HR, 10-06-2011, nr. 09/02639

Overzicht

Overzicht

Deze conclusie gaat over de vraag of de belanghebbende op grond van art. 6 EVRM1. of enige andere rechtsgrond aanspraak heeft op immateriële schadevergoeding wegens onredelijk trage afdoening van zijn geschil met de gemeente Tilburg over de hoogte van de van hem geheven leges ter zake van het in behandeling nemen van een verzoek om een bouwvergunning. Belanghebbendes zaak betreft mijns inziens de determination of civil rights and obligations in de zin van art. 6 EVRM, zodat de in die bepaling vervatte eis van afdoening binnen een redelijke termijn geldt. Heden concludeer ik ook in twee andere zaken over de gevolgen van overschrijding van de redelijke termijn van afdoening van belastingzaken. Die andere twee zaken betreffen (i) een procedure waarin mede een boete en daarmee een criminal charge in de zin van art. 6 EVRM in geschil is (rolnr. 09/05113) en (ii) een procedure die noch een criminal charge, noch de determination of civil rights and obligations betreft (een pure belastingzaak), waarop art. 6 EVRM niet van toepassing is (rolnr. 09/05112). De vraag rijst, met name in laatstgenoemde zaak, maar ook in die van de belanghebbende indien u de litigieuze legesheffing niet als civil obligation beschouwt, of u de bestuursrechter moet volgen in het toekennen van vergoeding van immateriële schade door schending van het verbod op undue delay in belastingprocedures, óók als die niet over een criminal charge (een boete) of de determination of civil rights and obligations gaat.

Van de belanghebbende zijn ter zake van het in behandeling nemen van zijn aanvraag tot het verkrijgen van een bouwvergunning leges geheven. Zijn bezwaar tegen de hoogte ervan is door de heffingsambtenaar van de gemeente Tilburg (de heffingsambtenaar) bij uitspraak ongegrond verklaard.

De belanghebbende is tegen die uitspraak in beroep gegaan bij het Gerechtshof 's-Hertogenbosch (het Hof). Het Hof heeft zijn beroep gegrond verklaard(2) en de heffingsambtenaar opgedragen opnieuw uitspraak te doen. Na de belanghebbende alsnog te hebben gehoord, heeft de heffingsambtenaar echter opnieuw bij uitspraak het legesbedrag gehandhaafd.

Tegen die uitspraak is de belanghebbende in beroep gegaan bij de Rechtbank Breda (de Rechtbank), die dat beroep ongegrond heeft verklaard.(3) De belanghebbede heeft tegen de uitspraak van de Rechtbank hoger beroep ingesteld bij het Hof, dat de uitspraak van de Rechtbank heeft bevestigd.(4)

De belanghebbende heeft tegen de uitspraak van het Hof tijdig en regelmatig beroep in cassatie ingesteld. Het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Tilburg (het College) heeft zich verweerd. De partijen hebben elkaar niet van re- en dupliek gediend.

De belanghebbende heeft op 28 mei 2001 bij de gemeente Tilburg (de gemeente) een bouwvergunning aangevraagd voor een nieuwe bedrijfsruimte op grond die hij kennelijk in eigendom heeft.5. Hij heeft echter geen gespecificeerde en controleerbare opgave verstrekt van de door hem op fl. 650.000 (€ 294.957,10) geraamde bouwkosten. De heffingsambtenaar heeft met dagtekening 20 juni 2001 een bedrag ad fl. 26.334,50 (€ 11.950,08) aan leges geheven, gebaseerd op een bouwsom ad fl. 1.417.000 (€ 643.000,60).

Op 7 januari 2002 is de aanvraag door de gemeente afgewezen en is 50% van de geheven leges teruggegeven, conform de bij de legesverordening behorende tarieventabel. Het geschil gaat daarom nog om 50% van het verschil tussen de verschuldigde leges bij een bouwsom ad € 643.000,60 en de verschuldigde leges bij een bouwsom ad € 294.957,10, dus om 50% x (€ 11.950,08 -/- € 5.511,16(6)) = € 3.219,46.

De belanghebbende heeft in zijn pleitnota voor de zitting van het Hof van 21 november 2008 opgenomen:

Het Hof heeft dienaangaande overwogen:

De belanghebbende voert in cassatie diverse klachten aan waarop ik niet zal ingaan. Ik ga alleen in op zijn klacht dat de redelijke termijn van berechting ex art. 61. EVRM is overschreden. De overige klachten behandel ik niet, maar ik ga ervan uit dat zij falen omdat zij feitelijk zijn en daarom niet met vrucht aan de cassatierechter kunnen worden voorgelegd. Het cassatieberoep is aldus mijns inziens voor wat betreft de legesheffing ongegrond, zodat niet in enige instantie gesproken kan worden van een 'gegrond' verklaard beroep in de zin van art. 8:73 Algemene wet bestuursrecht (Awb).

Ik vat belanghebbendes desbetreffende klacht aldus op dat hij betoogt op grond van art. 6 EVRM in aanmerking te komen voor een vergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn van berechting van zijn zaak. Die termijn is volgens hem overschreden omdat acht jaar is verstreken tussen het indienen van de aanvraag (22 mei 2001) en de (tweede) uitspraak van het Hof (22 mei 2009). Hij schrijft (cassatieberoepschrift, blz. 3):

Het College heeft tegen deze klacht geen verweer gevoerd.’

De zaak van de belanghebbende heeft chronologisch tot op heden de volgende stadia met de volgende tijdsduren doorlopen:

Art. 61. EVRM luidt:

Art. 1 van het Eerste Protocol bij het EVRM luidt:

Art. 13 EVRM bepaalt:

Op grond van art. 93 en 94 van de Grondwet werken deze bepalingen rechtstreeks in de Nederlandse rechtsorde.

Voor toegang tot art. 6 EVRM is in de eerste plaats een serieus geschil vereist over iets dat als een minstens verdedigbare vordering kan worden beschouwd. Het EHRM7. overwoog bijvoorbeeld in 1993 in de zaak Zander v Sweden:

Ik meen dat belanghebbendes zaak aan deze toegangsvoorwaarde voldoet.

Vervolgens de toegangsvoorwaarde dat sprake moet zijn van een criminal charge of de determination of civil rights and obligations. Oplegging van een fiscaal-bestuurlijke boete is een criminal charge in de zin van art. 6 EVRM,(8) zodat art. 61. EVRM in elk geval geldt voor het deel van een belastingprocedure dat over een boete gaat. In casu is geen boete in geding en dus geen sprake van een criminal charge. Art. 61. EVRM kan dan alleen van toepassing zijn indien belanghebbendes procedure de determination of civil rights and obligations betreft.

De jurisprudentie van het EHRM over de vraag of een geschil civil rights and obligations betreft, is grillig. Doorslaggevend is niet de vraag of een geschil met de overheid bestaat, noch of een geschil naar nationaal recht al dan niet civielrechtelijk geduid wordt.(9) Hoofdcriterium is de vraag of de uitkomst van het geschil beslissend is voor burgerlijke rechten en verplichtingen. Zo is art. 6 EVRM ook van toepassing op bestuursrechtelijke geschillen waarvan de uitkomst privaatrechtelijke rechten beïnvloedt, zoals het recht op eigendom, en in beginsel ook op alle geschillen die 'pecuniary in nature' zijn.(10) Volgens vaste jurisprudentie van het EHRM leiden echter geschillen over de heffing van belastingen - ondanks hun 'pecuniary nature' - niet tot de determination of civil rights and obligations. Het EHRM oordeelde aldus in een obiter dictum in de (premie)zaak, Schouten en Meldrum v Netherlands(11) en heeft dat later expliciet bevestigd in de zaak Ferrazzini v Italy.(12) Die laatste zaak betrof een geschil over een Italiaanse belasting op eigendomsoverdracht van grond en opstallen. Het EHRM oordeelde dat belastingheffing behoort tot de 'hard core of public-authority prerogatives', zodat geschillen daarover geen 'civil rights and obligations' betreffen en art. 6 dus (ook) niet uit dien hoofde geldt voor belastinggeschillen:

Opmerkelijk is dat het EHRM aldus enerzijds, in zaken zoals M.A. v Finland(13) en Darby v Sweden,(14) belastingheffing beschouwt als aantasting van het privé-eigendomsgrondrecht (art. 1 Eerste Protocol), maar anderzijds procedures over die aantasting van dat burgerlijke eigendomsrecht niet ziet als procedures over burgerlijke rechten en verplichtingen (art. 6 EVRM).’

In de geciteerde zaak Ferrazzini v Italy schreef rechter Lorenzen(15) een dissenting opinion waarbij de rechters Rozakis, Bonello, Strásznická, Bîrsan en Fischbach zich aansloten. Die dissenting opinion zegt over 'civil rights and obligations':

Ook een procedure over (de afwijzing van) een bouwvergunning valt onder art. 61. EVRM. Een geschil daarover is "decisive for private rights and obligations in regard to property interests", nl. voor het recht om op (je eigen) onroerend goed te bouwen, aldus het EHRM in de zaak Allen Jacobsen v Sweden:(16)

Categorisch buiten bereik van art. 6 EVRM vallen volgens het EHRM procedures over de binnenkomst, het verblijf en de uitzetting van vreemdelingen(17) en, zoals bleek, over belastingheffing.

Het College van Beroep voor het Bedrijfsleven (CBB)(18) maakt uit de jurisprudentie van het EHRM op:

Heringa(19) vat de EHRM-jurisprudentie over de afbakening van "civil rights and obligations" als volgt samen:

Belanghebbendes geval betreft leges die de gemeente Tilburg vraagt voor het op verzoek van een rechthebbende beoordelen van een aanvraag voor een bouwvergunning. Naar nationaal recht is dat geen belasting, maar een "recht" voor het genot van een individueel verleende publieke dienst. Gemeenten kunnen leges/rechten heffen op grond van art. 229 Gemeentewet, dat onder meer als volgt bepaalt:

Rechten voor het beoordelen van vergunningaanvragen zoals de litigieuze worden "aangemerkt" als belasting omdat zij dat niet zijn, aldus de parlementaire geschiedenis van art. 226 gemeentewet (later opgenomen in art. 229):(20)

Belanghebbendes verplichting tot betaling (zijn pecuniary obligation) vloeide dus niet voort uit belastingwetgeving. De betaling is niet algemeen verschuldigd. Zij draagt niet in de eerste plaats bij aan de algemene middelen. Zij wordt niet in de eerste plaats gestort in algemene publieke fondsen, maar gebruikt voor de bekostiging van een weliswaar publieke, maar individuele dienst; zij is alleen verschuldigd als de burger om een vergunning vraagt. Die gevraagde vergunning betreft bovendien de wijze van beschikken over eigendom van de belanghebbende, die die vergunning nodig heeft om op zijn grond te mogen bouwen. Ik meen dat daarmee art. 6 EVRM van toepassing is op het geschil, uit hoofde van "burgerlijke verplichtingen." Als de leges niet betaald worden, wordt de aanvraag niet in behandeling genomen en kan de aanvrager niet rechtmatig beschikken over zijn eigendom op de door hem gewenste wijze. Van een buiten art. 6 EVRM vallend geschil over "belasting" zal in die omstandigheden voor het EHRM geen sprake zijn. Van een pecuniaire verplichting die otherwise part (is) of normal civic duties in a democratic society (zie het in 7.8 hierboven opgenomen citaat uit Ferrazzini v Italy, paragraaf 25) lijkt evenmin sprake.

Concrete steun aan de opvatting dat art. 6 EVRM op een geschil over leges van toepassing is, biedt de zaak Stork v Germany,(21) die een baatbelasting-achtige heffing betreft die door het EHRM als civil obligation werd aangemerkt. Aan de klagers in de zaak Stork was door hun gemeente een verplichte bijdrage opgelegd voor de aanleg van een straat naast het land van de klagers. De Duitse overheid wees op het Ferrazzini-arrest ten betoge dat art. 6 EVRM niet van toepassing zou zijn. Het EHRM oordeelde anders:

Dit suggereert dat een specifieke bestemmingsheffing met een beperkt aantal heffingsplichtigen die in een bepaalde feitelijke situatie verkeren en die profiteren van hetgeen met die heffing gefinancierd wordt (degenen die wonen langs de met die heffing aan te leggen weg), en mogelijk zelfs élke baatbelasting als civil obligation beschouwd moeten worden, zodat geschillen erover onder art. 6 EVRM vallen. Als zelfs een dergelijke verplichte bijdrage in verband met de toestand van onroerend eigendom onder art. 6 EVRM valt, dan te meer een vermijdbare bijdrage zoals de leges van de belanghebbende ter zake van de (rechts)toestand van zijn eigendom, die immers niet ongevraagd worden opgelegd, maar alleen verschuldigd worden door een individuele aanvraag.

Thomas annoteerde de zaak Stork als volgt in FED 2006/105:

Ook een geschil over een 'coal-mining contribution' (gekwalificeerd als 'public law levy') was volgens het EHRM in de zaak Klein v Germany(22) 'pecuniary in nature' en betrof een 'civil right' in de zin van art. 61. EVRM.

De belanghebbende wenst een bouwvergunning om op grond die hij kennelijk in eigendom heeft, rechtmatig een onroerende zaak te kunnen bouwen (die daardoor eveneens zijn eigendom wordt). Het verband tussen de legesheffing en de eigendom is wellicht minder direct dan het verband tussen de straatbaatbijdrage en de eigendom in de zaak Stork, maar daar staat tegenover dat die straatbaatbijdrage geheel ongevraagd werd opgelegd en ingevorderd, ook ten laste van degenen die wellicht minder baat bij de straat hadden dan anderen of die zelfs vonden dat ze überhaupt geen baat hadden van de straataanleg. De straatbaatbijdrage leek dus veel meer op een belasting dan de litigieuze leges, die alleen verschuldigd zijn als de rechthebbende een individuele aanvraag indient.

Ik concludeer daarom dat een geschil over bouwvergunning-leges ter zake van onroerend eigendom aangemerkt moet worden als een geschil betreffende de 'determination of civil rights and obligations' zodat art. 61. EVRM van toepassing is op belanghebbendes procedure.

Omdat de EHRM-jurisprudentie over de vraag of een geschil civil rights and obligations betreft grillig is, zal ik in onderdeel 10 hieronder ook ingaan op de vraag of de belanghebbende in aanmerking komt voor een (schade)vergoeding wegens traagheid van de procedure indien art. 61. EVRM niet van toepassing is.

Het EHRM stelt in zaken over 'civil rigths and obligations' als hoofdregel dat de termijn aanvangt op het moment waarop het geschil aanhangig wordt gemaakt bij de rechter.(23) Soms begint de termijn echter eerder. Op 19 april 2007 oordeelde het EHRM in een zaak over een geschil waarin de Finse minister van Financiën een verzoek om een (buiten de CAO vallende) salarisaanvulling voor bepaalde politiemensen had afgewezen. Het EHRM overwoog over de aanvang van de redelijke termijn:(24)

Als een 'voorprocedure', zoals een bezwaarfase, doorlopen moet worden voordat beroep op de rechter openstaat, vangt de termijn dus al op het moment waarop de klager het initiatief neemt om aan het ticket te komen dat hem toegang tot de rechter zal verschaffen. In Nederlandse bestuursrechtelijke geschillen is dat in beginsel het moment waarop de belanghebbende bezwaar indient tegen een voor bezwaar vatbare beschikking.(25)

De Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State (ABRvS) leert dan ook dat de termijn aanvangt op het moment waarop het bestuursorgaan het bezwaarschrift ontvangt:(26)

Ook het CBB gaat uit van het moment van ontvangst van het bezwaarschrift.(28)

De Centrale Raad van Beroep (CRvB) gaat uit van het moment van indiening van het bezwaarschrift:(29)

Ik zie geen reden voor de derde kamer van de Hoge Raad om uit te gaan van een andere dies a quo dan de andere bestuursrechters. Uit de gedingstukken(30) blijkt, en tussen de partijen is ook niet in geschil, dat het bezwaarschrift van de belanghebbende op 31 juli 2001 is ontvangen door het College.

De te beoordelen termijn van berechting ex art. 6 EVRM eindigt volgens het EHRM op het moment waarop het geschil definitief is beslecht door een onherroepelijke en bindende rechterlijke uitspraak.(31) Er mag geen beroepsgang meer openstaan.(32) In zaak Fryndlender v France(33) was de einddatum de dag waarop de uitspraak van de laatste rechter aan de verzoeker werd betekend.

Barkhuysen en Van Ettekoven merken op:(34)

In onze zaak is de hoogte van de verschuldigde leges in cassatie nog steeds in geschil. Ik ga ervan uit dat u dat geschil zelf afdoet, en wel met een ongegrondverklaring, zodat het legesgeschil zal eindigen op de datum van uw arrest. Mogelijk moet wel verwezen worden voor - juist - de beoordeling van de (on)redelijkheid van de termijn van berechting van het legesgeschil in feitelijke instanties, maar de dáármee nog gemoeide tijdsspanne telt niet meer mee, althans niet volgens de CRvB in een recente zaak.(37) Een van de redenen daarvoor is dat als het geschil in de hoofdzaak onherroepelijk is beslecht, de met de procedure daarover gepaard gaande spanning en frustratie voor de belanghebbende tot een einde is gekomen. Uiteraard mag de (verdere) procedure waarin de vraag beoordeeld wordt of schade wegens te lange duur vergoed moet worden, op haar beurt niet onnodig lang duren.

In zaak Svetlana Orlova v Russia(38) oordeelde het EHRM als volgt over de voor de toepassing van art. 6 EVRM in acht te nemen periode:

Het EHRM neemt dus de totale periode in ogenschouw en tegelijk het aantal instanties dat daarin doorlopen wordt. (39) De (on)redelijkheid van de aldus vastgestelde totale termijn en van de daarbinnen doorlopen instanties wordt door het EHRM beoordeeld op basis van de individuele omstandigheden van het geval aan de hand van vier criteria (ingewikkeldheid van de zaak, procesgedrag van de belanghebbende, procesgedrag van de bevoegde (waaronder de rechterlijke) autoriteiten, en de inzet van het geding voor de belanghebbende (what is at stake) (40)), waarbij voor het oordeel dat de redelijke termijn is overschreden alleen perioden mogen meetellen die aan de betrokken lid-Staat zijn toe te rekenen.(41) Door de belanghebbende zelf veroorzaakte (onnodige) vertraging blijft buiten beschouwing. In de zaak Salikova v Russia(42) oordeelde hij bijvoorbeeld:

Een groter aantal rechterlijke instanties leidt niet per se tot verlenging van de redelijke termijn. De redelijke termijn kan dus overschreden worden ook indien de individuele instanties zonder onredelijke vertraging zijn doorlopen, bijvoorbeeld indien onnodig vele malen is vernietigd en teruggewezen of als langdurige onzekerheid over absolute of relatieve competentie bestaat. Het EHRM oordeelde in de reeds geciteerde zaak Salikova v Russia:

Barkhuysen en Van Ettekoven(44) merken op dat de individuele beoordeling van de redelijkheid van de termijn per zaak het voordeel heeft dat maatwerk wordt geleverd, maar het nadeel van geringe voorspelbaarheid van het oordeel over de (on)redelijkheid van de termijn.

Jansen en Wenders(45) constateren dat het EHRM het gedrag van de (al dan niet rechterlijke) autoriteiten een belangrijke beoordelingsfactor vindt:

Ook Heringa(54) constateert dat het Hof "betrekkelijk zwaar tilt" aan perioden waarin zonder kenbare goede reden niets gebeurt in de procedure. Hij ziet geen structureel verschil in beoordeling tussen civil rights zaken en criminal charge zaken. Wel lijkt zijns inziens in strafzaken de factor 'what is at stake' iets zwaarder te wegen. Het niet aandringen op spoed lijkt vooral een rol te spelen bij 'civil rights and obligation zaken'.

In de bijlage bij mijn conclusies van 27 februari 2004(55) voor onder meer HR BNB 2005/337(56) vatte ik de jurisprudentie over de beoordeling van de (on)redelijkheid van de duur van de berechting als volgt samen:

De Nederlandse (bestuurs)rechter houdt meer van rechtszekerheid en voorspelbaarheid dan het casuïstisch oordelende EHRM, en heeft daarom normtermijnen bepaald voor de berechting van bestuursrechtelijke geschillen:

D.1. Punitieve zaken: rechtseenheid

Uw belastingkamer oordeelde in HR BNB 2005/337 in navolging van uw strafkamer(58) als volgt over de redelijkheid van de termijn van berechting in belastingzaken waarin een 'criminal charge' (een fiscale boete) in de zin van art. 6 EVRM aan de orde was:

Jansen en Wenders zien hierin terecht een meer chablonematige benadering dan in die van het EHRM(59):

Feteris(62) schreef naar aanleiding van HR BNB 2005/337:

Schreuder-Vlasblom(64) acht uw aanpak beter dan die van het EHRM:

De ABRvS sloot zich bij uw derde kamer aan in een zaak waarin een boete ad € 8000 was opgelegd wegens overtreding van art. 21. Wet arbeid vreemdelingen:(66)

Ook de CRvB sloot zich aan in boetezaken:(67)

Het CBB gaat bij geschillen over mededingingsboeten echter van een langere redelijke termijn uit:(68)

D.2. Niet-punitieve zaken: geen rechtseenheid

In niet-punitieve zaken bestaat echter minder eensgezindheid over de redelijke duur van de berechting. De CRvB gaat voor bestuursrechtelijke geschillen over 'civil rights and obligations' uit van een normtermijn van in totaal vier jaar net als in 'criminal' geschillen (half jaar bezwaar; anderhalf jaar beroep; twee jaar hoger beroep); de ABRvS gaat echter, in afwijking van haar rechtspraak over de duur van 'criminal' geschillen (zie 8.19), uit van vijf jaar (1 jaar bezwaar; 2 jaar beroep; 2 jaar hoger beroep). De door het EHRM genoemde factoren kunnen volgens de CRvB(69) en de ABRvS(70) aanleiding geven overschrijding van die normtermijnen gerechtvaardigd te achten. Het CBB tenslotte (oordelende in een zaak waarin hij de enige rechterlijke instantie is) stelt een normtermijn van drie jaar in onder meer een productschapsheffing-zaak(71), onderverdeeld in 1 jaar bezwaar en 2 jaar beroep, en een afwijkende normtermijn van vier jaar in hertaxatie-zaken, onderverdeeld in 1 jaar vóór het primaire besluit, 1 jaar bezwaar en 2 jaar beroep(72).

Barkhuysen en Van Ettekoven(73) konden dan ook concluderen dat van rechtseenheid geen sprake is:

Indien verwezen of teruggewezen wordt - waardoor een of meer eerdere instanties opnieuw naar de zaak moeten kijken, zoals in belanghebbendes zaak - rijst de vraag of de duur van de redelijke termijn daardoor verlengd wordt. De CRvB beantwoordt die vraag in beginsel ontkennend, zo blijkt uit een zaak waarin het UWV bij besluit van 2 april 2001 een WAO-uitkering had geweigerd. Het daartegen gerichte bezwaar werd op 11 mei 2001 door het UWV ontvangen en bij besluit van 20 november 2001 ongegrond verklaard. De rechtbank verklaarde bij uitspraak van 11 november 2002 het daartegen gerichte beroep ongegrond. Bij uitspraak van 25 maart 2005 verklaarde de CRvB het daartegen gerichte hoger beroep gegrond,(78) vernietigde hij het besluit en droeg hij het UWV op opnieuw op het bezwaar te beslissen. Bij besluit van 8 februari 2006 verklaarde het UWV het bezwaar gedeeltelijk gegrond. De rechtbank verklaarde het daartegen gerichte beroep ongegrond. De belanghebbende kwam daartegen in hoger beroep en verzocht de CRvB voorts haar een schadevergoeding toe te kennen in verband met overschrijding van de redelijke termijn ex art. 61. EVRM. De CRvB oordeelde daarover als volgt:

De Redactie van USZ (2009/124) tekende daarbij aan:

In de bijlage bij de conclusies voor onder meer HR BNB 2005/337 betoogde ik over de invloed van verwijzing op de redelijkheid van de totale duur van procedure iets anders:

Uit het inmiddels (2010) door het EHRM gewezen arrest Salikova v Russia (zie 8.9 hierboven) leid ik af dat de tijd die gemoeid is met terugwijzing of verwijzing alleen zonder verlenging "ingebouwd" wordt in de normtermijn voor de verwijzende of terugwijzende rechter als diens terug- of verwijzing noodzakelijk is als gevolg van broddelwerk van de lagere rechter of het bestuursorgaan wier wanprestatie toerekenbaar is aan de Staat, maar wél een langere totale duur kan rechtvaardigen als het om een serieuze verwijzing gaat, zoals het geval waarin de Hoge Raad na vernietiging van een op zichzelf geenszins beneden de maat verkerende uitspraak van een feitenrechter moet verwijzen omdat hij niet over de feiten gaat. Ik ga er daarom nog steeds van uit dat een normale verwijzing door de cassatierechter een verlenging van de termijn met één jaar na verwijzing kan rechtvaardigen. Terugwijzing van een zaak door de rechter naar een bestuursorgaan rechtvaardigt mijns inziens echter in beginsel geen verlenging. Met ingang van 2010 kan de rechter bovendien de duur van de herbeoordeling door het bestuur zelf in de hand houden door een bestuurlijke lus(79) toe te passen in plaats van terug te wijzen.

De duur van een eventuele prejudiciële procedure voor het HvJ EU wordt veronachtzaamd, omdat die duur niet toe te rekenen is aan de Staat.(80)

In de civiele rechtspraak over de redelijke termijn is (nog) geen duidelijke lijn te zien. Uw eerste kamer heeft bij mijn weten (nog) geen normtermijnen of algemene criteria gesteld, zoals uw strafkamer en derde kamer en zoals de bestuursrechters. Wel hebben de rechtbank 's-Gravenhage en het hof 's-Gravenhage zich in civiele schadeprocedures tegen de staat uitgelaten over de redelijkheid van de duur van bestuursrechtelijke procedures. Aan die schade-acties lagen dus bestuursrechterlijke geschillen met de overheid ten grondslag, geen civielrechtelijke geschillen tussen twee burgers. De civiele sectie van rechtbank 's-Gravenhage(81) heeft zich in een zaak over de duur van een vreemdelingenprocedure aangesloten bij de lijn van de ABRvS:

Ook de civiele sectie van het hof 's-Gravenhage heeft naar aanleiding van een schade-actie tegen de Staat moeten oordelen over de redelijkheid van de termijn van berechting van een aantal zaken door de bestuursrechter. Die zaken betroffen procedures voor het CBB over toekenning van melkquota. De appellanten hadden de Staat gedagvaard en onder meer vergoeding van immateriële schade geëist. In de zaak met LJN-nr BH4213(82) oordeelde het hof 's-Gravenhage:

Tegen de uitspraken van het hof 's-Gravenhage is geen beroep in cassatie ingesteld. De uitspraken zijn wel onder de aandacht gebracht van de commissie die de Procureur-generaal adviseert met het oog op mogelijke cassatieverzoeken in het belang der wet, maar de PG heeft een dergelijke vordering niet ingesteld.

Ik zie voor de derde kamer van de Hoge Raad geen reden om voor fiscaal-bestuursrechtelijke geschillen die onder art. 6 EVRM vallen uit hoofde van "civil rights and obligations" af te wijken van de normtermijnen en beoordelingscriteria die gelden voor fiscaal-bestuursrechtelijke geschillen die onder art. 6 EVRM vallen uit hoofde van "criminal charge." Ik kan geen goede reden bedenken om voor 'civil' zaken een langere of kortere termijn aangewezen te achten dan voor 'criminal' zaken. Ook het EHRM maakt daartussen geen duidelijk onderscheid voor wat betreft de termijnbeoordeling; hij beoordeelt immers in beginsel elk geval, civil of criminal, individueel. Als voor instantieduur en totale duur van 'criminal' zaken vuistregels toelaatbaar zijn op grond van rechtszekerheid en van niet-significante uitkomstverschillen met casuïstische beoordeling, dan zijn die vuistregels mijns inziens evenzeer in 'civil' zaken toegestaan. In de boven reeds (8.13) genoemde bijlage bij de conclusies in onder meer HR BNB 2005/337 merkte ik over het gebruik van zulke vuistregels op:

Dat leidt tot de conclusie dat in een 'civil' zaak zoals die van de belanghebbende de berechting niet binnen een redelijke termijn geschiedt indien:

De vraag of de redelijke termijn van berechting is overschreden vóórdat de zaak bij de cassatierechter aankwam, is een feitelijke vraag, die in beginsel niet beoordeeld kan worden door de cassatierechter. Over de redelijkheid van de termijn ná het instellen van cassatieberoep kunt u wel uit eigen wetenschap als feitenrechter optreden. In het boven (8.15) genoemde arrest HR BNB 2005/337 overwoog u daaromtrent:

De belanghebbende heeft voor het Hof geklaagd (zie 4.1 hierboven) over de duur van de procedure tot en met het hogere beroep. Het Hof is daar niet op ingegaan (zie 4.2 hierboven) omdat het art. 61. EVRM niet van toepassing achtte op belanghebbendes zaak. Dat oordeel acht ik onjuist op grond van het bovenstaande. Het Hof had dus wel op die klacht moeten ingaan. U kunt als cassatierechter niet in volle omvang doen wat het Hof had behoren te doen, maar u kunt wel vaststellen dat de vaststaande feiten geen andere conclusie toelaten dan dat minstens een ernstig vermoeden van overschrijding van de redelijke termijn van berechting gerechtvaardigd is, nu die feiten (zie het overzicht in onderdeel 6.1 hierboven) nauwelijks een andere conclusie toelaten dan dat belanghebbendes zaak meermalen langdurig schijndood voor de kast heeft gelegen:

Volgens uw boven weergegeven rechtspraak over de redelijke termijn in 'criminal' zaken zou belanghebbendes procedure tot en met het hogere beroep maximaal vier jaar hebben mogen duren: een half jaar voor bezwaar, anderhalf voor beroep en twee jaar voor hoger beroep (ik tel geen tijd bij voor de terugwijzing wegens niet-horen in de bezwaarfase). Sinds de aanvang van de termijn (31 juli 2001) in deze niet-ingewikkelde zaak tot en met de einduitspraak van het Hof in hoger beroep zijn echter 7 jaar,

De belanghebbende is gebaat bij finale geschilbeslechting. Voor wat betreft de legesheffing kunt u die bieden. Voor wat betreft schadevergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn staan in abstracto drie wegen open naar schadevergoeding: (i) een verzoek ex art. 8:73 Awb bij de belastingrechter, (ii) uitlokking van een zelfstandig schadebesluit bij het bestuursorgaan, gevolgd door bezwaar en beroep daartegen bij de bestuursrechter, en (iii) een schade-actie op grond van onrechtmatige overheidsdaad bij de burgerlijke rechter. Uit een oogpunt van procesefficiency en burgergemak is weg (i) de meest aangewezene. Het meest aantrekkelijk zou dus zijn dat u zelf in het rechtsherstel voorziet. U kunt echter niet als feitenrechter volledig de redelijkheid van de duur van de procedure in feitelijke instanties beoordelen.(83) Bovendien behoort de Staat (het voormalige ministerie van justitie) - aan wie de overschrijding van de redelijke termijn is toe rekenen voor zover zij niet toerekenbaar is aan het College - de mogelijkheid te hebben om zich te verweren, welke mogelijkheid om twee redenen niet bestaat in de cassatieprocedure: (i) art. 8:26 Awb is niet van overeenkomstige toepassing verklaard voor de cassatieprocedure(84), en (ii) een dergelijk verweer is onvermijdelijk feitelijk en niet rechtskundig van aard. Voorts is art. 8:73 Awb (mogelijkheid van schadevergoeding bij gegrondverklaring) evenmin van overeenkomstige toepassing verklaard voor de cassatieprocedure (zie art. 29 AWR), zodat zelfs indien u de uitspraak van het Hof zou vernietigen uitsluitend voor wat betreft het onjuiste oordeel over de redelijke termijn (en dat oordeel in stand zou laten voor wat betreft de leges) en u de minister van Justitie (thans: Veiligheid en Justitie) in het geding zou kunnen roepen, u geen schadevergoeding kunt toekennen, althans niet binnenwettelijk.

Er nog steeds van uitgaande dat u belanghebbendes cassatieberoep ter zake van 's Hofs oordeel over de verschuldigdheid van de leges ongegrond zult achten wegens feitelijkheid, geef ik u daarom in overweging de uitspraak van het Hof te vernietigen uitsluitend voor wat betreft het oordeel dat art. 6 EVRM niet van toepassing zou zijn (r.o. 4.7 Hof; zie onderdeel 4.2 hierboven) en de zaak te verwijzen naar een ander Hof voor een oordeel over de redelijkheid van de termijn van berechting en een oordeel over de aan een bevinding van overschrijding te verbinden gevolgen (zie daarover 9.36 tot en met 9.40 hieronder). Indien u aldus het legesgeschil definitief afdoet, telt mijns inziens de tijdsspanne die na vernietiging en verwijