaal inbeslaggenomen. Vergelijkend onderzoek met de verfdeeltjes die op het slachtoffer zijn aangetroffen heeft geen resultaat opgeleverd.

Ondanks dat het NFI geen bewijskracht heeft kunnen geven aan de overeenkomst in samenstelling tussen de verfdeeltjes aangetroffen op diverse plekken in de Mercedes en de deeltjes op/in verschillende plekken van het lichaam van het slachtoffer, acht het hof deze overeenkomst wel degelijk redengevend voor het bestaan van een relatie tussen het slagwapen en de Mercedes waarin de verdachte op 8 en 9 juli 2017 reed. Het hof hecht aan de hiervoor weergegeven bevindingen ten aanzien de verfdeeltjes een zekere bewijswaarde voor het daderschap van de verdachte. Dat de bewijswaarde door het NFI niet in een specifiekere statistische waarde kon worden uitgedrukt doet er niet aan af dat de bevindingen van het NFI wel degelijk een zekere bewijswaarde hebben. Het hof concludeert dat deze bevindingen alleen niet doorslaggevend zijn voor het bewijs. De bevindingen zijn evenwel niet op zichzelf staand. Ze passen bij de uiteindelijke conclusies van het hof en ze worden in samenhang met andere bewijsmiddelen beschouwd en in dat geheel gewogen.”

Onder het hoofd ‘samenvatting van de conclusies van het hof’ heeft het hof daarnaast het volgende overwogen:

“Het hof heeft in zijn afweging de onderzoeksresultaten met betrekking tot de aangetroffen verfdeeltjes in de letsels van het slachtoffer en de Mercedes op de wijze zoals bovenomschreven meegewogen. Deze resultaten vormen weliswaar op zichzelf gezien geen doorslaggevend bewijs. Het past evenwel in de conclusie dat de verdachte tezamen met een ander betrokken is geweest bij het doden van het slachtoffer. Het hof beschouwt dit bewijsmiddel niet als op zichzelfstaand, maar acht het in samenhang met het overige bewijs redengevend voor een bewezenverklaring.”

Zowel in eerste aanleg als in hoger beroep is door de verdediging aangevoerd dat er vanaf het begin ten onrechte door het openbaar ministerie te veel waarde is gehecht aan de resultaten van de vergelijking van de aangetroffen verfdeeltjes op het slachtoffer en de verfdeeltjes die zijn aangetroffen in de auto van de verdachte. Het verweer van de verdediging zag daarbij voornamelijk op de mogelijke overeenkomst tussen de twee ‘minuscuul kleine’ verfdeeltjes uit de hoofdwond van het slachtoffer met de verfdeeltjes die in de auto van de verdachte zijn aangetroffen. Door het NFI is hiernaar veelvuldig onderzoek gedaan waaruit volgens de verdediging is gebleken dat er ‘geen enkele bewijswaarde’ aan de resultaten van de vergelijking kan worden gegeven nu er te veel informatie ontbreekt over de verf en onbekend is wat het moordwapen is geweest.

De stelling dat de onderzoeksresultaten met betrekking tot de verfdeeltjes “precies niks” zeggen, geen enkele bewijswaarde hebben en door het hof niet voor het bewijs hadden mogen worden gebruikt, deel ik niet. Door de deskundige van het NFI zijn inderdaad kanttekeningen geplaatst bij de bewijskracht van de overeenkomsten tussen de aangetroffen verfdeeltjes omdat (a) de zeldzaamheid van de blauwe verf en (b) hoeveel deze specifieke blauwe verf in de omgeving van het slachtoffer of de verdachte voorkomt, niet kon worden vastgesteld en daarnaast omdat (c) het niet mogelijk was van een referentie (het voorwerp waarmee op het slachtoffer is ingeslagen) monsters af te nemen. Door de deskundige van het NFI is echter ook aangegeven dat het nog steeds mogelijk is om een goede en betrouwbare vergelijking te maken tussen de verfdeeltjes zonder lagen (afkomstig uit de auto van de verdachte) en de verfdeeltjes met een zeer uitgebreide laagopbouw zoals aangetroffen in letsel C van het slachtoffer. Ook al is de bewijskracht van een overeenkomst tussen de verfdeeltjes in meerdere lagen in zijn algemeenheid hoger omdat dan zowel de overeenkomst in samenstelling van de verf als de overeenkomst in laagopbouw kan worden meegewogen, dan blijft een vergelijking per laag volgens het NFI nog steeds mogelijk en geeft dat bewijskracht aan overeenkomsten of verschillen tussen deze verfdeeltjes.

Daarnaast is er door het hof op gewezen dat zowel in de blauwe verfdeeltjes die in de schedeldelen van het slachtoffer zijn aangetroffen, die afkomstig zijn van het voorwerp dat de beschadigingen in het bot heeft veroorzaakt, als in een blauw verfdeeltje dat in de auto is aangetroffen, deeltjes staal gevonden zijn.

Op grond van het voorgaande kan niet worden volgehouden dat uit de NFI-rapportage blijkt dat de onderzoeksresultaten met betrekking tot de aangetroffen verfdeeltjes in de letsels van het slachtoffer en de Mercedes geen enkele bewijswaarde hebben. Voor zover het middel daarover klaagt, faalt het bij gebrek aan feitelijke grondslag.

Verder is van belang dat het hof heeft onderkend dat de onderzoeksresultaten van de verfdeeltjes alléén niet doorslaggevend zijn voor het bewijs, maar dat de bevindingen in samenhang met andere bewijsmiddelen beschouwd en in dat geheel gewogen, passen in de conclusie van het hof dat de verdachte betrokken is geweest bij het doden van het slachtoffer.

Dat het hof hierbij overweegt dat de verdachte zich ‘tezamen met een ander’ aan het tenlastegelegde feit heeft schuldig gemaakt, laat ik bij de beoordeling van dit middel buiten beschouwing, onder verwijzing naar mijn eerdere conclusie ten aanzien van het vierde middel en het in het vervolg van deze aanvullende conclusie nog te bespreken tweede middel. Ik vat het onderhavige middel zo op, dat het zich specifiek richt op de redengevendheid van de onderzoeksresultaten van de verfdeeltjes voor het bewijs. Dat het hof deze onderzoeksresultaten redengevend heeft geacht voor de bewezenverklaring van de betrokkenheid van de verdachte bij het tenlastegelegde feit, vind ik op zichzelf bezien, gelet op de voorbehouden die het hof hierbij heeft gemaakt ten aanzien van het gewicht van deze bevindingen, niet onbegrijpelijk en toereikend gemotiveerd. Daarom meen ik dat het middel geen doel treft. Ik voeg daar echter aan toe, dat dit nog niets zegt over de toereikendheid van de motivering van de bewezenverklaring in zijn geheel. Ik verwijs daarvoor naar hetgeen ik in mijn eerdere conclusie in deze zaak onder 5.16 heb opgemerkt.

Het eerste middel faalt.

Het middel bevat de klacht dat het hof, mede in het licht van het door de verdediging gevoerde verweer, op ontoereikende gronden heeft vastgesteld dat de verdachte haar telefoon op 9 juli 2017 om 00:46:30 uur zelf heeft uitgeschakeld (om te voorkomen dat de route op de terugweg aan de hand van haar telefoonlocatie-gegevens in kaart kon worden gebracht), zodat het hof deze vaststelling ten onrechte aan de bewezenverklaring heeft doen bijdragen.

Aan de kwestie van de oorzaak van het uitgeschakeld zijn van de telefoon van de verdachte toen zij deze in haar auto bij de Bûterwei had achtergelaten, is in feitelijke aanleg veel aandacht besteed. De verklaring van de verdachte over de oorzaak van het uitgeschakeld zijn van haar telefoon is door de rechtbank als kennelijk leugenachtige verklaring tot het bewijs gebezigd.32.Het hof heeft deze verklaring niet op die wijze aan het bewijs doen bijdragen, maar heeft wel vastgesteld dat de verdachte zelf haar telefoon heeft uitgeschakeld en deze omstandigheid bij de bewezenverklaring betrokken.

Namens de verdachte is in hoger beroep onder meer het volgende aangevoerd (met weglating van voetnoten):

“Het pijnlijke rondom dit punt is het feit dat cliënte hier eerder ook al als leugenaar is neergezet. Toen nog vanwege het feit dat zij zou liegen over het feit dat haar telefoon uit was toen ze in de auto terug kwam en [slachtoffer] wilde bellen. Er werd volgens het dossier tenslotte nog een ‘log entry’ aangemaakt om 00:46 uur die nacht. En dat zou niet mogelijk zijn als haar telefoon uit was.

Wat bleek echter uit het latere, aanvullende onderzoek van de politie19 en het rapport van het NFO bij beantwoording van vraag 8e? Dat de telefoon wel degelijk is uitgeschakeld om 00:46 uur.

Leden van het hof, cliënte is dus eerst ruim een jaar niet geloofd en als leugenaar bestempeld omdat zij had verklaard dat haar telefoon bij terugkomst in de auto uit was. Iets wat dus later ‘gewoon’ bleek te kloppen. Hier zien we dus in optima forma hoe snel en makkelijk een stellige aanname van de politie als een veredelde waarheid gaat gelden in een dossier, terwijl dit dus helemaal niet klopt! En hiermee samenhangend; hoe je daar als verdachte werkelijk niets tegenover kan zetten en dus vanaf dat moment als leugenaar wordt gezien en bestempeld.

Cliënte bleek dus toch niet te hebben gelogen over het feit dat de telefoon uit was, maar op basis van het aangehaalde aanvullende onderzoek zou nu hebben gelogen over het feit dat zij de telefoon zelf zou hebben uitgezet om 00:46 uur.

Uit het aanvullend onderzoek is namelijk gebleken dat de telefoon van cliënte logebestanden heeft aangemaakt met betrekking tot het in en uit de ‘throttled mode’ gaan. Op grond van deze gegevens zou op basis van terug redeneren kunnen worden gesteld dat de telefoon van cliënte op het moment dat deze werd uitgeschakeld op 9 juli om 00:46 uur nog voldoende batterij-spanning had en dat dus niet de reden lijkt te zijn dat de telefoon werd uitgeschakeld.

Door het openbaar ministerie is op basis van deze uitkomst gesteld dat de telefoon dus is uitgeschakeld door cliënte. Terwijl juist dat gegeven niet expliciet kan volgen uit de telefoongegevens. Er wordt gebruik gemaakt van terug redeneren op basis van de informatie over de ‘throttled mode’. Cliënte heeft overigens nooit bedoeld te zeggen dat haar batterij leeg was. Ze heeft willen verklaren en ook verklaard dat haar telefoon uit was.

Cliënte heeft zeer waarschijnlijk onbewust de associatie gemaakt tussen het feit dat haar telefoon uit was en het dus leeg zijn van haar batterij, terwijl dit laatste niet per se iets is wat zij vanuit eigen bewuste kennis weet, maar dus invult op basis van onbewuste associaties.

Cliënte heeft ook verklaard dat zij na thuiskomst de telefoon aan de oplader heeft gelegd en toen eerst direct bij de kinderen is gaan kijken en hem pas daarna weer heeft aangezet en toen meteen [slachtoffer] is gaan bellen en sms’en. En dit scenario is gewoon bestaanbaar bij de thans bekende gegevens over de ‘throttled mode’ van de telefoon van cliënte. Want stel dat haar telefoon om welke reden dan ook zou zijn uit gegaan, of vastgelopen, maar op dat moment de batterij nog boven de 40% was en zij, in de gedachte dat blijkbaar de batterij leeg was, de telefoon aan de oplader heeft gelegd en hem daarna heeft aangezet en de batterij nog steeds boven de 40% was, wordt er geen log aangemaakt m.b.t. de ‘throttled mode’.

Maar ook ten aanzien van dit punt heeft de verdediging het NFIR gevraagd om hier (aanvullend) onderzoek naar te doen en over te rapporteren. En ik wil u hier dan ook verwijzen naar het rapport van het NFIR vanaf punt 7.1.2 (omstandigheden toestel) op pagina 13 van het rapport.

Uit dit rapport volgt om te beginnen dat dat het toestel van cliënte verschilt van de twee testtoestellen als het gaat om het type, de iOS-versie en de processor. De twee testtoestellen verschillen op hun beurt ook onderling weer.

Alleen al dit gegeven maakt dat er eigenlijk niets met zekerheid kan worden gezegd over de aanmaak van logbestanden nu de logboeken immers betrekking hebben op de communicatie tussen hardware (onder andere de processor/batterij en software (iOS). En juist deze verschillen dus onderling allemaal van elkaar.

Daarbij noemt ook het NFIR hier nog maar eens dat de meest betrouwbare logbestanden niet beschikbaar zijn geweest gedurende dit onderzoek. Dit betreft de logbestanden met betrekking tot het batterijniveau en gebruik van haar iPhone 6S. Deze worden namelijk na vijf dagen standaard overschreven. Verder moet op basis van het dossier worden vastgesteld dat er geen technisch onderzoek is verricht naar de telefoon van cliënte. Ook het NFIR stelt dit vast in 7.1.2.1 (toestelschade).

Het NFIR stelt in het rapport:

“Met een technisch onderzoek wordt onder andere bedoeld of onderzocht is of er:

- Direct zichtbare val- of stootschade aan de behuizing van de telefoon;

- Interne schade is aan het moederbord (haarlijnbreuken) als gevolg van vallen of stoten;

- Interne schade is aan de batterij als gevolg van vallen of stoten;

- Interne schade is door vocht.

Datzelfde technische onderzoek dient dan, voor de volledigheid, ook voor toestellen T-2 en T-3 te worden uitgevoerd, om te voorkomen dat eventuele (niet met het blote oog waarneembare) schade invloed heeft op de testresultaten. Dit de ontvangen processen-verbaal is eveneens geen onderzoek aangetroffen naar eventuele schade op toestellen T-2 en T-3.

De software op een iPhone kan technisch gezien niet detecteren of er een haarlijnbreuk aanwezig is in het moederbord van de iPhone als gevolg van val- of stootschade. Een haarlijnbreuk kan mogelijk een abrupte uitval veroorzaken. Aangezien deze detectie niet kan plaatsvinden in de software, is het zeer onwaarschijnlijk dat hierover informatie voorkomt in de logs. Dit betekent dat onderzoek verricht dient te worden aan de technische staat van de telefoon, om (gebruikers)schade als oorzaak voor uitval van een telefoon als scenario uit te kunnen sluiten of vast te kunnen stellen.

Bij de serviceafdeling van Apple is het standaardprocedure om te controleren of de gebruiker van een toestel aan alle garantievoorwaarden heeft voldaan. Elke iPhone is voorzien van meerdere sensoren, die rood kleuren als er bijvoorbeeld contact met water is geweest. 11 Is dat het geval, dan kan Apple de reparatie weigeren. Vochtschade is namelijk door Apple uitgesloten van garantie. In de processen-verbaal is geen onderzoek waargenomen naar eventuele schade of onderdelen die vervangen zijn bij de iPhone 6S van [verdachte] .”

De conclusie die daarop volgt is de volgende:

“Zonder informatie over de staat van een toestel is het de vraag in hoeverre met zekerheid kan worden uitgesloten dat de bewuste iPhone 6S (T-1) is uitgeschakeld door een technisch probleem. Zoals reeds vermeld is dergelijk technisch onderzoek niet aangetroffen in de processen-verbaal die zijn ontvangen door NFIR, waardoor een technisch probleem een alternatieve oorzaak voor het uitschakelen van de telefoon zou kunnen zijn.”

Daarna volgt in 7.1.2.2 (batterijen Apple smartphones) een uitgebreide uiteenzetting over de betrouwbaarheid van een batterij van een Apple iPhone 6S en de betrouwbaarheid van throttling.

“Ook vermelden de onderzoekers in de studie dat bet vertragen van het systeem (‘throttling mode’), om te voorkomen dat bet toestel (verdere) schade oploopt, niet als goede oplossing gezien kan worden voor een ontwerpfout in de hardware. Een softwareoplossing staat niet gelijk aan het vervangen van een batterij, als deze inmiddels al onbetrouwbaar of onbruikbaar is geworden.”

“Echter, zoals ook benoemd is door NFO, is throttling door Apple geïntroduceerd om te voorkomen dat telefoons met een minder optimale accuconditie plotseling uitvallen wanneer er een hoge processorcapaciteit vereist is. "Zoals ook benoemd in de wetenschappelijke studie 15 kan een mogelijke oorzaak hiervan zijn dal een applicatie een hoge piekspanning vraagt (zoals bijvoorbeeld een applicatie als Snapchat). Hel valt hiermee niet uit te sluiten dat dergelijke logregels (‘entering throttled mode’) zijn veroorzaakt door hoge piekspanning als gevolg van een applicatie welke zware inspanning van de batterij verwacht.

Het reeds gestelde batterijniveau van 40% hoeft dan ook niet van toepassing te zijn op ‘throttling’ op het toestel van [verdachte] . Throttling is mede afhankelijk van de kwaliteit van de batterij en de temperatuur zoals ook is benoemd in het rapport van NFO, en later ook is onderzocht in de publicatie 15:

Bij de twee toestellen die door de politie onderzocht zijn, bleek throttling te worden ingeschakeld wanneer de ladingsgraad onder 40% kwam. Een eerste inventarisatie laat zien dat de ladingsgraad waarbij throttling optreedt varieert met de kwaliteit c.q. de mate van veroudering van de accu en de temperatuur. ”

Het is niet uit te sluiten dat er door Apple ook rond een bepaald batterijpercentage zogenoemde 'throttling' toegepast wordt, hetgeen de testen van de verbalisant bevestigen. Precieze documentatie over de exacte werking van de throttling modus, ontbreken echter.

Dit betekent dat niet kan worden uitgesloten dat verschillende toestellen in alle gevallen op dezelfde momenten ook identieke logregels opslaan. dat het proces-verbaal in de omschreven testscenario’s overeenkomsten hebben, sluit niet uit dat deze overeenkomende logregels ook per definitie gelden voor het toestel in gebruik bij [verdachte] .”

Resumerend stelt het NFIR dan:

“Resumerend, kennen de door Apple gebruikte Ei-ion batterijenproblemen bij zogenoemde piekspanningen (leveren van hoge prestaties), wat kon resulteren in uitval van het toestel. De (eerst bekende) oplossing van Apple is een software-update, om ervoor te zorgen dat het leveren van deze piekspanning wordt gelimiteerd wanneer hoge prestaties worden gevraagd van de batterij. Sommige applicaties (of systeemprocessen) kunnen op de achtergrond om hoge prestaties vragen, de gebruiker hoeft dan ook niet per definitie gebruik te maken van de telefoon om uitval te veroorzaken.

Het is belangrijk om te vermelden dat batterijen die al beschadigd zijn, bijvoorbeeld na het veelvuldig plotseling uitvallen na piekspanningen, niet gerepareerd worden door het ontvangen van de update: de fysieke onderdelen dienen dan vervangen te worden. De update voorkomt (verdere) schade bij toestellen waarvan de batterij nog niet (onherstelbaar) beschadigd is.

Het is ook niet duidelijk in welke gevallen throttling modus optreedt: Precieze documentatie over de exacte werking van de throttling modus, ontbreken. Mogelijk is de oplossing ook niet allesomvattend en zou een toestel uit kunnen vallen, voordat de throttling modus intreedt.

Throttling door hoge piekspanning of hoge processorcapaciteit (waarbij meer inspanning wordt gevraagd van een telefoon) komt met overeen met de bevinding dat de logregels enkel duiden op een batterij die minder dan 40% batterijcapaciteit heeft, zoals bevonden inproces-verbaalFDO-034-01.

Volgens de opdrachtgever heeft [verdachte] aangegeven dat haar telefoon in de auto was blijven liggen. Toen zij terugkwam was de telefoon volgens haar verklaring leeg. Puiten de reeds onderzochte scenario’s (lege batterij en het uitzetten), zijn de volgende twee alternatieve oorzaken voor het uitvallen van het toestel:

• Defecte batterij;

• Piekspanning (bijvoorbeeld door incorrect inschakelen van throttling modus).

Uit het proces-verbaal blijkt dat onderzoek is verricht naar twee scenario’s: het bewust uitzetten van de telefoon tegenover het uitvallen bij een lege batterij. Echter, zijn geen testscenario's aangetroffen die gericht zijn op twee andere mogelijke oorzaken voor uitval van een telefoon, dan wel bet ontstaan van de logregels met betrekking tot het fenomeen throttling, hoge piekspanning (1) of een mogelijk defect in de batterij zelf (2).’’

[…]

Ook ten aanzien van dit punt heeft de rechtbank geen enkele nadere duiding gegeven en enkel kaal gesteld dat cliënte op dit punt kennelijk leugenachtig zou hebben verklaard. Het openbaar ministerie heeft op dit punt de suggestie geopperd dat cliënte haar telefoon zou hebben uitgezet om zo geen telefonische ‘sporen’ na te laten voor haar terugweg naar huis.

Nu een bewijsbare vaststelling van deze door het openbaar ministerie geopperde mogelijkheid echter ontbreekt kan het enkele gegeven dat cliënte hier eventueel onjuist of zelfs niet naar waarheid zou hebben verklaard op geen enkele manier bijdragen aan het eventuele bewijs dat cliënte op enigerlei wijze betrokken is geweest bij de dood van [slachtoffer] . Niet op zichzelf staand, maar ook niet in onderlinge samenhang bezien.”

Daaraan is volgens het proces-verbaal van de terechtzitting bij het hof van 3 november 2020, voor zover relevant, nog het volgende toegevoegd:

“Dit onderwerp laat zien hoe het in deze zaak op meerdere punten is gegaan. Mijn cliënte wordt eerst voor leugenaar uitgemaakt, omdat haar telefoon niet uitgeschakeld kon zijn. De verdediging heeft toen om aanvullend onderzoek gevraagd. De politie heeft hetzelfde onderzoek nogmaals uitgevoerd en toen bleek er nog meer uit de telefoon te halen zijn. Vervolgens bleek ook dat mijn cliënte niet heeft gelogen over het feit dat de telefoon uit was. Dan wordt haar verweten dat ze heeft gelogen over het feit dat ze de telefoon zelf heeft uitgeschakeld. Er is geen Throttled Mode logregel aangemaakt door de telefoon. Eerst was de stelling dat de telefoon van de verdachte dus een hogere batterijspanning dan 40% had, omdat een telefoon bij een hogere batterijspanning niet uit zichzelf uitvalt en de Throttled Mode wordt geactiveerd bij een batterijspanning van minder dan 40%. Dat is inmiddels - mede door het onderzoek van het NFIR - ook achterhaald. Uit het eerste NFIR-rapport blijkt dat uit de Throttled Mode niet zo veel is afte leiden. Het NFIR heeft aangegeven dat niet zomaar is te zeggen dat een telefoon enkel kan uitvallen bij een batterijspanning van minder dan 40%. Dat kan ook bij een batterijspanning van meer dan 40% en in die gevallen wordt ook geen Throttled Mode logregel aangemaakt. Dat kan bij een defecte batterij, bij temperatuurverschillen, een beschadigd moederbord et cetera. Het NFIR wordt door de advocaat-generaal ten onrechte als een hobbyclub neergezet. Het openbaar ministerie zet vervolgens het politieteam in om het onderzoek van de verdediging koste wat het kost te weerleggen. De politie heeft recent nog een test gedaan. Dan blijkt ineens dat een telefoon met een beschadigde batterij uitvalt, terwijl de verdediging dat ook al eerder heeft geroepen. Vervolgens wordt aangegeven door het openbaar ministerie dat in deze ene test de telefoon uitviel bij een batterijspanning tussen de 74 en 81%, maar dat dan alsnog een Throttled Mode logregel is aangemaakt en dat er een hoge piekspanning is gecreëerd. De stelling van het NFIR dat een telefoon bij een hoge piekspanning zomaar kan uitvallen blijkt dus gewoon te kloppen. Er wordt volgehouden dat er nog steeds een Throttled Mode logregel is aangemaakt. Het NFIR heeft hierbij opgemerkt dat dit niet is vast te stellen op basis van één enkele test. Er is ook nog veel onbekend: werd de piekspanning opgebouwd of niet? Hoe beschadigd was de batterij van de testtelefoon en was het moederbord ook beschadigd? Het is een reëel scenario dat bij 100 testen in 50 gevallen wél een logregel van de Throttled Mode wordt aangemaakt en bij 50 gevallen niet. Het is helemaal niet duidelijk onder welke omstandigheden wel of niet een logbericht van de Throttled Mode wordt aangemaakt. Die stelling van de politie is op niets gebaseerd, behalve een eenmalige en onvoldoende betrouwbare test. Ik accepteer het niet dat iedere keer wanneer mijn cliënte gelijk blijkt te hebben, het openbaar ministerie dat met nieuw politieonderzoek probeert te weerleggen als laatste redmiddel.”

Het hof heeft met betrekking tot het uitschakelen van de telefoon van de verdachte het volgende overwogen (met weglating van voetnoten):

“Onderzoek aan de telefoon verdachte

Sms- en belverkeer met de telefoon van het slachtoffer voorafgaand aan en na zijn dood

De mobiele telefoon van de verdachte is eveneens onderzocht door digitale experts van de politie. Dit onderzoek wijst uit dat gedurende de tijd dat het slachtoffer op het festival was (8 juli 2017 vanaf 14:53 uur), de verdachte hem veelvuldig heeft ge-sms’t of geprobeerd heeft hem te bellen.

[…]

Uit de gebruikersactiviteiten en locatiegegevens van het Google account van de verdachte van 9 juli 2017 blijkt het volgende:

Het hof heeft aan deze vaststellingen betekenis toegekend in verband met de overwegingen ten aanzien van verdachtes rol bij het bewezenverklaarde feit. Het hof overweegt daarover in de slotalinea van de overwegingen onder ‘Rol van de verdachte’ in het bestreden arrest:

“Het hof kent in dit verband ook betekenis toe aan het feit dat de verdachte – anders dan zij beweert – haar telefoon uitschakelde om 00:46:30 uur vlak voor haar vertrek met de Mercedes in de nacht vanaf de Bûterwei. Door haar telefoon vlak voor vertrek bij de Bûterwei uit te schakelen, kon de door de verdachte afgelegde route in ieder geval niet aan de hand van haar telefoonlocatie-gegevens in kaart worden gebracht. Het feit dat de verdachte in tegenstelling tot het ritje op de avond van 8 juli 2017, haar telefoon bij de terugweg op 9 juli 2017 vanaf 00:46 uur opeens wél haar telefoon uitschakelde, plaatst het hof in het gegeven dat de verdachte in de avond van 8 juli 2017 het contact met het slachtoffer moest onderhouden om te kunnen coördineren waar het slachtoffer was en dat het slachtoffer op het juiste tijdstip naar de juiste locatie kwam.”

In de toelichting op het middel wordt verwezen naar hetgeen in verband met de technische onderzoeken aan de telefoon in hoger beroep naar voren is gebracht. De verdediging heeft uitvoerig betoogd dat alternatieve oorzaken voor het uitvallen c.q. uitschakelen van de telefoon van de verdachte (een defecte batterij of piekspanning, bijvoorbeeld door incorrect uitschakelen van throttling modus) onvoldoende zijn onderzocht, zodat juist niet kan worden vastgesteld dat de verdachte die telefoon zelf heeft uitgeschakeld. Daarbij is door de verdediging verwezen naar de inhoud van het NFIR-rapport waaruit blijkt dat de recherche geen technisch onderzoek heeft verricht aan de telefoon. Daarover heeft het NFIR opgemerkt dat zonder de staat van het toestel te kennen, een technisch probleem als alternatieve oorzaak niet kan worden uitgesloten. Gelet op dit gevoerde verweer heeft het hof onbegrijpelijk dan wel op ontoereikende gronden vastgesteld dat de verdachte haar telefoon zelf heeft uitgezet, aldus de steller van het middel.

Het bedoelde verweer dat bij het hof is gevoerd is in de sleutel geplaatst van de omstandigheid dat de rechtbank de verklaring van de verdachte dat haar telefoon, nadat deze door haar was achtergelaten in het middenconsole van de Mercedes, is uitgevallen ten gevolge van een lege batterij, als kennelijk leugenachtige verklaring heeft doen bijdragen aan het bewijs. Anders dan de rechtbank heeft het hof de verklaring van de verdachte echter niet op die manier voor het bewijs gebruikt. Het hof heeft op basis van de resultaten van het onderzoek aan de telefoon vastgesteld dat de telefoon door de verdachte moet zijn uitgeschakeld bij haar vertrek vanaf de Bûterwei. Die vaststelling heeft het hof vervolgens betrokken bij zijn oordeel dat de verdachte dat moet hebben gedaan opdat de vervolgens door haar afgelegde route in ieder geval niet aan de hand van haar telefoonlocatiegegevens in kaart zou kunnen worden gebracht.

Ook bij dit middel speelt, net als bij het eerste middel, dat het aan de rechter die over de feiten oordeelt is voorbehouden om, binnen de door de wet getrokken grenzen, van het beschikbare materiaal datgene tot het bewijs te bezigen of aan de beslissing op een verweer ten grondslag te leggen, welke hem uit oogpunt van betrouwbaarheid daartoe dienstig voorkomt en datgene terzijde te stellen wat hij van geen waarde acht. Deze zogenaamde ‘vrije selectie en waardering’, die als regel geen motivering behoeft, kan in cassatie slechts in beperkte mate worden getoetst.

Het hof heeft bij zijn overwegingen ten aanzien van het uitschakelen van de telefoon van de verdachte betrokken dat het door het NFIR verrichte onderzoek de conclusies en bevindingen zoals gesteld door de politie en Pluijmers ‘niet ondergraven’. Pluijmers heeft het scenario onderzocht dat de telefoon door een lege batterij is uitgeschakeld. Daaruit blijkt onder meer dat ‘een aantal processen netjes afgesloten zijn volgens de logs’, hetgeen tegen het scenario van het plotseling uitvallen van de batterij pleit. Op basis daarvan heeft het hof overwogen dat bevindingen van het onderzoek aan de telefoon van de verdachte door Pluijmers waarschijnlijker zijn onder het scenario dat de telefoon is uitgeschakeld dan onder het scenario dat deze is uitgevallen door een lege accu. Voorts heeft het hof gewezen op de stellingen van het NFIR, die niet afdoen aan de constateringen van de politie en Pluimers dat het scenario dat de telefoon is uitgevallen minder waarschijnlijk is, gelet op de door de in de telefoon aangemaakte logregels. Zodoende heeft het hof aan verdachtes verklaring en aan het in dat verband door de verdediging in hoger beroep ingebrachte forensische onderzoek door het Nederlands Forensisch Incident Response (NFIR) een andere waarde toegekend dan de verdediging en op basis van de onderzoeksresultaten niet voldoende aannemelijk geacht dat de telefoon van de verdachte door een lege batterij is uitgeschakeld. Daaraan heeft het hof de conclusie verbonden dat de telefoon van de verdachte door haar zelf om 00:46:30 uur moet zijn uitgeschakeld.

Dat oordeel behoefde, gelet op de selectie- en waarderingsvrijheid van de rechter, ook in het licht van hetgeen namens de verdachte ter terechtzitting in hoger beroep naar voren is gebracht, geen nadere motivering. Daarbij wijs ik erop dat het hof heeft overwogen dat door het NFIR ten aanzien van het uitschakelen van de telefoon van de verdachte om 00:46 uur slechts een aantal algemene mogelijkheden heeft genoemd wat het plotselinge uitvallen zou kunnen verklaren, maar dat daarentegen door zowel de politie als Pluijmers concreet onderzoek is verricht. Bij dat onderzoek is ook aandacht geweest voor het ‘leeuwendeel’ van de door het NFIR eveneens genoemde kwesties. Daar komt bij dat door de politie naar aanleiding van hetgeen door de verdediging is gesteld voorafgaande aan de inhoudelijke behandeling nog uitleg is gegeven over de door het NFIR gesignaleerde punten en dat het hof het onderzoek van de politie en deskundige Pluijmers volledig en de conclusies van het onderzoek navolgbaar heeft geacht. Het hof heeft tot slot geoordeeld dat het aanmaken van logregels, vlak voordat de telefoon uit gaat, meer past bij het uitschakelen van een telefoon dan bij het plotseling uitvallen van een telefoon. Wanneer de telefoon plotseling zou zijn uitgevallen is de verwachting dat vlak voor het uitschakelen geen logregels meer worden aangemaakt omdat de telefoon daarvoor door een lege accu geen energie meer heeft. In die overweging van het hof ligt mijns inziens besloten dat het aanmaken van de logregels zich, gelet op de verklaringen van de deskundigen, lastig laat verenigen met het scenario van het plotseling uitvallen van de telefoon, ongeacht of dat door een lege accu of een mogelijke andere technische oorzaak gebeurt. Door te wijzen op een ‘mogelijke andere technische oorzaak’ heeft het hof ervan blijk gegeven te hebben onderkend andere mogelijkheden voor het uitschakelen van de telefoon bij zijn overwegingen te hebben betrokken.

Dat het hof bij zijn oordeel onvoldoende zou hebben stilgestaan bij het verweer dat alternatieve oorzaken voor het uitvallen c.q. uitschakelen van de telefoon onvoldoende zijn onderzocht is mijns inziens gebaseerd op een onjuiste lezing van de overwegingen van het hof en van de processen-verbaal waarnaar het hof in de voetnoten 39 en 40 verwijst. Ik zal dat nader toelichten.

Deskundige Pluijmers heeft in zijn verklaring, waarnaar het hof in voetnoot 40 verwijst, weliswaar aangegeven dat hij geen andere oorzaken tegengekomen is voor het uitschakelen van de telefoon en dat het zoeken naar een andere mogelijke oorzaak als ‘zoeken naar een speld in een hooiberg’ is. Dat laat echter onverlet dat uit zijn verklaring ook blijkt dat meerdere aanwijzingen in de richting wijzen dat de telefoon is uitgeschakeld. Voor zover in de toelichting op het middel wordt geklaagd dat de verklaringen van verbalisant [verbalisant 2] en van Pluijmers onvoldoende grond bieden voor de uitsluiting van (andere) technische oorzaken, miskent het middel dat dat de context is waarin de opmerking dat het zoeken naar mogelijke andere oorzaken te vergelijken is met zoeken naar een speld in een hooiberg, moet worden geplaatst. Ik volg de steller van het middel niet dat de opmerking dat Pluijmers in ieder geval geen andere oorzaken voor het uitvallen van de telefoon is tegengekomen en dat niets erop duidt dat de telefoon van de verdachte abnormaal heeft gereageerd, daarom in wezen niets zegt. In de toelichting op het middel lijkt over het hoofd te worden gezien dat Pluijmers in zijn verklaring, waarnaar het hof verwijst, acht heeft geslagen op de mogelijkheid dat de telefoon, zoals vaker gebeurt bij iPhones uit deze serie, spontaan is uitgevallen en geconstateerd dat de registratie – waarvan hij de onderzoeksmethode onderschrijft – die mogelijkheid tegenspreekt. Voorts onderschrijft hij de bevindingen van [verbalisant 2] dat softwareproblemen geen rol hebben kunnen spelen.

Daar komt bij dat het hof ook acht geslagen heeft op de mogelijkheid van crashes van het besturingssysteem van Apple of van op de telefoon geïnstalleerde applicaties, die mogelijk de oorzaak van de uitschakeling van de telefoon kunnen zijn geweest. In dat verband is door de steller van het middel nog aangevoerd dat het door het hof onder noot 39 als bewijsmiddel opgenomen proces-verbaal van bevindingen van verbalisant [verbalisant 1] , geen enkele redengevende betekenis heeft omdat dit niets zegt over de vaststelling dat de verdachte zelf haar telefoon heeft uitgeschakeld. Uit het betreffende proces-verbaal blijkt immers dat de daarin verwoorde onderzoeksvraag zich toespitst op 7 juli 2017 en niet op het uitschakelmoment op 9 juli 2017 omstreeks 00:46 uur.

Ten aanzien van de overweging dat “onderzoek van de politie leert dat het toestel van de verdachte geen informatie bevat met betrekking tot crashes van het besturingssysteem van Apple (iOS) of van de applicaties die destijds op het toestel geïnstalleerd waren, waaronder WhatsApp” heeft het hof onder noot 39 naar pagina 3873 t/m 3874 (map 10) van het procesdossier verwezen. Een blik over de papieren muur leert mij dat in het betreffende proces-verbaal als vraagstelling het volgende is opgenomen: “Is er in voornoemde telefoon [van de verdachte, AG] te zien of er op vrijdag 7 juli 2017 een crash heeft plaatsgevonden naar aanleiding van het uitvoeren van een systeemupdate? Is er ook te zien of dit problemen heeft veroorzaakt bij de applicatie WhatsApp, destijds geïnstalleerd op het toestel”. Door de betreffende verbalisant is het toestel vervolgens onderzocht en is geverbaliseerd dat er geen informatie op het toestel stond met betrekking tot uitgevoerde iOS systeemupdates. Ook was er geen informatie met betrekking tot crashes van iOS of een applicatie destijds geïnstalleerd op het toestel, waaronder Whatsapp. Door de verbalisant is hierna onderzocht welke updates er in de periode omstreeks 7 juli 2017 van het besturingssysteem iOS zijn uitgebracht voor het betreffende toestel (iPhone 6S); de laatste update voor 7 juli 2017 is uitgebracht op 15 mei 2017 en dit betrof de versie met nummer 10.3.2. Deze laatste versie was ten tijde van het bewezenverklaarde op de telefoon van de verdachte geïnstalleerd. Het hof heeft met de verwijzing naar deze bevindingen kennelijk ook bedoeld weer te geven dat er geen andere oorzaken op het toestel zijn aangetroffen dan dat de verdachte het toestel zelf heeft uitgeschakeld, ook niet door technische oorzaken naar aanleiding van de toen laatst geïnstalleerde update van het iOS besturingssysteem van de telefoon, dan wel van applicaties die toen op de telefoon stonden. Dat oordeel acht ik zoals hiervoor weergegeven niet onbegrijpelijk. Dat het onderzoek zich heeft toegespitst op 7 juli 2017 doet daar niet aan af. Er is door de verbalisant gekeken naar een periode omstreeks 7 juli 2017 – dus kort voorafgaand aan de bewuste nacht – waarbij de toen laatstelijk uitgebrachte update op de telefoon van de verdachte is aangetroffen en is geconstateerd dat dit geen aanleiding is geweest voor een crash van de telefoon.

De slotsom is naar mij mening dat het in dit middel bestreden oordeel van het hof niet getuigt van een onjuiste rechtsopvatting en dat dit, ook in het licht van hetgeen daartoe namens de verdachte zowel in eerste aanleg als in hoger beroep is aangevoerd en met inachtneming van de vrijheid die de feitenrechter toekomt bij de waardering van het bewijsmateriaal, evenmin onbegrijpelijk is. Tot een nadere motivering was het hof niet gehouden.

Het middel faalt.

Het middel klaagt dat het oordeel van het hof dat de benadeelde partijen als gevolg van het bewezenverklaarde handelen van de verdachte shockschade hebben geleden en hun schadevergoedingen in zoverre kunnen worden toegewezen, getuigt van een onjuiste rechtsopvatting ten aanzien van het begrip ‘directe confrontatie met de ernstige gevolgen van het tenlastegelegde’, althans dat het oordeel van het hof zonder nadere motivering, die ontbreekt, niet begrijpelijk is, omdat de confrontatie van de benadeelde partijen met het slachtoffer geen onverhoeds karakter heeft gehad.

Uit de pleitnota in hoger beroep blijkt dat namens de verdachte ten aanzien van de vorderingen van de benadeelde partijen, zonder nadere motivering, is verzocht om deze niet-ontvankelijk te verklaren.

Als bijlage 3 bij het proces-verbaal van de terechtzitting van het hof van 2 en 3 november 2020 trof ik in het procesdossier de toelichting op de vorderingen van de benadeelde partijen aan. Deze houdt het volgende in:

“In eerste aanleg zijn vorderingen ingediend door de ouders en de zussen van [slachtoffer] . De Rechtbank heeft bij vonnis van 11 juli 2019 die vorderingen deels toegewezen, deels niet ontvankelijk verklaard. De oorspronkelijke vorderingen worden in hoger beroep gehandhaafd.

Shockschade:

Gevorderd is voor alle vier de benadeelden partijen €40.000,00, aan immateriële shockschade. De Rechtbank heeft voor ieder de helft, €20.000,00 toegewezen. In het vonnis lezen we terug dat de Rechtbank heeft gemeend dat dit bedrag aansluit bij wat in vergelijkbare gevallen is toegekend.

Welke gevallen de Rechtbank vergelijkbaar heeft gemeend en welke kenmerken daaruit doorslaggevend zijn geweest is niet vermeld.

Allereerst merk ik op dat uw Hof bij de begroting van de schade naast vergelijkbare zaken rekening dient te houden met alle omstandigheden van het geval, waaronder de ernst van het verwijt, de aard van het letsel, de ernst van het letsel en de verwachting ten aanzien van het herstel van het slachtoffer/de nabestaande.

In onderhavige situatie is het verwijt dat aansprakelijke wordt gemaakt, moord. Moord is het zwaarste verwijt dat men binnen het WvSr kan maken; het opzettelijk en met voorbedachten rade een medemens het leven ontnemen. Het is éen van de weinige delicten die door de wetgever met een levenslange gevangenisstraf zijn bedreigd. Bij de ernst van het verwijt dient tevens te worden meegenomen dat het verwijt wordt gemaakt aan een moeder die met de moord op het slachtoffer niet alleen het slachtoffer zijn leven heeft ontnomen maar tevens hun nog jonge kinderen hun vader heeft ontnomen.

De aard van het letsel wat is toegebracht is, was een totale verminking, [slachtoffer] was onherkenbaar en alles aan zijn hoofd en gezicht, dat wat een mens zo herkenbaar maakt, was stuk.

De ernst van het letsel is onherstelbaar, het slachtoffer is overleden.

De proceshouding van verdachte betekent dat de nabestaanden met vele vragen achterblijven. Vragen die hen kwellen, vragen die zij zowel overdag als ’s nachts bij zich dragen. Een proceshouding ook die maakt dat de nabestaanden nauwelijks aan enige verwerking toe kunnen komen. De vele familierechtelijke procedures die in de afgelopen 3 jaren hebben plaatsgevonden vormen een extra belasting en geven steeds weer voeding aan de door het strafbare feit ontstane grote zorg voor de (klein)kinderen, jonge kinderen die op deze wijze hun vader zijn kwijtgeraakt. Kinderen voor wie de familie zich in hoge mate verantwoordelijk voelt voor hun welzijn.

Drie jaar en vier maanden zijn sinds de moord op [slachtoffer] verstreken.

Voor de zussen van [slachtoffer] geldt dat zij beiden, na 3 jaren, heel recent hun therapie hebben afgesloten. De ouders van [slachtoffer] zijn beiden nog immer in therapie en zoals hun beider therapeuten in de evaluatie van respectievelijk augustus en oktober 2020 schrijven is thans onvoorzienbaar hoe lang dit nog nodig zal zijn en geldt voor beiden dat er nog immer een hoog klachtenniveau is met onverwerkte gecompliceerde rouw aanwezig is.

Kom ik tenslotte bij de vraag naar vergelijkbare zaken.

Vraag die zich direct opdringt is, wat is vergelijkbaar? Hoe vaak komt het voor dat een moeder op deze wijze de vader van haar kinderen vermoord en de nabestaanden met zoveel vragen en zorgen achterlaat? Er is geen direct vergelijkbare zaak te vinden, in die zin is deze zaak uniek.

Gezien de aard van shockschade, vergoeding voor de shock die teweeg is gebracht door de eigen confrontatie met het strafbare feit, het ten laste gelegde, alsmede met de directe gevolgen hiervan. Kom ik bij een andere eveneens unieke zaak die in mijn visie, alles overziende, als het gaat om de beoordeling van de shockschade, het meest gelijkend is op de zaak, de zaak van Anne Faber (ECLI:NL:GHARLE:2019:5542). In die zaak wees het Hof € 40.000,00 toe aan zowel de ouders als de broer.

Een zaak waarin de Rechtbank zelfs tot een hogere vergoeding kwam, betreft de zaak van de Rechtbank Limburg van 12 maart 2019 (ECLI:NL:RBLIM:2019:229). Hier is € 50.000,00 toegekend aan een kind dat met eigen ogen moest aanschouwen hoe haar moeder met messteken dusdanig werd verwond dat zij hieraan kwam te overlijden. Als onderbouwing van deze vordering waren 2 wat oudere uitspraken aangehaald:

rechtbank Gelderland van 29 januari 2014 (ECLI:NL:RBGEL:2014:520), waarin eveneens € 50.000,00 werd toegekend aan de moeder van een slachtoffer werd vermoord en overleed in de armen van het slachtoffer; rechtbank Noord-Nederland van 11 februari 2015 (ECLI:NL:RBNNE:2015:507), de zaak Vaatstra waarbij aan de vader van Marianne Vaatstra €40.000, werd toegekend. Reden om voor cliënten minder dan deze 50k te vragen is gelegen in het feit dat zij niet rechtstreeks geconfronteerd zijn met het toebrengen van het letsel of met het moment van intreden van de dood.

In de uitspraak van de rechtbank Midden Nederland van 27 maart 2019 (ECLI:NL:RBMNE:2019:1270) werd een bedrag van € 35.000,00 toegewezen aan een echtgenote die is geconfronteerd met het levenloze lichaam van haar kort daarvoor vermoorde man, liggend in een plas bloed. De benadeelde had PTSS opgelopen en onderging EMDR-therapie.

Afwijkend is dat cliënten geconfronteerd zijn met een zwaar verminkt en onherkenbaar lichaam. Tevens is bij de ouders van [slachtoffer] naast PTSS gecompliceerde rouw gediagnosticeerd en kunnen wij vaststellen dat zij ruim 3 jaar na dato nog dagelijks in hoge mate door dit lijden worden bepaald. Bij [benadeelde 4] werd een combinatie van PTSS en paniekstoornis gediagnosticeerd, waarvoor zij 3 jaren therapeutische ondersteuning heeft ontvangen van specialistische GGZ. Bij [benadeelde 3] werd PTSS en een depressieve stoornis vastgesteld. Ook zij kreeg 3 jaar lang therapeutische ondersteuning van gespecialiseerde GGZ

Concluderend verzoek ik uw Hof de vorderingen voor de immateriële shockschade toe te wijzen zoals in eerste aanleg verzocht.

Nu de vorderingen voor het overige volledig zijn toegewezen volsta ik ten aanzien van deze posten met verwijzing naar de schriftelijke toelichting op de vorderingen en het vonnis van de Rechtbank.”

Van de gelegenheid om, naar aanleiding van de toelichting op de vorderingen, ter terechtzitting vragen te stellen aan de benadeelde partijen of hun advocaten, heeft de verdediging geen gebruik gemaakt.

Over de in hoger beroep gehandhaafde vorderingen van de benadeelde partijen [benadeelde 1] , [benadeelde 2] en [benadeelde 3] en [benadeelde 4] heeft het hof voor zover voor de bespreking van het middel van belang het volgende overwogen.

“3.1 Shockschade

De rechtbank heeft in het vonnis van 11 juli 2019 ten aanzien van de shockschade onder andere overwogen:

“Volgens vaste jurisprudentie kan vergoeding van shockschade plaatsvinden als bij de benadeelde partij een hevige emotionele schok wordt teweeggebracht door het waarnemen van het ten laste gelegde, of door de directe confrontatie met de ernstige gevolgen ervan. Uit die emotionele schok dient vervolgens geestelijk letsel te zijn voortgevloeid. Dit zal met name het geval zijn als de benadeelde partij en het slachtoffer een nauwe affectieve relatie hadden en het slachtoffer bij het tenlastegelegde is gedood of verwond. Voor vergoeding van deze schade is vereist dat het bestaan van geestelijk letsel, waardoor iemand in zijn persoon is aangetast, in rechte kan worden vastgesteld. Dit zal in het algemeen slechts het gevalzijn als sprake is van een in de psychiatrie erkend ziektebeeld.

De hoogte van de geleden shockschade dient te worden vastgesteld naar billijkheid met inachtneming van alle omstandigheden van het geval, waaronder de ernst van het aan de verdachte te maken verwijt, de aard van het letsel, de ernst van het letsel (waaronder de duur en de intensiteit), de verwachting ten aanzien van het herstel en de leeftijd van de benadeelde partij. Voorts dient de rechter bij de begroting te letten op de bedragen die door Nederlandse rechters in vergelijkbare gevallen zijn toegekend.”

Het hof onderschrijft voorgaande overwegingen van de rechtbank en maakt deze tot het zijne.

[….]

3.3 Shockschade immaterieel

Door elk van de benadeelde partijen [benadeelde 1] , [benadeelde 2] en [benadeelde 3] en [benadeelde 4] is telkens € 40.000,00 aan immateriële shockschade gevorderd.

Het hof stelt vast dat de benadeelde partijen een nauwe en affectieve relatie hadden met hun zoon dan wel broer. De confrontatie met hun overleden zoon en broer heeft onmiskenbaar een hevige schok bij hen teweeggebracht. Deze hevige schok heeft bij alle benadeelde partijen geleid tot (ernstig) geestelijk letsel in de vorm van een psychiatrisch erkend ziektebeeld, zijnde bij alle benadeelde partijen een posttraumatische stressstoornis en in sommige gevallen gecombineerd met een (eenmalige) depressieve episode, een paniekstoornis en/of een gecompliceerde rouwstoornis. Dit volgt uit de overgelegde stukken van de psychologen bij wie de benadeelde partijen onder behandeling staan dan wel stonden.

Naar het oordeel van het hof is aldus vast komen te staan dat de benadeelde partijen als gevolg van het bewezenverklaarde handelen van de verdachte rechtstreeks immateriële schade in de vorm van shockschade hebben geleden.

De volgende vraag is in welke omvang dit gedeelte van de vorderingen kan worden toegewezen. Ingevolge art. 6:106 lid 1 BW dient het smartengeld door de rechter naar billijkheid vastgesteld te worden. Die vaststelling geschiedt, zoals hiervoor overwogen, met inachtneming van alle omstandigheden van het geval, waaronder de ernst van het aan de aansprakelijke te maken verwijt, de aard van het letsel, de ernst van het letsel (waaronder de duur en de intensiteit), de verwachting ten aanzien van het herstel en de leeftijd van het slachtoffer. Voorts dient de rechter bij de begroting, indien mogelijk, te letten op vergelijkbare gevallen. Alle omstandigheden in aanmerking genomen, is het hof van oordeel dat de rechtbank ook hier een juiste beslissing heeft genomen en zal het hof de shockschade naar maatstaven van billijkheid vaststellen op € 20.000,- en dit bedrag toewijzen aan zowel de vader, moeder en zussen van het slachtoffer. Voor het overige zal het hof de vordering van de benadeelde partijen afwijzen.

3.4 Conclusie

Concluderend komt het hof tot het oordeel dat de hiervoor genoemde vorderingen voldoende aannemelijk zijn geworden en dat de benadeelde partijen de gestelde schade hebben geleden tot de bedragen zoals hiervoor overwogen en dat deze schade een rechtstreeks gevolg is van het bewezen verklaarde. De vorderingen, waarvan de hoogte niet door de verdediging is betwist, zullen daarom worden toegewezen tot voornoemde bedragen, vermeerderd met de wettelijke rente vanaf 9 juli 2017.

[…]”

Vervolgens heeft het hof, naast de toewijzing van een vergoeding van materiële schade aan ieder van de benadeelde partijen € 20.000,00 ter zake van immateriële schade, vermeerderd met de wettelijke rente toegewezen en dit bedrag ook betrokken bij de oplegging van de schadevergoedingsmaatregelen. Het hof heeft de vorderingen van de benadeelde partijen voor het overige afgewezen.

Volgens de steller van het middel is het hof van een te ruime opvatting uitgegaan ten aanzien van het begrip ‘directe confrontatie met de ernstige gevolgen van het ten laste gelegde’. Onder verwijzing naar de conclusie van mijn ambtgenoot Aben voorafgaand aan HR 20 april 2021, ECLI:NL:HR:2021:536, wordt betoogd dat sprake moet zijn van een ‘onverhoedse confrontatie’. In het onderhavige geval heeft de confrontatie van de benadeelde partijen met het slachtoffer niet zo’n onverhoeds karakter gehad. De ouders van het slachtoffer zijn na zijn overlijden immers naar het mortuarium gegaan om hem te identificeren; de zussen zijn uit eigen beweging naar het overleden slachtoffer gegaan omdat zij – in de woorden van hun raadsvrouw – geen keus hadden: “ze moesten het lichaam van [slachtoffer] met eigen ogen zien”. Volgens de steller van het middel heeft het hof miskend dat het daarom niet gaat om een confrontatie met een onverhoeds karakter en zelfs om een confrontatie die niet noodzakelijk en vermijdbaar was.

Juridisch kader

Op 22 februari 2022 hebben mijn ambtgenoot AG Lindenbergh en ik in een gezamenlijke conclusie een uitvoerige algemene beschouwing gegeven over de civiele aansprakelijkheid voor schade door confrontatie met een schokkende gebeurtenis, in de praktijk kortweg ‘shockschade’ genoemd. Daarbij hebben wij aanbevelingen gedaan voor hervorming van de rechtspraak met betrekking tot psychische schade en de vaststelling van smartengeld in het strafproces.33.De Hoge Raad is in zijn daaropvolgende arrest van 12 april 2022 niet op deze aanbevelingen ingegaan, omdat naar het oordeel van de Hoge Raad het hof in de onderliggende zaak de niet-ontvankelijkverklaring van de benadeelde partijen in hun vorderingen tot vergoeding van shockschade niet onbegrijpelijk had gemotiveerd.34.

In voornoemde conclusie hebben wij onder andere de rechtspraak van de Hoge Raad ten aanzien van de aansprakelijkheid voor schade door confrontatie met een schokkende gebeurtenis uiteengezet, de feitenrechtspraak daarover in kaart gebracht en geanalyseerd en zijn wij – uiteraard – ook ingegaan op het zogenaamde confrontatie-criterium dat in het vijfde middel in het onderhavige geval centraal staat. Ik zal in deze conclusie verwijzen naar en gebruik maken van de beschouwingen die wij in de conclusie van 22 februari 2022 hebben gegeven, waarbij ik mij zal beperken tot datgene wat relevant is voor de beoordeling van het vijfde middel in de onderhavige zaak, waarin gesteld wordt dat het hof het confrontatie-criterium niet op een juiste wijze heeft toegepast. Over andere elementen die van belang zijn voor de toewijzing van vorderingen inzake shockschade, zoals de aanwezigheid van psychische letsel en de hoogte van de toegekende bedragen, wordt niet geklaagd en deze zal ik dan ook buiten beschouwing laten.

Schade door confrontatie met een schokkende gebeurtenis komt voor vergoeding in aanmerking wanneer bij iemand door het waarnemen van het ongeval of door de directe confrontatie met de ernstige gevolgen hiervan, een hevige emotionele schok wordt teweeggebracht, waaruit geestelijk letsel voortvloeit, hetgeen zich met name zal kunnen voordoen indien iemand tot wie de getroffene in een nauwe affectieve relatie staat bij het ongeval is gedood of verwond. De bedoelde schade komt pas voor vergoeding in aanmerking als het bestaan van geestelijk letsel naar objectieve maatstaven kan worden vastgesteld, hetgeen in de regel slechts het geval zal zijn als sprake is van een in de psychiatrie erkend ziektebeeld.35.

Het is volgens de Hoge Raad vaste rechtspraak dat de op grond van artikel 6:106, aanhef en onder b, BW te vergoeden schade is beperkt tot (de gevolgen van) het uit de emotionele schok voortvloeiende geestelijk letsel als dit voldoet aan de hiervoor genoemde eisen.36.

Voor wat onder ‘directe confrontatie’ moet worden verstaan zijn de (civielrechtelijke) arresten Taxibus en Vilt relevant.37.De stelling dat in ieder geval zou zijn vereist dat de geschrokkene direct moet zijn geconfronteerd door aanwezigheid bij de verweten gedraging of schadeveroorzakende gebeurtenis (‘het ongeval’) is in het Taxibus-arrest door de Hoge Raad verworpen:

“Deze opvatting kan niet als juist worden aanvaard […]. Voldoende is dat een rechtstreeks verband bestaat tussen het gevaarzettend handelen enerzijds en het geestelijk letsel dat een derde door de confrontatie met de gevolgen van dit handelen oploopt anderzijds. Deze confrontatie kan ook plaatsvinden (kort) nadat de gebeurtenis die tot de dood of verwonding van een ander heeft geleid, heeft plaatsgevonden. De aard van deze schade brengt mee dat deze schade in het algemeen slechts voor vergoeding in aanmerking komt indien (i) de betrokkene rechtstreeks wordt geconfronteerd met de omstandigheden waaronder het ongeval heeft plaatsgevonden en, (ii) deze confrontatie bij de betrokkene een hevige schok teweeggebracht heeft, hetgeen zich met name kan voordoen indien sprake is van een nauwe (affectieve) band met degene die door het ongeval is gedood of gewond geraakt.”

Dit uitgangspunt is in het Vilt-arrest bevestigd.38.

Het gaat dus bij het confrontatiecriterium om een directe waarneming van het voorval, of om een directe confrontatie met de ernstige gevolgen daarvan, hetgeen ook ná de betreffende gebeurtenis mogelijk is.

Het confrontatiecriterium is nog recentelijk aan de orde geweest in een arrest van de strafkamer van de Hoge Raad van 20 april 2021,39.aan welk arrest een conclusie van mijn ambtgenoot AG Aben is voorafgegaan en waarnaar de steller van het middel verwijst. De zaak betrof de vordering van enkele familieleden van de broer van de kroongetuige in het Marengo proces, die om het leven was gebracht. Het hof Amsterdam had overwogen dat de confrontatie met de ernstige gevolgen ‘meteen na het misdrijf’ moet plaatsvinden en dat ten aanzien van de benadeelde partij NN7 (de echtgenote van het slachtoffer) niet vaststond dat sprake was van een ‘(onverhoedse) waarneming’.40.Voor zover relevant met het oog op uitleg van de confrontatie-eis had het hof overwogen:

“Uit de thans voorliggende stukken kan volgen dat NN7 op enig moment het levenloze lichaam en de toegebrachte letsels van het slachtoffer heeft gezien; dit moet gebeurd zijn nadat het lichaam van het slachtoffer was vrijgegeven. Verder heeft NN7 de beschrijving van de camerabeelden (waarop de moord was te zien) gelezen en heeft zij kennisgenomen van het dossier. Daarmee staat thans niet vast dat sprake is geweest van (onverhoedse) waarneming van het misdrijf zelf of van het lichaam en de verwondingen van het slachtoffer meteen na het misdrijf. De overige omstandigheden die zijn aangevoerd ter onderbouwing van de vordering (die zien op de ontwrichting van haar leven door de getroffen veiligheidsmaatregelen) staan in een te ver verwijderd verband van het misdrijf om te voldoen aan het confrontatievereiste. Bij deze stand van zaken kan in het midden blijven of bij NN7 sprake is van een in de psychiatrie erkend ziektebeeld dat is veroorzaakt door de hevige emotionele schok (door het misdrijf). Het voorgaande brengt mee dat de vordering van NN7, op basis van hetgeen daaraan thans ten grondslag is gelegd, op dit punt thans niet voor vergoeding in aanmerking komt.”

Het hof verklaarde NN7 niet-ontvankelijk in de vordering tot schadevergoeding en bepaalde dat NN7 de vordering slechts bij de burgerlijke rechter kan aanbrengen.

In cassatie werd namens NN7 onder meer geklaagd dat het hof ten onrechte de eis voor toewijsbaarheid van de vordering stelt dat de benadeelde partij, indien zij het misdrijf niet heeft gezien, het lichaam en de verwondingen van het slachtoffer “meteen na het misdrijf” moet hebben waargenomen. AG Aben schrijft in zijn conclusie – samengevat – dat de woorden ‘meteen na het misdrijf’ inderdaad niet kunnen zijn ontleend aan de rechtspraak van de Hoge Raad en dat daarin de nuance ontbreekt die wel tot uitdrukking komt in de woorden “(kort) nadat de gebeurtenis (…)” in het Taxibus-arrest, inhoudende dat het temporele verband tussen de gebeurtenis die tot de dood of verwonding heeft de geleid en de confrontatie met de ernstige gevolgen ervan niet altijd cruciaal is. Aben concludeerde evenwel dat de klacht faalt omdat in het onderhavige geval het oordeel van het hof toereikend was gemotiveerd. Volgens Aben ligt het minder in de rede dat de confrontatie met de gevolgen een hevige schok heeft teweeggebracht wanneer de naaste van het slachtoffer ten tijde van de confrontatie reeds op de hoogte was van de gebeurtenis en van de ernstige gevolgen ervan.

“De confrontatie is in elk geval niet meer ‘onverhoeds’. De naaste had zich immers kunnen prepareren op wat er komen ging en had daardoor zelfs de keuze om de confrontatie met de ernstige gevolgen van de gebeurtenis te vermijden.”

Volgens AG Aben mag in een dergelijk geval van de benadeelde partij worden gevergd dat zij uiteenzet waarom onder de gegeven omstandigheden toch mag worden aangenomen dat zij een hevige emotionele schok heeft ervaren met geestelijk letsel tot gevolg. Op basis van de stelling dat de benadeelde partij heeft kennisgenomen van het strafdossier en van een beschrijving van de camerabeelden (waarop de moord te zien is) en dat het lichaam van haar ex-echtgenoot na vrijgave ervan heeft waargenomen is dat niet vanzelfsprekend.41.

De Hoge Raad laat het arrest van het hof op dit punt in stand en doet het middel op de voet van art. 81 RO af.

Om een beter beeld te krijgen van de toepassing van het confrontatievereiste in de feitenrechtspraak hebben Lindenbergh en ik in onze gezamenlijke conclusie van 2 februari 2022 een groot aantal uitspraken geanalyseerd42.waaruit het volgende beeld naar voren komt:43.

(i) in geval de geschrokkene door het ongeval of het misdrijf zelf in gevaar heeft verkeerd of het ongeval of misdrijf daadwerkelijk heeft waargenomen,44.wordt de confrontatie voldoende rechtstreeks geacht;

(ii) hetzelfde geldt doorgaans45.voor gevallen waarin de geschrokkene de gebeurtenis (ongeval, misdrijf) niet heeft waargenomen, maar kort daarna op de plaats van de gebeurtenis met gevolgen ervan is geconfronteerd;

De feitenrechtspraak laat zien dat in een relevant aantal gevallen vragen bestaan over de juiste toepassing van het confrontatiecriterium, die met de tot nu toe met de door de Hoge Raad gebruikte formuleringen niet eenduidig zijn te beantwoorden. Het zijn met name de gevallen waarin de geschrokkene de gebeurtenis niet heeft waargenomen en evenmin kort erna met de directe gevolgen ervan op de plaats van de gebeurtenis is geconfronteerd, waarin oordelen van feitenrechters uiteenlopen.

Zowel de jurisprudentie van de Hoge Raad als de feitenrechtspraak laat wel zien dat zeer uiteenlopende schokkende gebeurtenissen en zeer uiteenlopende wijzen van confrontatie denkbaar zijn. In enkele zaken is van belang geacht of de confrontatie een ‘onverwachts’ en/of ‘onverhoeds’ element in zich had, maar ook in zaken waarin de geschrokkene de schadeveroorzakende gebeurtenis niet had waargenomen, noch kort daarna op de plaats van die gebeurtenis was geweest en zich geconfronteerd had gezien met de gevolgen, wordt geregeld aanvaard dat sprake was van een voldoende directe confrontatie.46.Het gaat dan veelal om levensdelicten van de toedracht waarvan de nabestaanden door latere berichtgeving, al dan niet via media, kennis hebben genomen en waarbij zij de lichamelijke verwondingen op een later moment, bijvoorbeeld bij identificatie van het slachtoffer, hebben waargenomen.47.Het is zelfs voorgekomen dat de voldoende directe confrontatie is gevonden in het achteraf zien van beeldmateriaal van de schadeveroorzakende gebeurtenis,48.of de confrontatie met alleen geluidsmateriaal, zonder dat de geschrokkene het lichaam van het slachtoffer zelf had gezien.49.

Vanwege deze uiteenlopende toepassingen van het confrontatie-criterium zijn Lindenbergh en ik onder meer tot de aanbeveling gekomen om het vereiste van de directe confrontatie te verduidelijken50., dan wel een toetsingskader te formuleren, waarvan onder andere onderdeel is dat de wijze van betrokkenheid niet wordt beschouwd als een ‘vereiste’, maar als een belangrijke aanwijzing voor het bestaan van schade en causaal verband.51.

Wij hebben betoogd dat het stellen van specifieke eisen aan de wijze van confrontatie als zelfstandige voorwaarden voor toewijzing van de vordering (in de zin van: bij dit type confrontatie nog wel, en bij dat type niet meer) gelet op de diffuse functie ervan niet goed mogelijk is en evenmin wenselijk. De aansprakelijkheid is dan te zeer afhankelijk van toevalligheden en het kan bovendien de vraag oproepen aan wie die toevalligheden zijn toe te schrijven (de één was tijdig ter plaatse, de ander toevallig niet, welk type confrontatie is ‘gruwelijk genoeg’?, was het wel verstandig om de ‘confrontatie op te zoeken’? etc.). Het aangaan van een confrontatie met de gevolgen van verwonding of overlijden van een naaste door een niet-natuurlijke oorzaak is alleszins menselijk en de daardoor ontstane schade zal dan ook niet snel aan eigen schuld te wijten zijn. Wij zien ook geen redenen om bepaalde wijzen van confrontatie niet aan de aangesprokene toe te rekenen in de zin van art. 6:98 BW. Dat is niet waar het om gaat. Het condicio sine qua non-verband met de aansprakelijkheidscheppende gebeurtenis is er immers onmiskenbaar en de aard van de aansprakelijkheid en van de schade bieden geen aanknopingspunten om toerekening te beperken, integendeel.

Wij hebben daarom bepleit dat de wijze van confrontatie met de gebeurtenis waarop de aansprakelijkheid wordt gebaseerd moet worden gezien als een relevante omstandigheid die de aannemelijkheid van schade en van causaal verband met die gebeurtenis in belangrijke mate ondersteunt. Hoe minder direct de omstandigheden zijn waarmee de geschrokkene geconfronteerd is, hoe meer reden tot twijfel aan de aannemelijkheid van schade en van causaal verband. Naar ons inzicht zou dat aanleiding kunnen zijn voor nader onderzoek door de feitenrechter maar niet zonder meer moeten leiden tot afwijzing van de vordering omdat aan het confrontatiecriterium niet is voldaan.52.

Wij hebben onze conclusie met betrekking tot het confrontatiecriterium als volgt samengevat. De wijze van confrontatie dient ertoe om de aannemelijkheid van het bestaan van schade en van causaal verband met de gebeurtenis waarop de aansprakelijkheid wordt gebaseerd te onderbouwen. De aard en functie van het confrontatiecriterium bieden geen aanknopingspunten voor een strikte afbakening ervan. Naarmate de confrontatie minder direct is, zullen de schade en het causaal verband op andere gronden voldoende aannemelijk moeten zijn. De rechtspraak van de Hoge Raad53.laat zich – met wat goede wil – aldus lezen, maar verduidelijking voor de feitenrechter is gewenst.54.

Bespreking vijfde middel

Dan kom ik nu toe aan de bespreking van het vijfde middel, dat in samenhang met de hiervoor aangehaalde beschouwing over het juridische kader relatief kort kan zijn. In het middel wordt, zoals onder 8.7. weergegeven, in essentie betoogd dat het hof van een te ruime opvatting is uitgegaan ten aanzien van het begrip ‘directe confrontatie met de ernstige gevolgen van het ten laste gelegde’ omdat volgens de steller van het middel sprake moet zijn van een ‘onverhoedse confrontatie’, wil er aanspraak gemaakt kunnen worden op de vergoeding van shockschade. In het onderhavige geval heeft de confrontatie van de benadeelde partijen met het slachtoffer niet zo’n onverhoeds karakter gehad. De ouders van het slachtoffer zijn na zijn overlijden immers naar het mortuarium gegaan om hem te identificeren; de zussen zijn uit eigen beweging naar het overleden slachtoffer gegaan omdat zij – in de woorden van hun raadsvrouw – geen keus hadden: “ze moesten het lichaam van [slachtoffer] met eigen ogen zien”. Volgens de steller van het middel heeft het hof miskend dat het daarom niet gaat om een confrontatie met een onverhoeds karakter en zelfs om een confrontatie die niet noodzakelijk en vermijdbaar was.

Zoals hiervoor onder het juridische kader is uitgewerkt, kan noch uit de jurisprudentie van de Hoge Raad, noch uit de feitenrechtspraak worden afgeleid welke nadere specifieke vereisten, afgezien van het vereiste dat het moet gaan om een confrontatie met de ernstige gevolgen van een misdrijf, gelden voor het al dan niet voldaan zijn aan het confrontatiecriterium. Daarvoor is de rechtspraak te divers. Ook voor de stelling dat het moet gaan om een onverhoedse confrontatie waarop de benadeelde zich niet kon voorbereiden of dat de confrontatie al dan niet noodzakelijk of vermijdbaar was, kan in de jurisprudentie geen steun worden gevonden. Waar het om gaat is of er een condicio sine qua non-verband met het misdrijf zodat genoegzaam vaststaat dat de pleger van het misdrijf deze schade heeft veroorzaakt. Daarvan is naar mijn mening in onderhavige zaak zonder twijfel sprake. In zoverre kan dan ook niet worden gesteld dat het hof bij de toepassing van het confrontatiecriterium is uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting.

Indien de Hoge Raad bovendien zou aannemen, zoals door Lindenbergh en mij is voorgesteld, dat een bepaalde wijze van confrontatie met de schokkende gebeurtenis niet (langer) als een ‘vereiste’ moet worden gezien, maar als een relevante omstandigheid die de aannemelijkheid van schade en van causaal verband met die gebeurtenis in belangrijke mate ondersteunt, dan zou de vordering niet zonder meer kunnen afstuiten op de confrontatie-eis, mits de aannemelijkheid van schade en van causaal verband voldoende is gemotiveerd. En aan dat laatste schort het naar mijn mening in het bestreden oordeel van het hof over de vergoeding van shockschade niet.

Het middel faalt.

Amtshalve wijs ik op het volgende. De verdachte, die gedetineerd is, heeft op 2 december 2020 beroep in cassatie ingesteld. De Hoge Raad zal uitspraak doen nadat sindsdien meer dan zestien maanden zijn verstreken. Dat brengt mee dat de redelijke termijn als bedoeld in artikel 6, eerste lid, EVRM is overschreden. Nu het tweede en vierde middel dat door de verdachte is voorgesteld slagen, behoeft de overschrijding geen verdere bespreking. Het tijdsverloop kan immers bij de nieuwe behandeling van de zaak door het gerechtshof aan de orde worden gesteld.

11. Conclusie78.

Van de namens de verdachte voorgedragen middelen slagen het tweede en het vierde middel, de overige middelen falen.

Het namens de benadeelde partijen voorgedragen middel faalt.

Ambtshalve heb ik geen gronden aangetroffen die tot vernietiging van de bestreden uitspraak aanleiding behoren te geven.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van de bestreden uitspraak en tot zodanige op art. 440 lid 2 Sv gebaseerde beslissing als de Hoge Raad gepast zal voorkomen.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG

De verdachte is bij arrest van 1 december 2020 door het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden, zittingsplaats Leeuwarden, wegens “medeplegen van moord” op haar echtgenoot veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de duur van 20 jaren, met aftrek van de tijd doorgebracht in voorarrest. Voorts zijn door het hof beslissingen genomen ten aanzien van de vorderingen van de benadeelde partijen, te weten de vader, de moeder en twee zussen van het slachtoffer en heeft het hof de namens hen gevorderde materiële en immateriële ‘shockschade’ toegewezen, alsmede schadevergoedingsmaatregelen opgelegd, een en ander zoals omschreven in het bestreden arrest.

Het cassatieberoep is ingesteld namens de verdachte. Mr. N. van Schaik, advocaat te Utrecht, heeft vijf middelen van cassatie voorgesteld, waarvan de eerste vier opkomen tegen de bewijsconstructie die het hof heeft gehanteerd en tegen de bewezenverklaring van het medeplegen van de moord door de verdachte. Het vijfde middel richt zich tegen de door het hof toegewezen schadevergoedingen aan de benadeelde partijen.

Namens de benadeelde partijen hebben mr. C.H. Dijkstra en mr. R.E.H. Jager, advocaten te Amersfoort, bij schriftuur één middel van cassatie voorgesteld. Daarin wordt geklaagd over de gedeeltelijke afwijzing van de vorderingen van de benadeelde partijen. Mr. N. van Schaik heeft hierop bij verweerschrift gereageerd.

Op 8 juli 2017 heeft [slachtoffer] (hierna: het slachtoffer) het festival FreezeForze in de Westereen bezocht. De volgende ochtend op 9 juli 2017 omstreeks 10:25 uur werd in het weiland gelegen aan de Bûterwei, in de buurt van het festivalterrein, zijn levenloze lichaam aangetroffen. De telefoon van het slachtoffer werd een meter voor hem in het gras gevonden. Aan de hand van de locatiegegevens van het Google account van het slachtoffer die zijn aangetroffen op zijn telefoon en getuigenverklaringen is gebleken dat het slachtoffer op 9 juli 2017 omstreeks 00:27 uur het festivalterrein lopend heeft verlaten. Daarna bevond hij zich vanaf in ieder geval 00:40:09 uur in het weiland ter hoogte van de Bûterwei waar zijn stoffelijk overschot later die dag is aangetroffen. Daar is ook het dodelijk geweld op het slachtoffer toegepast. Het slachtoffer is door herhaald slaan met een voorwerp op/tegen zijn hoofd en lichaam om het leven gebracht en had zowel uitwendig als inwendig zware letsels aan en in het hoofd, het aangezicht, de hals, heup, ledematen, geslachtsdelen en de romp. Het is niet waarschijnlijk dat het slachtoffer na zijn dood is verplaatst of dat het slachtoffer met de toegebrachte letsels zelf nog een grote afstand kon afleggen. Het slagwapen is niet gevonden.

De vrouw van het slachtoffer is als verdachte aangemerkt. Zij heeft van begin af aan ontkend bij zijn dood betrokken te zijn geweest. Zij heeft verklaard die nacht op de Bûterwei aanwezig te zijn geweest, om het slachtoffer op te halen van het festival zoals tussen haar en het slachtoffer was afgesproken. Uit haar telefoongegevens en camerabeelden van een tankstation kan worden afgeleid dat dit omstreeks de tijd is geweest dat het slachtoffer om het leven is gebracht. Naar haar zeggen heeft zij het slachtoffer bij de Bûterwei niet aangetroffen, waarop zij weer naar huis is gereden.

De rechtbank heeft haar in eerste aanleg veroordeeld wegens moord en is er daarbij van uitgegaan dat zij de moord alleen heeft gepleegd. Het hof heeft aangenomen dat zij de moord heeft medegepleegd en ten laste van de verdachte bewezenverklaard dat:

“zij op 9 juli 2017 te De Westereen, in de gemeente Dantumadiel, tezamen en in vereniging met ander opzettelijk en met voorbedachten rade [slachtoffer] van het leven heeft beroofd, immers heeft verdachte en een mededader met dat opzet en na kalm beraad en rustig overleg, die [slachtoffer] meermalen, met een hard en/of stevig voorwerp op het hoofd geslagen, ten gevolge waarvan die [slachtoffer] is overleden.”

Het bijzondere in deze zaak is, dat er geen direct bewijs is dat de verdachte de moord heeft medegepleegd. Het hof heeft haar betrokkenheid uitsluitend uit indirect bewijs afgeleid en daarbij tevens gebruik gemaakt van kennelijk leugenachtige verklaringen die volgens het hof door de verdachte zijn afgelegd om de waarheid te bemantelen.

Nadat het hof in het bestreden arrest, waarbij de Promis-werkwijze is gehanteerd1., heeft vastgesteld op welke wijze, wanneer en waar het slachtoffer om het leven is gekomen – zie voor een samenvatting 2.2. hiervoor2.– heeft het hof, gelet op de ontkennende verklaring van de verdachte, zeer uitgebreide overwegingen gewijd aan de vraag of de verdachte betrokken is geweest bij de dood van het slachtoffer.3.Deze vraag is door het hof bevestigend beantwoord.

Voor de leesbaarheid van deze conclusie zal ik hetgeen het hof daartoe heeft overwogen niet in zijn geheel citeren maar de essentie daarvan weergeven om een beeld te schetsen van de bewijsconstructie.

De vaststellingen van het hof omtrent de betrokkenheid van de verdachte kunnen als volgt puntsgewijs worden samengevat, waarbij ik zoveel mogelijk de volgorde aanhoud van de overwegingen van het hof zoals deze zijn weergegeven onder “2.2 De betrokkenheid van de verdachte” van het arrest:

Vastgestelde feiten en omstandigheden in relatie tot de betrokkenheid van de verdachte

- zowel op het lichaam van het slachtoffer als in de Mercedes van de verdachte zijn verschillende blauwe verfdeeltjes aangetroffen. Daarvan heeft het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) niet kunnen vaststellen of deze qua samenstelling overeenkomen en het NFI heeft hieraan geen in een specifiekere statistische waarde uitgedrukte bewijskracht kunnen verbinden. Niettemin heeft het hof het aantreffen van de blauwe verfdeeltjes in de Mercedes redengevend geacht voor het aannemen van een relatie tussen het slagwapen, waarvan deze verfdeeltjes afkomstig moeten zijn, en de Mercedes waarin de verdachte die avond reed. Het hof overweegt nadrukkelijk dat de bevindingen van het NFI op zichzelf niet doorslaggevend zijn voor het bewijs, maar dat het hof hieraan “een zekere bewijswaarde voor daderschap” toekent in samenhang met de andere bewijsmiddelen.4.

- Uit camerabeelden die door de politie zijn veiliggesteld in de omgeving van de route die de verdachte op 8 en 9 juli 2017 heeft gereden heeft het hof afgeleid dat de verdachte op 8 juli 2017 om 21:54 uur de woning met haar Mercedes heeft verlaten en daar om 22:02 is teruggekeerd. Vervolgens is zij in de nacht van 9 juli 2017 omstreeks 00:24 uur met haar auto weggereden en omstreeks 01:07 weer thuis aangekomen. In combinatie met de geregistreerde tijdstippen en locaties van de telefoon van de verdachte heeft zij in die periode heen en terug gereden van haar huis naar de Bûterwei.5.

- Uit de gebruikersactiviteiten en locatiegegevens van het Google account van de verdachte blijkt dat de telefoon van de verdachte zich om 00:31 uur ter hoogte van de Bûterwei bevindt en om 00:45 uur ter hoogte van de kruising van Bûterwei en Fogelsang, De Westereen. Rond dat laatste tijdstip (00:46) is de telefoon van de verdachte uitgeschakeld. Om 01:10 uur is de telefoon van de verdachte weer ontgrendeld. Het hof leidt hieruit af dat de onderzoeksresultaten overeenkomen met de verklaring van de verdachte dat zij, aangekomen op de Bûterwei, haar telefoon in de Mercedes achterliet toen zij uit de auto stapte. Maar op grond van het deskundigenonderzoek dat aan de telefoon is gedaan, gaat het hof ervan uit dat de telefoon, toen zij weer instapte om te vertrekken vanaf de Bûterwei, niet is uitgevallen ten gevolge van een lege batterij, zoals de verdachte heeft verklaard, maar dat zij haar telefoon toen heeft uitgeschakeld.6.

- Een festivalbezoekster (getuige [betrokkene 1] ) die op 9 juli 2017 rond 00:30 naar huis fietste, heeft verklaard dat zij twee personen, zij meende een man en een vrouw, die in het zwart waren gekleed bij de kruising van de Fogelsang met de Bûterwei heeft gezien. Volgens haar stond de vrouw eerst tegen een auto aangeleund waarna zij samen met de ander in de richting van het weiland is gelopen. Door het hof is vastgesteld dat de ingang van het weiland zich hemelsbreed op 16.30 meter afstand bevond van de plaats waar het slachtoffer later is gevonden. Het hof leidt uit de verklaring van de getuige in combinatie met de locatie- en tijdgegevens van de telefoon van de verdachte af, dat het niet anders kan zijn dan dat één van de twee personen die de getuige heeft gezien de verdachte was, staande tegen de Mercedes, en dat de verdachte toen dus samen was met een ander. Daarnaast stelt het hof vast dat het slachtoffer die plek aan de Bûterwei lopend is genaderd en aldaar uiteindelijk in ieder geval om ongeveer 00:40 uur is gearriveerd.7.

De beoordeling van de verklaringen en het gedrag van de verdachte

Het hof heeft met betrekking tot de door de verdachte afgelegde verklaringen het volgende overwogen:

“De verdachte heeft meerdere verklaringen afgelegd over de periode in de aanloop naar 8 en 9 juli 2017 en de periode daarna. Eerst is zij als getuige gehoord. Later is zij als verdachte aangemerkt en heeft zij in die hoedanigheid veelvuldig en uitvoerig verklaard.

Het hof stelt vast dat de verdachte in haar verschillende verklaringen op veel onderwerpen niet consistent heeft verklaard. Het valt op dat zij haar verklaringen voortdurend bijstelt wanneer zij in verhoren wordt geconfronteerd met resultaten van het onderzoek. Dit maakt dat de verdachte niet consistent is en aan geloofwaardigheid inboet. Het hof gebruikt daarom enkel de verklaring van de verdachte voor bewijs wanneer ondersteuning in ander bewijsmateriaal voorhanden is. Het hof verbindt op een aantal punten conclusies aan hetgeen verdachte heeft verklaard. Het hof zal hieronder op een aantal relevante onderwerpen over het gedrag en de activiteiten van de verdachte in de aanloop naar het tenlastegelegde feit zoals dat in de nacht heeft plaatsgevonden nader ingaan.”8.

Samengevat komen de bevindingen van het hof op het volgende neer:

- Uit het sms- en belgedrag tussen de verdachte en het slachtoffer blijkt dat het slachtoffer door de verdachte is gestimuleerd om die dag naar het festival te gaan en dat de verdachte gecontroleerd heeft waar het slachtoffer die dag en avond gedurende het festival verbleef.9.

- Het hof neemt aan dat de verdachte kennelijk leugenachtig heeft verklaard over een autorit die zij in de avond van 8 juli 2017 om 22:00 uur heeft gemaakt.10.De relevantie van deze vaststelling wordt pas duidelijk bij de overwegingen van het hof ten aanzien van het medeplegen. Het hof veronderstelt dat zij tijdens deze rit de medepleger heeft opgehaald, zie onder 5.6 hierna.

- De verdachte heeft volgens het hof de afspraak over de ophaallocatie van het slachtoffer, namelijk dat hij naar de Bûterwei moest komen, geregisseerd en neemt op basis van onderzoek aan de computers van het slachtoffer en de verdachte, de navigatie van de Mercedes en de inhoud van de sms-berichten van de verdachte aan het slachtoffer aan, dat in eerste instantie een andere ophaalplek is afgesproken.11.

- Het hof acht de verklaring van de verdachte, dat zij die nacht alleen op de Bûterwei aanwezig is geweest en dat zij niets heeft gezien of heeft meegekregen van het feit dat haar echtgenoot op dat moment in het weiland om het leven is gebracht niet geloofwaardig.12.

- De verdachte heeft verklaard dat zij over de terugweg naar huis in de nacht van 9 juli 2017 nergens is gestopt en heeft er geen verklaring voor gegeven dat zij over de terugweg 19 minuten heeft gedaan terwijl zij over de heenweg 5 minuten heeft gereden. Het hof merkt deze verklaring als kennelijk leugenachtig aan.13.Ook dit aspect is van belang voor de beantwoording van de vraag door het hof of er sprake is geweest van medeplegen. Het hof neemt aan dat zij op de terugweg de medepleger ergens heeft afgezet en zich van het slagwapen heeft ontdaan, zie onder 5.6 hierna.

- Eveneens kennelijk leugenachtig is volgens het hof de verklaring van de verdachte dat zij het slachtoffer tijdens de zoektocht naar hem samen met haar schoonvader kort na middernacht regelmatig heeft proberen te bellen, omdat dit niet uit het forensisch onderzoek van haar telefoon blijkt en de schoonvader van de verdachte bovendien heeft ontkend dat de verdachte toen met zijn telefoon heeft gebeld.14.

Daarnaast heeft het hof voor de bewezenverklaring ook waarde gehecht aan gedragingen van de verdachte voorafgaand aan, rondom en na afloop van het overlijden van het slachtoffer. Zo acht het hof het vreemd dat de verdachte bij aankomst op de Bûterwei haar telefoon in haar auto heeft gelaten in plaats van deze bij zich te houden en dat zij bij haar vertrek vanaf de Bûterwei haar telefoon heeft uitgeschakeld en pas bij thuiskomst weer heeft aangezet. Ook heeft zij zich ten opzichte van vriendinnen opmerkelijk uitgelaten doordat zij op een moment dat het slachtoffer nog niet was gevonden heeft gezegd “Hij komt nooit weer” en dat het wapen nooit zou worden gevonden.15.

Het hof besteedt ook aandacht aan het motief van de verdachte en overweegt daarbij dat een groot aantal getuigen uit de omgeving van de verdachte heeft verklaard dat de relatie tussen het slachtoffer en de verdachte al lange tijd moeizaam was, dat er meerdere keren bemoeienis is geweest van de politie in verband met conflicten binnen het gezin en dat een echtscheiding, die op handen zou zijn, grote financiële gevolgen zou hebben voor de verdachte. In dat verband wordt ook gewezen op een levensverzekering die de verdachte en het slachtoffer in 2015 kruiselings hebben afgesloten met een uitkering van € 600.000 bij overlijden. Het hof ziet in deze omstandigheden een financieel en relationeel motief van de verdachte voor de levensberoving van het slachtoffer.16.

Medeplegen

Anders dan de rechtbank in eerste aanleg, heeft het hof wel bewezen verklaard dat er een mededader betrokken is geweest bij het doden van het slachtoffer. Het hof motiveert dit aan de hand van de volgende feiten en omstandigheden:

- Allereerst stelt het hof vast dat de getuige [betrokkene 1] omstreeks 00:30 uur, de verdachte en een ander persoon bij de auto van de verdachte heeft zien staan op de kruising Bûterwei/Fogelsang op 9 juli 2017 en heeft gezien dat beide personen toen het weiland inliepen.17.

- Gelet op het op het slachtoffer toegepaste geweld, de verschillen in postuur van het slachtoffer 1,92 meter lang en 85 kilogram zwaar en de verdachte 1,70 meter lang en 60 kilogram zwaar, acht het hof het onaannemelijk en niet goed denkbaar dat “de verdachte alleen het toegepaste heftige geweld heeft toegebracht en acht het hof het ook daarom aannemelijk dat een medeverdachte betrokken is bij het toebrengen van het dodelijke letsel.”18.

- Het hof vindt aanwijzingen in het dossier die duiden op betrokkenheid van een of meer anderen. Zo volgt uit onderzoek van de telefoon van de verdachte dat zij rond 8 en 9 juli 2017 intensief contact heeft gehad met haar oom [betrokkene 2] – wiens nummer onder de naam “ [betrokkene 2] ” op 4 juli 2017 opgeslagen was op haar telefoon – en haar moeder [betrokkene 3] en blijkt uit onderzoek van de telefoon van de moeder van verdachte dat zij in Nederland was op de avond van 8 juli 2017 en dat zij alle sms-berichten van 7 en 8 juli 2017 van haar toestel heeft verwijderd. Uit het dossier volgt verder dat de moeder van verdachte al de volgende ochtend aan twee personen heeft verteld dat het slachtoffer dood was, terwijl op dat moment zijn lichaam nog niet gevonden was. Daaruit leidt het hof af dat er sprake was van daderkennis bij [betrokkene 3] .19.

Het hof vat zijn conclusies op p. 39 e.v. van het arrest als volgt samen:

“2.4 Samenvatting van de conclusies van het hof

Op grond van de bovenstaande bewijsmiddelen en bewijsoverwegingen komt het hof tot een bewezenverklaring.

Daartoe stelt het hof vast dat het slachtoffer door herhaald slaan tegen en op zijn lichaam met een (hard) voorwerp om het leven is gebracht op de plek in het weiland aan de Bûterwei alwaar hij de volgende ochtend werd aangetroffen. Dit geweld is op hem toegepast in het tijdvak van ongeveer 00:30 uur tot 00:46:34 uur. De verdachte bevond zich in datzelfde tijdvak tezamen met een ander in de onmiddellijke nabijheid van die plek in het weiland. De verdachte stond tezamen met die ander aanvankelijk tegen haar Mercedes geleund waarna zij samen met die ander in de richting van de ingang van het weiland is gelopen. Die ingang van het weiland bevond zich op slechts 16.30 meter afstand van de vindplaats van het slachtoffer.

Het hof gelooft de verdachte uitdrukkelijk niet in haar scenario over haar aanwezigheid alleen die nacht op de Bûterwei. Haar scenario wordt op belangrijke onderdelen weerlegd door het bewijs en het hof acht het ook volstrekt ongeloofwaardig dat de verdachte niets zou hebben meegekregen van het feit dat haar echtgenoot in het weiland om het leven werd gebracht, terwijl zij zich in de directe nabijheid van die plek bevond.

Het hof acht wettig en overtuigend bewezen dat de verdachte tezamen met een ander het slachtoffer om het leven heeft gebracht.

Het hof concludeert dat de verdachte het slachtoffer heeft gestimuleerd het festival te bezoeken. Uit het sms- en belgedrag concludeert het hof dat zij tot het moment dat zij in de nacht op de Bûterwei arriveerde in haar vele contacten liefdevol en sturend was. Het hof duidt dat gedrag als het houden van controle op de vraag waar het slachtoffer die dag en avond verbleef. De verdachte heeft vervolgens in de nacht de komst van het slachtoffer naar de Bûterwei geregisseerd met het sms-bericht zoals zij dit naar het slachtoffer zond.

Het hof heeft in zijn afweging de onderzoeksresultaten met betrekking tot de aangetroffen verfdeeltjes in de letsels van het slachtoffer en de Mercedes op de wijze zoals bovenomschreven meegewogen. Deze resultaten vormen weliswaar op zichzelf gezien geen doorslaggevend bewijs. Het past evenwel in de conclusie dat de verdachte tezamen met een ander betrokken is geweest bij het doden van het slachtoffer. Het hof beschouwt dit bewijsmiddel niet als op zichzelf staand, maar acht het in samenhang met het overige bewijs redengevend voor een bewezenverklaring.

Het hof concludeert uit de bovenstaande bewijsmiddelen, haar voortdurende contact met het slachtoffer, het feit dat de verdachte in de middag de Bûterwei heeft bezocht en zoekslagen deed op internet, dat zij zich heeft voorbereid. Uit de contacten die zij voorafgaand en op de dag zelf met haar moeder en [betrokkene 2] onderhield concludeert het hof dat zij in haar plan waren betrokken.

Het hof is van oordeel dat de verdachte in veel van haar verklaringen niet consistent heeft verklaard en op verschillende onderdelen ongeloofwaardig is. Op onderdelen moet ook worden vastgesteld dat zij kennelijk leugenachtig heeft verklaard. Het hof is van oordeel dat die leugens van de verdachte over haar autorit in de avond van 8 juli 2017, de terugreis vanaf de Bûterwei in de nacht en haar leugen over het (niet) bellen van haar echtgenoot in de zoektocht naar hem kort na middernacht samen met haar schoonvader, zijn bedoeld om haar rol en de betrokkenheid van een of meer anderen bij de dood van het slachtoffer te bemantelen. In zoverre dragen deze leugens bij tot bewijs.

Het hof concludeert daarover dat de verdachte de digitale onderzoeksresultaten van het tijdlijn en locatieonderzoek met betrekking tot de afgelegde ritten weerspreekt voor wat betreft de ritten in de avond ruim twee uur voordat het slachtoffer werd gedood en de terugreis vanaf de Bûterwei in de nacht. Dit terwijl er geen enkele aanleiding bestaat de betrouwbaarheid van dat bewijs in twijfel te trekken.

Het hof concludeert uit het politieonderzoek en deskundigenbewijs dat de verdachte haar telefoon bij vertrek vanaf de Bûterwei in de nacht uitschakelde, terwijl die bij thuiskomst weer werd aangezet. Aan de andersluidende verklaring van de verdachte kan het hof geen andere conclusie verbinden dan dat zij heeft willen verhullen dat zij met het uitschakelen heeft beoogd te bewerkstelligen dat van de door haar te rijden route terug geen gegevens konden worden geregistreerd. Het hof stelt nog vast dat de verdachte aan de Bûterwei in de nacht haar telefoon na aankomst aldaar in de Mercedes heeft achtergelaten in plaats van bij zich te houden, alvorens ze de telefoon bij haar vertrek ruim een kwartier later uitschakelt. Het hof acht ook dit gedrag zoals boven overwogen onnavolgbaar en niet passend bij het opwachten van haar echtgenoot. Het hof concludeert uit haar handelwijze aan de Bûterwei met betrekking tot haar telefoon dat de verdachte berekenend te werk is gegaan.

Het hof concludeert uit de telefonische contacten van de verdachte met haar moeder en oom in de periode voorafgaand en op de dag zelf, de vastgestelde reisbewegingen van de moeder in de avond vanuit Duitsland in Nederland, de daderkennis van de moeder en het troostende bericht vroeg in de ochtend van de oom op zondagochtend 9 juli 2017 voordat bekend was dat het het slachtoffer was dat was gevonden, dat er aanleiding bestaat uit te gaan van verdenking van betrokkenheid van beiden bij de dood van het slachtoffer. Het dossier bevat evenwel onvoldoende concreet bewijs om met zekerheid vast te kunnen stellen wat de precieze rol van de moeder was en of het de oom of uiteindelijk een ander was die de verdachte op de Bûterwei vergezelde. Dat de identiteit van de persoon die op de Bûterwei de verdachte vergezelde niet kan worden vastgesteld staat een bewezenverklaring van het medeplegen evenwel niet in de weg.

Het hof kent bij de beoordeling van de bewijsmiddelen tot slot ook betekenis toe zoals hierboven reeds geduid, aan het opmerkelijke gedrag op verschillende bovenomschreven onderdelen en de bovenomschreven uitlatingen naar anderen door de verdachte. Het hof acht dit gedrag en haar uitlatingen niet in overeenstemming met het scenario dat de verdachte geen strafbare betrokkenheid heeft als medepleger bij het feit. Het hof ziet in de bovenomschreven bewijsmiddelen een financieel en relationeel motief voor de levensberoving van het slachtoffer.

2.5 Opzettelijk en met voorbedachten rade

De verdachte heeft volgens een vooropgezet plan het slachtoffer naar de Bûterwei laten komen, zodat hij vervolgens op de plek waar hij in de ochtend van 9 juli 2017 is aangetroffen met een slagwapen op een gewelddadige manier om het leven werd gebracht. De belangrijkste rol van de verdachte was ervoor te zorgen dat het slachtoffer op het juiste moment naar de juiste locatie kwam, terwijl zij er tegelijkertijd voor zorgde dat haar medeverdachte(n) op het juiste tijdstip op de juiste locatie was/waren en vervolgens weer van de Bûterwei kon(den) wegkomen en uiteindelijk ontkomen. De verdachte heeft aldus in ieder geval een essentiële en regisserende rol gehad binnen het vooraf opgevatte plan om het slachtoffer om het leven te brengen. Voorts heeft zij tezamen met een ander het slachtoffer opgewacht op zeer korte afstand van de uiteindelijke plaats van het delict. Hieruit blijkt naar het oordeel van het hof opzet op de dood en voorbedachten rade bij de verdachte. Alle handelingen die de verdachte heeft verricht rondom 9 juli 2017 waren er naar hun uiterlijke verschijningsvorm op gericht om het plan dat haar echtgenoot om het leven zou worden gebracht te laten doen slagen. Het hof acht geen contra-indicaties aanwezig die aan het aannemen van voorbedachten rade in de weg staan.

2.6 Conclusie ten aanzien van de primair ten laste gelegde moord

Op grond van de hiervoor aangehaalde bewijsmiddelen en bewijsoverwegingen, in onderling verband en samenhang bezien, acht het hof wettig en overtuigend bewezen dat de verdachte zich op 9 juli 2017 in De Westereen schuldig heeft gemaakt aan het medeplegen van moord ten aanzien van haar echtgenoot.”

De eerste vier middelen die namens de verdachte zijn voorgesteld richten zich alle – in verschillende vormen – tegen de motivering van de bewezenverklaring:

(i) het eerste middel houdt in dat het bewezenverklaarde daderschap niet uit de gebezigde bewijsvoering kan worden afgeleid en concentreert zich op de onderzoeksresultaten met betrekking tot de aangetroffen blauwe verfdeeltjes in de letsels van het slachtoffer en de Mercedes.

(ii) het tweede middel klaagt dat het hof het oordeel dat de verdachte kennelijk leugenachtige verklaringen heeft afgelegd onbegrijpelijk dan wel ontoereikend heeft gemotiveerd en dat deze verklaringen, zo ze al als kennelijk leugenachtig zouden kunnen worden bestempeld, in een te ver verwijderd verband staan en niet redengevend zijn voor de bewezenverklaarde moord;

(iii) het derde middel keert zich tegen het oordeel van het hof dat de verdachte op de plaats om de buurt waarvan het stoffelijk overschot van het slachtoffer later is aangetroffen zelf haar telefoon heeft uitgezet en dat dit op enige wijze zou kunnen bijdragen aan de bewezenverklaring;

(iv) het vierde middel klaagt dat het hof bij de bewezenverklaring van het ‘medeplegen’ is uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting dan wel dat dit oordeel ontoereikend is gemotiveerd.

De eerste drie middelen hebben betrekking op onderdelen van de bewijsconstructie, namelijk (de bewijswaarde van) de in de Mercedes van de verdachte aangetroffen blauwe verfdeeltjes, het aanmerken van bepaalde verklaringen van de verdachte als kennelijk leugenachtig om de waarheid te bemantelen en het uitschakelen van de telefoon door de verdachte toen zij van de Bûterwei op 9 juli 2017 omstreeks 00:47 uur vertrok.

Het vierde middel richt zich tegen de bewezenverklaring dat de verdachte de moord samen met een of meer anderen heeft gepleegd en is het meest verstrekkend. Ik zal het vierde middel als eerste bespreken en kondig hier alvast aan dat ik meen dat dit middel slaagt en tot vernietiging van het arrest zal moeten leiden.

Het vierde middel richt zich, zoals gezegd, tegen de bewezenverklaring dat de verdachte de moord heeft medegepleegd.

De raadsman van de verdachte heeft blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting van het hof van 3 november 2020 het woord gevoerd overeenkomstig zijn overgelegde pleitnotitie.

Het hof heeft hetgeen door de verdediging is aangevoerd als volgt samengevat20.:

“De verdachte heeft in eerste aanleg en in hoger beroep ontkend dat zij op enige wijze betrokken is geweest bij de dood van haar echtgenoot. Ze heeft in de middag van 8 juli 2017 het slachtoffer weggebracht naar de boot van [betrokkene 4] , met wie het slachtoffer naar het festival FreezeForze in De Westereen ging. De verdachte en het slachtoffer hadden afgesproken dat de verdachte die avond/nacht na afloop van het festival het slachtoffer zou ophalen bij de Bûterwei/Fogelsang in De Westereen. Het slachtoffer heeft op 8 juli 2017 in de ochtend deze ophaalplek voorgesteld. Nadat ze het slachtoffer op 9 juli 2017 om 00:22 uur aan de telefoon heeft gehad, is de verdachte direct vanaf hun woning aan de Harm Smidswei 14 in Kollumerzwaag naar de Bûterwei/Fogelsang gereden met hun Mercedes. De verdachte heeft de Mercedes aan het begin van het schelpenpaadje neergezet, iets voorbij de kruising Bûterwei/Fogelsang. Het slachtoffer bleek er nog niet te zijn. De verdachte is uit de auto gestapt, is over het schelpenpad tot aan het schrikhek gelopen, is omgekeerd en teruggelopen over de Bûterwei tot de bocht van de Bûterwei in de richting van het station. Vervolgens is ze weer teruggelopen naar de auto. Ondertussen lag haar telefoon nog in de auto, in de middenconsole. Na het instappen wilde ze het slachtoffer bellen, maar de verdachte zag dat het scherm van haar telefoon zwart was. Hierop is de verdachte snel weer terug naar de woning gereden. De drie kinderen van de verdachte en het slachtoffer lagen immers alleen thuis te slapen. Ze is ongeveer een kwartier in de omgeving van de kruising Bûterwei/Fogelsang geweest.

De raadsman heeft, overeenkomstig zijn op de zitting van het hof overgelegde pleitnota, betoogd dat de verdachte moet worden vrijgesproken van het ten laste gelegde. Het dossier bevat geen directe en redengevende bewijsmiddelen dat de verdachte het tenlastegelegde heeft begaan. De door de rechtbank gebezigde bewijsmiddelen, de feiten en omstandigheden waarop de rechtbank eerder de ernstige bezwaren heeft aangenomen en de andere feiten en omstandigheden uit het dossier leveren geen wettig en overtuigend bewijs op. Het door het openbaar ministerie gepresenteerde scenario ontstijgt het niveau van een mogelijk scenario niet, nu er op grond van het dossier ook meerdere andere scenario’s denkbaar zijn waarbij de verdachte niet als betrokkene kan worden aangewezen.”

Ten aanzien van het medeplegen bevat de pleitnota, die op de zitting van het hof van 2 november 2020 is overgelegd, de volgende passages:

“Het openbaar ministerie is altijd overtuigd geweest van de betrokkenheid van mijn cliënte bij de dood van [slachtoffer] , maar ook dat zij dit niet alleen heeft gedaan.

Wat in dit kader interessant is, is dat het er wat betreft de verdediging alle schijn van heeft dat de rechtbank wel ook de overtuiging heeft gehad dat cliënte het niet alleen gedaan kan hebben, maar voor het medeplegen onvoldoende bewijs had en dus maar heeft veroordeeld voor het alleen plegen. Er is in dat geval dus sprake geweest van een overtuiging voor A en een veroordeling voor B. Dat is juridisch gewoon niet zuiver.

Maar goed, gelet op het verschil in lichaamsbouw en kracht tussen [slachtoffer] en cliënte kan ook de verdediging de gedachtegang wel volgen dat alleen al om deze reden cliënte het nooit allen gedaan zou kunnen hebben. Mijn cliënte had het één op één nooit kunnen winnen van [slachtoffer] .

Het terugkerende probleem voor het openbaar ministerie is alleen dat het ook ten aanzien van het medeplegen begint, maar ook meteen ophoudt bij enkel de suggestie en het kale scenario dat het in theorie een mogelijkheid is dat cliënte samen met één of meer anderen [slachtoffer] heeft gedood.

Want met wie dan?

En waaruit volgt dan onomstotelijk dat cliënte in de nacht van 8 op 9 juli 2017 op enig moment samen met iemand of anderen is geweest?

In ieder geval is voor de aanwezigheid van één of meer anderen niets uit het forensisch/ technisch onderzoek gebleken.

Als er al, voor cliënte bekende, anderen betrokken zouden zijn geweest bij de dood van [slachtoffer] dan zal zij linksom of rechtsom contact met hem/haar of hen moeten hebben gehad om af te spreken, waar hoe en wat! Maar dat blijkt niet uit het dossier.

Er is zelfs nog geen begin van een aanwijzing dat dit het geval zou zijn geweest.

(…)

Daarbij heeft cliënte een geloofwaardige verklaring afgelegd dat zij even snel naar de glasbak is geweest. Zeker nu deze verklaring van cliënte, dat dit dan samen met haar zoontje Dirk is geweest lijkt te worden ondersteund en bevestigd door de eerder genoemde verklaring van Schotanus, is het geheel ongeloofwaardig dat cliënte toen bijvoorbeeld iemand zou hebben opgehaald. En waar is deze persoon toe heen gegaan? Mee naar huis? En wat als de kinderen wakker waren geworden? En Dirk heeft in ieder geval wel verklaard tot laat te zijn opgebleven en tot laat tv te hebben gekeken.

Normaal gesproken volgt er nu een volledige juridische uiteenzetting van de deelnemingsvorm medeplegen, maar ik zal deze uiteenzetting kort houden en meteen aantonen dat onder de huidige omstandigheden in deze zaak een bewezenverklaring van medeplegen onmogelijk is.

In de arresten HR 2 december 2014, ECLI:NL:HR:2014:3474, NJ 2015/390, HR 24 maart 2015, ECLI:NL:HR:2015:718, NJ 2015/395 en HR 5 juli 2016, ECLI:NL:HR:2016:1316, NJ 2016/411 heeft de Hoge Raad enige algemene overwegingen met betrekking tot het medeplegen gegeven.

De belangrijkste overweging is dat voor de kwalificatie medeplegen vereist is dat sprake is van een nauwe en bewuste samenwerking tussen de medeplegers en die kwalificatie is slechts gerechtvaardigd als de bewezenverklaarde — intellectuele en/of materiële — bijdrage van de verdachte aan het delict van voldoende gewicht is.

Als we enkel dit criterium toepassen op de onderhavige zaak tegen mijn cliënte, dan ontbreekt werkelijk alle informatie om dit criterium mee in te kleuren, laat staan om de vraag te beantwoorden of de vermeende bijdrage van cliënte van voldoende gewicht is! Want wat was dan de bijdrage van cliënte?

Natuurlijk ligt er het scenario van het openbaar ministerie dat zij op zijn minst dan het plan heeft bedacht. Maar zelfs dit gegeven is wederom slechts een invulling, een speculatie, zonder enige objectieve ondersteuning.

En uit welke feiten volgt de nauwe en bewuste samenwerking?

Daarbij nog gezegd, dat stel dat cliënte wel wetenschap had van het feit dat [slachtoffer] iets zou worden aangedaan door iemand anders (daar is dus geen enkele aanwijzing voor, maar stel dat), dan nog zal het openbaar ministerie toch met een concreet en bewijsbaar scenario moeten komen, waaruit blijkt welke rol cliënte dan zou hebben gehad met betrekking tot de dood van [slachtoffer] . Alleen wetenschap is tenslotte niet strafbaar!

Nu de geldende criteria van het medeplegen door het ontbreken van cruciale informatie niet eens kunnen worden getoetst, kan het medeplegen uiteraard ook onmogelijk bewezen worden verklaard.

En wat nog te zeggen van de zeer strenge toets met betrekking tot de afbakening tussen het medeplegen en de medeplichtigheid. Hoe valt deze toets te maken als we niks weten over de vermeende afspraken en/of handelingen tussen cliënte en de medepleger(s).

De officier van justitie probeerde dit in eerste aanleg op door zonder enige nadere toelichting gewoon te stellen: “de bijdrage van de verdachte is zo essentieel voor de uiteindelijke moord dat die niet zou kunnen plaatsvinden zonder haar bemoeienis”.

Het gaat er nou juist om dat deze vermeende bijdrage duidelijk moet volgen uit de feiten en omstandigheden uit het dossier. Met andere woorden: deze vermeende bijdragen moet worden aangetoond en bewezen!

Kortom, ook voor het medeplegen is toch echt veel meer informatie nodig dan dat het

dossier ons biedt.

(…)”

Het hof heeft met betrekking tot het medeplegen het volgende overwogen (met weglating van voetnoten)21.:

“2.3. Medeplegen

Vervolgens dient de vraag beantwoord te worden of er een of meer medeverdachten betrokken zijn geweest bij de dood van het slachtoffer. Naar geldend recht is voor een bewezenverklaring van medeplegen vereist dat er sprake was van een voldoende nauwe en bewuste samenwerking met een ander of anderen, waarbij het accent ligt op de samenwerking en minder op de vraag wie welke feitelijke handelingen heeft verricht. De vraag wanneer de samenwerking zo nauw en bewust is geweest dat van medeplegen mag worden gesproken laat zich niet in algemene zin beantwoorden maar vergt een beoordeling van de concrete omstandigheden van het geval. Bewuste nauwe samenwerking kan onder meer blijken uit de intensiteit van de samenwerking, de onderlinge taakverdeling, de rol in de voorbereiding, de uitvoering of de afhandeling van het delict en het belang van de rol van de verdachte, diens aanwezigheid op belangrijke momenten en het zich niet terugtrekken op een daartoe geëigend tijdstip. De kwalificatie van medeplegen is, aldus volgens vaste jurisprudentie van de Hoge Raad, slechts dan gerechtvaardigd als de bewezenverklaarde intellectuele en/of materiële bijdrage aan het delict van de verdachte van voldoende gewicht is.

Betrokkenheid medeverdachte(n)

Dat er een mededader betrokken is geweest, constateert het hof allereerst op de vaststelling van het hof dat getuige [betrokkene 1] de verdachte en een ander persoon bij de auto van de verdachte heeft zien staan op de kruising Bûterwei/Fogelsang op 9 juli 2017 vanaf omstreeks 00:30 uur. Beide personen liepen toen het weiland in.

Uit het sectierapport komt naar voren dat er veel geweld is toegepast op het lichaam en hoofd van het slachtoffer. De schedel van het slachtoffer is daadwerkelijk ingeslagen. De neus is verbrijzeld en de bovenkaak gebroken. Dit heeft een complexe schedeldak-basisbreuk, meervoudige hersenkneuzing en hersenzwelling tot gevolg gehad. Gelet op de verschillen in postuur: het slachtoffer 1,92 meter lang en 85 kilogram zwaar en de verdachte 1,70 meter lang en 60 kilogram zwaar, acht het hof het onaannemelijk en niet goed denkbaar dat de verdachte alleen het toegepaste heftige geweld heeft toegebracht en acht het hof het ook daarom aannemelijk dat een medeverdachte betrokken is bij het toebrengen van het dodelijke letsel. Het hof vindt in de inhoud van het dossier daarnaast ook andere aanwijzingen die duiden op betrokkenheid van een of meer anderen.

Contact verdachte met [betrokkene 2] en [betrokkene 3] en locaties telefoons [betrokkene 2] en [betrokkene 3]

Rondom de dood van het slachtoffer is op basis van het opsporingsonderzoek een intensivering van het contact van de verdachte met haar oom [betrokkene 2] en haar moeder [betrokkene 3] te zien.

Uit het onderzoek naar de telefoon van de verdachte volgt dat [betrokkene 2] onder de naam “ [betrokkene 2] ” in de contactenlijst van haar telefoon stond. Dit contact is op 4 juli 2017 in de telefoon van de verdachte aangemaakt.

Uit het onderzoek volgen de navolgende contacten van de verdachte met [betrokkene 2] en [betrokkene 3] rondom 8 en 9 juli 2017:

- 6 juli 2017 22:17 uur: inkomend belcontact van [betrokkene 2] naar de verdachte, gemist.

- 6 juli 2017 22:21 uur: uitgaand belcontact van de verdachte (vanaf haar werk) naar [betrokkene 2] , duur 11 min en 4 sec.

- 7 juli 2017 16:13 uur: uitgaand belcontact van de verdachte naar [betrokkene 2] , duur 0 sec.

- 8 juli 2017 11:50 uur: uitgaand belcontact via WhatsApp van de verdachte naar [betrokkene 2] , duur 1 min en 43 sec.

- 9 juli 2017 16:09 uur: uitgaand belcontact van de verdachte naar [betrokkene 3] , duur 0 sec.

- 9 juli 2017 10:01 uur: ontvangst plaatje van [betrokkene 2] op WhatsApp met tekst ‘ook al huilt mijn hart, is het steeds bij jou’.

- 9 juli 2017 12:23 uur: [betrokkene 3] reageert op een vraag van [verdachte] in een WhatsAppgroep met de vraag wat iedereen die dag allemaal doet met: ‘uitrusten niets...’.

- 9 juli 2017 17:45 uur: uitgaand belcontact van de verdachte naar [betrokkene 3] , duur 2 min en 43 sec.103

Met de vaste telefoonlijnen van de woning van de verdachte en het slachtoffer is op de navolgende momenten contact geweest met [betrokkene 2] en [betrokkene 3] rondom 9.juli 2017:

- 7 juli 2017 16:14 uur: uitgaand belcontact naar [betrokkene 2] , duur 4 min en 29 sec.

- 7 juli 2017 16:34 uur: uitgaand belcontact naar [betrokkene 3] , duur 2 min en29 sec.

- 7 juli 2017 20:57 uur: uitgaand belcontact naar [betrokkene 2] , duur 3 sec.

- 8 juli 2017 11:24 uur: uitgaand belcontact naar [betrokkene 2] , duur 0 sec.

- 8 juli 2017 15:04 uur: uitgaand belcontact naar [betrokkene 3] , duur 0 sec.

- 8 juli 2017 15:37 uur: uitgaand belcontact naar [betrokkene 3] , duur 8 min en 1 sec.* 106

Onderzoek van de telefoon van [betrokkene 2] wijst uit dat er tussen 8 juli 2017 15:31 uur en 9 juli 2017 08:37 uur geen enkele activiteit plaatsvindt op de tijdlijn van het toestel. Van 7 juli 2017 19:13 uur tot 9 juli 2017 12:12 uur heeft het toestel ook geen verbinding gemaakt met een wifi-netwerk.

Onderzoek van de telefoon van [betrokkene 3] wijst uit dat haar telefoon de volgende zendmasten heeft aangestraald rondom 9 juli 2017:

- 8 juli 2017 18:55 uur: zendmast tussen Hamminkeln en. Isselburg, autosnelweg A73 te Duitsland.

- 8 juli 2017 19:43 uur: zendmast Elsbosweg [...] , Klarenbeek te Nederland.

- 8 juli 2017 19:47:42 uur: zendmast Beemsterweg [...] , Apeldoorn.

- 8 juli 2017 19:47:56 uur: zendmast Nocturnestraat [...] , Apeldoorn.

- 8 juli 2017 19:48:33 uur: zendmast Vellertdijk [...] , Apeldoorn.

- 9 juli 2017 10:01 uur: zendmast omgeving Dormagen te Duitsland.

Aan de hand van deze zendmastgegevens is door de politie vastgesteld dat het toestel van [betrokkene 3] zich in Nederland bevindt en zich in Noordelijke richting voortbeweegt, bijvoorbeeld via de snelweg A50. De uiterste punten van de (globale) dekkingsgebieden van voornoemde masten bedraagt ongeveer 9,1 kilometer. Gezien het tijdsverloop van deze contacten zou de telefoon van [betrokkene 3] met een snelheid van rond de 100 kilometer per uur in noordelijke richting hebben verplaatst. Uit het raadplegen van Google Maps volgt volgens de politie dat bij de afstand tussen Apeldoorn-Twijzel (Wedze) via de A50/A32 per auto van 143 tot 147 kilometer de reistijd circa 1.37 tot 1.33 uur bedraagt.

Bij dit onderzoek naar de telefoon van [betrokkene 3] zijn onder andere de navolgende berichten aangetroffen rondom de nacht van 8 op 9 juli 2017:

- 8 juli 2017 15:23 uur sms-bericht van [betrokkene 3] naar haar buurvrouw, [betrokkene 5] : ‘ [betrokkene 5] dat wordt vandaag niets. Helaas moeten wij opschuiven’.

- 8 juli 2017 16:51 uur: sms-bericht van [betrokkene 3] naar [betrokkene 5] : ‘Morgen kan ik me immers ook amper bewegen en ik moet straks nog even weg’.

- 8 juli 2017 19:47 uur: ontvangst sms-bericht: ‘Willkommen in den Niederlanden’, met vervolgens een overzicht van tarieven.

Opvallend tijdens het onderzoek van de telefoon van [betrokkene 3] is verder dat alle sms-berichten van 7 en 8 juli 2017 van het toestel zijn verwijderd, in tegenstelling tot de weken daarvoor waarin er geen berichten zijn verwijderd. De tijdlijn van het toestel toont geen sms-berichten in de periode van 8 juli 2017 om 19:48 uur tot 22 juli 2017 23:23 uur. Tussen 8 juli 2017 om 19:47 uur en 9 juli 2017 om 10:10 uur is geen enkele activiteit op het toestel te zien. Een logische verklaring daarvoor zou kunnen zijn dat het toestel toen uit stond. Een dergelijke langere periode van geen activiteit (ruim 14 uren) is niet op een ander moment waargenomen op de telefoon in de periode van 1 mei 2017 tot 9 juli 2017.

Uit onderzoek van verbalisanten [verbalisant 1] en [verbalisant 2] naar de telefoon van de verdachte volgt dat in de periode van 19 juni 2017 tot en met 9 juli 2017 WhatsApp 16 keer opnieuw werd geïnstalleerd op de telefoon. Specifiek werd WhatsApp op 8 juli 2017 omstreeks 09:40 uur, 10:59 uur en 14:42 uur en op 9 juli 2017 omstreeks 05:29 uur opnieuw geïnstalleerd.110 WhatsApp werd op 8 juli 2017 om 10:49 uur, 13:26 uur en op 9 juli 2017 om 03:30 uur verwijderd.111 Uit onderzoek van verbalisant [verbalisant 1] volgt dat ook ten aanzien van de applicaties Instagram, Facebook Messenger en Facebook in de periode 4 juni 2017 tot en met 9 juli 2017 regelmatig een herinstallatie van deze applicaties plaatsvond.112 De politie heeft geconstateerd dat er zeer regelmatig telefonisch contact is met [betrokkene 3] rond het verwijderen en weer installeren van de diverse apps op de telefoon van de verdachte.

Opvallend is tevens dat de verdachte desgevraagd tijdens haar verhoor bij de politie, in weerwil van de werkelijkheid, aanvankelijk wil doen voorkomen dat zij van haar oom [betrokkene 2] geen telefoonnummer heeft.

Verder springt in het oog dat de verdachte blijkens het onderzoek aan haar telefoon op 9 juli 2017 vanaf 06:28 uur berichten begint te sturen naar vele personen: haar vriendinnen in Nederland, vrienden van de familie, [betrokkene 4] , de politie en haar stiefvader [betrokkene 6] . Door de verdachte worden zij allemaal actief op de hoogte gehouden van het feit dat het slachtoffer wordt vermist en later dat hij is overleden. Haar moeder in Duitsland benadert zij evenwel niet. Ondanks dat de verdachte in de ochtend berichten ontvangt van haar moeder, haar tante en haar zus [verdachte] , wordt hierop niet gereageerd door de verdachte. De verdachte probeert op 9 juli 2017 pas vanaf 16:09 uur telefonisch contact op te nemen met haar moeder, oma, tante en zus."

Daderkennis in Duitsland op 9 juli 2017

Uit het dossier volgt dat er in de ochtend van 9 juli 2017 - voordat bekend was dat het slachtoffer dood in het weiland was gevonden - al door [betrokkene 3] werd medegedeeld dat het slachtoffer was overleden. De buurvrouw van [betrokkene 3] , G. [betrokkene 5] , heeft als getuige verklaard dat [betrokkene 3] haar op 9 juli 2017 tussen 08:00 uur en 10:00 uur bij de koffie vertelde dat haar schoonzoon dood is. [betrokkene 3] vertelde dat de verdachte haar had gebeld, dat de verdachte alleen maar huilde en amper te verstaan was. Op een later moment heeft [betrokkene 3] nog verteld dat de benen van het slachtoffer zouden zijn verbrijzeld. Uit het onderzoek naar het telefoonverkeer tussen de verdachte en [betrokkene 3] volgt dat de verdachte pas aan het einde van de middag op 9 juli 2017 voor het eerst contact had met haar moeder, zus en oma. Een vriend van [betrokkene 3] , [betrokkene 7] , heeft verklaard dat hij op zondag 9 juli 2017 rond 10:00 en 10:30 uur van [betrokkene 3] hoorde dat het slachtoffer dood was. [betrokkene 3] zat op de bank bij hem en huilde. [betrokkene 3] zei tegen hem dat ze het van [verdachte] had gehoord, het had op internet gestaan, zo vertelde [betrokkene 3] tegen [betrokkene 7] .

Het hof stelt vast dat op de tijdstippen dat [betrokkene 3] aan twee personen afzonderlijk vertelt dat het slachtoffer is overleden, het lichaam van het slachtoffer nog niet gevonden was. In ieder geval was het toen nog niet bekend dat het om het slachtoffer ging die in het weiland was aangetroffen. Daar komt bij dat uit het onderzoek volgt dat de verdachte op dat moment nog helemaal geen telefonisch contact had gehad met haar oma, moeder en/of zus. Hieruit leidt het hof af dat er sprake was van daderkennis bij [betrokkene 3] .

Het hof stelt ook vast dat de verdachte vroeg in de ochtend van [betrokkene 2] op zondagochtend 9 juli 2017 een troostend bericht ontving voordat bekend was dat het om het slachtoffer ging die in het weiland was gevonden.

In hoger beroep overgelegde brief uit Duitsland en nader onderzoek in Duitsland

De advocaat-generaal heeft op 22 september 2020 een proces-verbaal ingebracht inhoudende een melding van de Duitse politie dat er iemand ( [betrokkene 8] ) zich bij hen had gemeld op 9 juli 2020 en meldde dat hij in januari 2016 door zijn broer [betrokkene 2] was benaderd met de vraag of hij € 30.000,- wilde verdienen. [betrokkene 8] vermoedde dat dit een criminele klus betrof en heeft dit afgeslagen. [betrokkene 8] is meermalen hierover verhoord door de Duitse politie. Uit dit proces-verbaal volgt tevens dat [betrokkene 2] op 31 maart 2020 is overleden in een ziekenhuis te Dormagen (Duitsland).

Ten aanzien van dit proces-verbaal inhoudende de melding van [betrokkene 8] is het hof van oordeel dat het door [betrokkene 8] beschreven contact met [betrokkene 2] in tijd te ver voor het overlijden van het slachtoffer ligt om dit in directe relatie te kunnen brengen met de dood van het slachtoffer op 9 juli 2017.

Door de raadsman is op 26 september 2020 een brief overgelegd die hij heeft ontvangen op 18 april 2020. Het betreft een in de Duitse taal opgestelde getypte, niet ondertekende brief, geschreven uit naam van [betrokkene 2] . Deze brief is vertaald. In deze brief wordt beschreven dat de afzender op 9 juli 2017 het slachtoffer heeft getroffen op de plaats waar de verdachte was aan de Bûterwei en hem heeft aangepakt door hem met een blauwe stang meerdere malen te slaan.

Het hof stelt vast dat de in de brief beschreven gebeurtenissen vlak voor de dood van het slachtoffer deels ondersteund worden door de inhoud van het dossier. Tegelijkertijd wordt de brief op bepaalde punten weerlegd door het dossier. Opvallend is dat in de brief wordt beschreven dat het slachtoffer eerst tegen de benen werd geslagen, dat het slachtoffer meteen op de grond viel en dat er steeds weer werd uitgehaald en geslagen tot het slachtoffer niet meer bewoog. De brief behelst - kijkend naar het wonddateringsonderzoek - een zekere vorm van daderkennis. Gelet echter op het gebrek aan informatie over de herkomst van de brief en het feit dat bepaalde in de brief beschreven gebeurtenissen worden weerlegd door het dossier: de tijdlijn omtrent de gebeurtenissen en de aanwezigheid van de verdachte aan de Büterwei, heeft de brief naar het oordeel van het hof evenwel geen bewijskracht en kan het evenmin dienen als ontlastend bewijs voor de verdachte. De brief kan immers ook geschreven zijn uit naam van (de inmiddels overleden) [betrokkene 2] door iemand die kennis heeft van het dossier. Het hof overweegt dat de herkomst van deze brief onbekend is gebleven. De verdachte heeft meegedeeld de brief niet te kennen. Niet is vast te stellen wie de ongetekende brief heeft opgesteld en/of heeft gepost. Het hof acht de inhoud van de brief daarmee niet bruikbaar voor bewijs.

Rol van de verdachte

[betrokkene 4] heeft als getuige verklaard dat hij een week voor 9 juli 2017 met het slachtoffer zijn plannen heeft gedeeld om naar het FreezeForze festival te gaan. [betrokkene 4] zou met zijn motorboot vlakbij het festivalterrein aanleggen. In eerste instantie had het slachtoffer geen zin om mee te gaan. Op 7 juli 2019 om 22:10 uur ontving [betrokkene 4] van het slachtoffer via WhatsApp het bericht: ‘hoe laat begint het feestje morgen’, waarop [betrokkene 4] op 8 juli 2017 om 00:37 uur reageerde: ‘begint Middags al, ik ga om een uur of 3 weg met de boot’. Later die dag heeft [betrokkene 4] een plattegrond met de locatie van de boot naar het slachtoffer gestuurd. [betrokkene 4] werd op 8 juli 2017 door het slachtoffer gebeld, maar heeft dit gesprek gemist. Rond 12:00 uur belde [betrokkene 4] terug. Toen hebben ze afgesproken dat het slachtoffer bij de boot van [betrokkene 4] zou komen, dat ze samen naar het festival zouden varen, maar dat het slachtoffer niet bleef slapen. Het slachtoffer zou worden opgehaald door de verdachte, aldus [betrokkene 4] . Uit het onderzoek naar de telefoon van het slachtoffer blijkt dat dit gesprek met [betrokkene 4] op 8 juli 2017 om 11:50 uur heeft plaatsgevonden. Opvallend is dat de verdachte blijkens de telefoongegevens om 11:50 uur via WhatsApp met haar moeder belt. Op het moment dat de verdachte die middag het slachtoffer heeft afgezet bij de boot van [betrokkene 4] , heeft de verdachte steeds contact gehouden met het slachtoffer. Zoals eerder opgemerkt springt hierbij in het oog dat de verdachte in haar sms-berichten naar het slachtoffer zich opvallend liefkozend naar hem uit en ze vaak benadrukt dat zij hem zal ophalen. Ze regisseert niet alleen het moment dat het slachtoffer door haar wordt opgehaald, maar ook de locatie.

Binnen deze voorbereiding van de verdachte past ook het ritje van de verdachte in de Mercedes in de avond van 8 juli 2017 in de richting van Twijzel waaromtrent in het dossier diverse aanwijzingen worden gevonden dat die bedoeld was om de medeverdachte op te halen. Na dit ritje heeft de verdachte de woning niet meer verlaten met de auto tot het moment dat ze naar de Bûterwei/Fogelsang reed na 00:22 uur en waar ze omstreeks 00:30 uur - bij de Mercedes en met een ander - is gezien door [betrokkene 1] . De verdachte heeft zoals eerder overwogen niet geloofwaardig kennelijk leugenachtig verklaard over dit ritje richting Twijzel om de waarheid te bemantelen dat er een of meerdere medeverdachte(n) betrokken waren die zij op dat moment heeft ontmoet of opgehaald met de Mercedes. Over de terugweg naar de woning vanaf de Bûterwei/Fogelsang heeft de verdachte eveneens kennelijk leugenachtig verklaard dat ze hard heeft gereden en nergens is gestopt. Deze verklaring van de verdachte volgend zou ze ongeveer 10 minuten eerder thuis zijn aangekomen dan dat ze uiteindelijk (blijkens de camerabeelden) deed. Deze 10 minuten extra waarover de verdachte kennelijk leugenachtig heeft verklaard boden haar in ieder geval de ruimte om zich weer van de medeverdachte(n) en het (slag)wapen te kunnen ontdoen voordat ze weer naar huis ging. De verdachte heeft - als overwogen - gelogen over haar route vanaf de Bûterwei om de betrokkenheid bij het feit van haarzelf en haar mededader te bemantelen. Het hof kent in dit verband ook betekenis toe aan het feit dat de verdachte - anders dan zij beweert- haar telefoon uitschakelde om 00:46:30 uur vlak voor haar vertrek met de Mercedes in de nacht vanaf de Bûterwei. Door haar telefoon vlak voor vertrek bij de Bûterwei uit te schakelen, kon de door de verdachte afgelegde route in ieder geval niet aan de hand van haar telefoonlocatiegegevens in kaart worden gebracht. Het feit dat de verdachte in tegenstelling tot het ritje op de avond van 8 juli 2017, haar telefoon bij de terugweg op 9 juli 2017 vanaf 00:46 uur opeens wél haar telefoon uitschakelde, plaatst het hof in het gegeven dat de verdachte in de avond van 8 juli 2017 het contact met het slachtoffer moest onderhouden om te kunnen coördineren waar het slachtoffer was en dat het slachtoffer op het juiste tijdstip naar de juiste locatie kwam.”

Zoals hiervoor reeds geciteerd komt het hof in zijn concluderende opmerkingen tot de volgende conclusie met betrekking tot de betrokkenheid van de moeder ( [betrokkene 3] ) en oom ( [betrokkene 2] ) van de verdachte:

“Het hof concludeert uit de telefonische contacten van de verdachte met haar moeder en oom in de periode voorafgaand en op de dag zelf, de vastgestelde reisbewegingen van de moeder in de avond vanuit Duitsland in Nederland, de daderkennis van de moeder en het troostende bericht vroeg in de ochtend van de oom op zondagochtend 9 juli 2017 voordat bekend was dat het het slachtoffer was dat was gevonden, dat er aanleiding bestaat uit te gaan van verdenking van betrokkenheid van beiden bij de dood van het slachtoffer. Het dossier bevat evenwel onvoldoende concreet bewijs om met zekerheid vast te kunnen stellen wat de precieze rol van de moeder was en of het de oom of uiteindelijk een ander was die de verdachte op de Bûterwei vergezelde. Dat de identiteit van de persoon die op de Bûterwei de verdachte vergezelde niet kan worden vastgesteld staat een bewezenverklaring van het medeplegen evenwel niet in de weg.”

Bespreking van het middel

Het middel bevat in de eerste plaats de klacht dat het hof de gezamenlijke uitvoering van de moord slechts ‘aannemelijk’ heeft geacht en het ‘onaannemelijk’ heeft geacht dat de verdachte alleen heeft gehandeld. Deze aannemelijkheidsmaatstaf kan volgens de steller van het middel wel worden aangelegd voor de verwerping van een bewijsverweer of alternatief scenario22., maar mag niet dienen om tot een bewezenverklaring te komen, omdat daarbij als maatstaf heeft te gelden dat het ‘buiten redelijke twijfel’ is dat de verdachte het ten laste gelegde heeft begaan.23.Voorts wordt aangevoerd dat ‘medeplegen’ niet zonder meer uit de bewijsvoering kan worden afgeleid nu daaruit niet blijkt van een gezamenlijke uitvoering door de verdachte en de onbekende mededader(s). Door het hof is evenmin vastgesteld dat de onbekende mededader enige rol in de voorbereiding van de moord heeft gehad.

De klacht dat het hof een onjuiste, namelijk te lichte maatstaf heeft aangelegd om tot een bewezenverklaring van medeplegen te komen zijn gebaseerd op de volgende overwegingen van het hof, waarin het hof het “onaannemelijk en niet goed denkbaar acht” dat de verdachte het geweld alleen heeft toegebracht, en “het daarom aannemelijk” is dat een medeverdachte betrokken is bij het toebrengen van het dodelijk letsel:

“Dat er een mededader betrokken is geweest, constateert het hof allereerst op de vaststelling van het hof dat getuige [betrokkene 1] de verdachte en een ander persoon bij de auto van de verdachte heeft zien staan op de kruising Büterwei/Fogelsang op 9 juli 2017 vanaf omstreeks 00:30 uur. Beide personen liepen toen het weiland in.

Uit het sectierapport komt naar voren dat er veel geweld is toegepast op het lichaam en hoofd van het slachtoffer. De schedel van het slachtoffer is daadwerkelijk ingeslagen. De neus is verbrijzeld en de bovenkaak gebroken. Dit heeft een complexe schedeldak-basisbreuk, meervoudige hersenkneuzing en hersenzwelling tot gevolg gehad. Gelet op de verschillen in postuur: het slachtoffer 1,92 meter lang en 85 kilogram zwaar en de verdachte 1,70 meter lang en 60 kilogram zwaar, acht het hof het onaannemelijk en niet goed denkbaar dat de verdachte alleen het toegepaste heftige geweld heeft toegebracht en acht het hof het ook daarom aannemelijk dat een medeverdachte betrokken is bij het toebrengen van het dodelijke letsel.

Het hof vindt in de inhoud van het dossier daarnaast ook andere aanwijzingen die duiden op betrokkenheid van een of meer anderen.”

Verder wordt in de toelichting op het middel aangevoerd dat “de andere aanwijzingen” zich richten op de betrokkenheid van de moeder en een oom van de verdachte, waarvan het hof volgens zijn eigen overwegingen niet heeft kunnen vaststellen dat zij als medeplegers kunnen worden aangemerkt.

Dat uit het gebruik door het hof van de bewoordingen ‘onaannemelijk’ respectievelijk ‘aannemelijk’ op zichzelf al kan worden afgeleid dat het hof een verkeerde maatstaf heeft gehanteerd over wat onder wettig en overtuigend bewijs moet worden verstaan, althans zo begrijp ik de klacht, waag ik te betwijfelen. Weliswaar is onomstreden dat het Nederlandse bewijsrecht wel het vereiste bevat dat de rechter om tot een bewezenverklaring te kunnen komen de overtuiging moet hebben dat het buiten redelijke twijfel is dat de verdachte het tenlastegelegde heeft begaan, maar in cassatie wordt vooral getoetst of het bewijsoordeel van de feitenrechter voldoende gedragen wordt door wettige bewijsmiddelen. Het gaat er in cassatie immers om of alle bestanddelen wel kunnen worden afgeleid uit de bewijsmiddelen, en niet zozeer om de letterlijke bewoordingen waarin de rechter uitdrukt of het naar zijn overtuiging voldoende waarschijnlijk is dat het tenlastegelegde juist of waar is. Met name als het gaat om oordelen die erop neerkomen dat op grond van bepaalde omstandigheden het ‘niet anders kan zijn dan’ dat een bestanddeel van de tenlastelegging is vervuld, toetst de Hoge Raad of die waarschijnlijkheid begrijpelijk is op basis van de omstandigheden c.q. de bewijsmiddelen die daartoe aanleiding hebben gegeven. Dit gebeurt dan over de band van het motiveringsvoorschrift dat in art. 359 lid 3 Sv besloten ligt, namelijk de begrijpelijkheid van de bewezenverklaring.24.

Dat het aan de begrijpelijkheid van de bewezenverklaring van het medeplegen schort, ben ik met de steller van het middel eens.

Het problematische aan de bewijsredenering van het hof is dat het hof geen feiten of omstandigheden heeft vastgesteld waaruit enigszins objectiveerbaar kan worden afgeleid dat er van medeplegen of een gezamenlijke uitvoering of voorbereiding van de moord op het slachtoffer sprake is geweest.

Dat het hof ervan uitgaat dat de getuige [betrokkene 1] de verdachte en een ander persoon bij de auto van de verdachte heeft zien staan op de Bûterwei en in de richting van het weiland heeft zien lopen, is daartoe op zichzelf onvoldoende. Het hof heeft immers verder niets overwogen over feiten of omstandigheden waaruit zou moeten blijken dat het deze andere persoon is geweest die een aandeel in de uitvoering van het geweld heeft gehad.

Het hof heeft vervolgens vastgesteld dat het dossier onvoldoende concreet bewijs bevat om met zekerheid te kunnen stellen wat de precieze rol van de moeder of de oom van de verdachte is geweest. Op grond van hetgeen het hof hierover wél heeft vastgesteld, zoals hierboven onder 5.6 geciteerd, lijkt mij die conclusie gerechtvaardigd. Het door het hof gegeven overzicht van het contact van de verdachte met [betrokkene 2] en [betrokkene 3] en de locaties van de telefoons van [betrokkene 2] en [betrokkene 3] bevat immers niets relevants dat in verbinding kan worden gebracht met een gezamenlijke uitvoering of planning van de moord op het slachtoffer. Ook de mogelijke daderkennis waarover [betrokkene 3] na de moord beschikte, is van onvoldoende gewicht en ook niet redengevend voor de gevolgtrekking dat er sprake is geweest van medeplegen.

Verder wijs ik op de navolgende door mij onderstreepte gevolgtrekkingen in de bewijsmotivering van het hof, die niet met enig bewijsmiddel zijn onderbouwd, maar kennelijk uitsluitend voortspruiten uit het door het hof aannemelijk geachte scenario dat er een medepleger in het spel moet zijn geweest omdat de verdachte de moord volgens het hof niet alleen kan hebben gepleegd:

“Binnen deze voorbereiding van de verdachte past ook het ritje van de verdachte in de Mercedes in de avond van 8 juli 2017 in de richting van Twijzel waaromtrent in het dossier diverse aanwijzingen worden gevonden dat die bedoeld was om de medeverdachte op te halen. Na dit ritje heeft de verdachte de woning niet meer verlaten met de auto tot het moment dat ze naar de Bûterwei/Fogelsang reed na 00:22 uur en waar ze omstreeks 00:30 uur - bij de Mercedes en met een ander - is gezien door [betrokkene 1] . De verdachte heeft zoals eerder overwogen niet geloofwaardig kennelijk leugenachtig verklaard over dit ritje richting Twijzel om de waarheid te bemantelen dat er een of meerdere medeverdachte(n) betrokken waren die zij op dat moment heeft ontmoet of opgehaald met de Mercedes. Over de terugweg naar de woning vanaf de Bûterwei/Fogelsang heeft de verdachte eveneens kennelijk leugenachtig verklaard dat ze hard heeft gereden en nergens is gestopt. Deze verklaring van de verdachte volgend zou ze ongeveer 10 minuten eerder thuis zijn aangekomen dan dat ze uiteindelijk (blijkens de camerabeelden) deed. Deze 10 minuten extra waarover de verdachte kennelijk leugenachtig heeft verklaard boden haar in ieder geval de ruimte om zich weer van de medeverdachte(n) en het (slag)wapen te kunnen ontdoen voordat ze weer naar huis ging. De verdachte heeft - als overwogen - gelogen over haar route vanaf de Bûterwei om de betrokkenheid bij het feit van haarzelf en haar mededader te bemantelen. Het hof kent in dit verband ook betekenis toe aan het feit dat de verdachte - anders dan zij beweert - haar telefoon uitschakelde om 00:46:30 uur vlak voor haar vertrek met de Mercedes in de nacht vanaf de Bûterwei. Door haar telefoon vlak voor vertrek bij de Bûterwei uit te schakelen, kon de door de verdachte afgelegde route in ieder geval niet aan de hand van haar telefoonlocatiegegevens in kaart worden gebracht. Het feit dat de verdachte in tegenstelling tot het ritje op de avond van 8 juli 2017, haar telefoon bij de terugweg op 9 juli 2017 vanaf 00:46 uur opeens wél haar telefoon uitschakelde, plaatst het hof in het gegeven dat de verdachte in de avond van 8 juli 2017 het contact met het slachtoffer moest onderhouden om te kunnen coördineren waar het slachtoffer was en dat het slachtoffer op het juiste tijdstip naar de juiste locatie kwam.”

Dat de verdachte het autoritje van 22.00 uur op 8 juli 2017 heeft ondernomen “om de medeverdachte op te halen” en daarover verklaringen heeft afgelegd “om de waarheid te bemantelen dat er een of meerdere medeverdachte(n) betrokken waren die zij op dat moment heeft ontmoet of opgehaald” kan niet zonder meer worden afgeleid uit het enkele feit dat zij dit ritje heeft gemaakt en daar volgens het hof kennelijk leugenachtig over heeft verklaard. De stap die het hof neemt, door aan de omstandigheid dat de verdachte over de terugrit naar huis kennelijk langer heeft gedaan dan dat zij heeft verklaard de conclusie te verbinden dat zij zich in die 10 minuten extra tijd van de medeverdachte(n) en het slagwapen heeft kunnen ontdoen, lijkt mij ook te groot.

Volgens vaste rechtspraak is voor de kwalificatie medeplegen vereist dat sprake is van een nauwe en bewuste samenwerking door de verdachte met één of meer anderen.25.Deze samenwerking kan bestaan uit een intellectuele en/of materiële bijdrage van de betrokkenen. Het hoeft hierbij niet te gaan om een gezamenlijke uitvoering. Een bijdrage kan ook worden geleverd in de vorm van verschillende gedragingen voor en/of tijdens en/of na het strafbare feit. Daarnaast kan de bijdrage ook in hoofdzaak vóór het strafbare feit zijn geleverd. Van belang is dat het gaat om een samenwerking en minder om de vraag wie welke feitelijke handeling(en) heeft verricht. Ook voor uitvoeringshandelingen die (uitsluitend) door de medeverdachten zijn verricht kan de verdachte in strafrechtelijke zin aansprakelijk worden gehouden. Daarnaast kan medeplegen worden aangenomen bij feiten die volgens ervaringsregels niet of moeilijk alleen kunnen worden verricht.26.Maar ook in dat laatste geval zal de rechter op grond van de feiten en het beschikbare bewijs moeten motiveren dat de verdachte het betreffende delict niet alleen heeft gepleegd dan wel heeft kunnen plegen.

Nu het hof zelf overweegt dat het de betrokkenheid van de oom en de moeder van de verdachte vanwege gebrek aan bewijs niet kan vaststellen, blijft als onderbouwing voor het medeplegen in wezen enkel over dat de verdachte met een ander persoon op de Bûterwei is gezien rond het tijdstip van overlijden van het slachtoffer en de omstandigheid dat het hof niet aannemelijk acht dat de verdachte het dodelijk geweld alleen heeft uitgeoefend. De overweging van het hof dat het niet kunnen vaststellen van de identiteit van de persoon waar de verdachte mee was, niet in de weg staat aan een bewezenverklaring van medeplegen is op zichzelf juist. Maar de wezenlijke tekortkoming in de bewijsvoering is, dat uit de door het hof gebruikte bewijsmiddelen op zichzelf niet kan worden opgemaakt waaruit het medeplegen dan heeft bestaan, laat staan òf er wel sprake is geweest van een gezamenlijk uitvoering of een nauwe en bewuste samenwerking met een ander persoon.27.Daarmee is het scenario dat het hof aan de veroordeling wegens het medeplegen van moord ten grondslag heeft gelegd op drijfzand gebaseerd. Dat de verdachte de moord met een ander heeft gepleegd is dan ook niet begrijpelijk en ontoereikend gemotiveerd.

Dat brengt mij tot de conclusie dat het middel slaagt en tot vernietiging van het arrest moet leiden. De overige middelen die namens de verdachte zijn voorgesteld behoeven dan geen bespreking meer en dat geldt ook voor het namens de benadeelde partij voorgestelde middel. Mocht de Hoge Raad mij in mijn oordeel over het vierde middel niet volgen, dan ben ik uiteraard bereid aanvullend te concluderen.

Het vierde middel slaagt.

Ambtshalve heb ik geen gronden aangetroffen die tot vernietiging van de bestreden uitspraak aanleiding behoren te geven.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van de bestreden uitspraak en tot zodanige op art. 440 lid 2 Sv gebaseerde beslissing als de Hoge Raad gepast zal voorkomen.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG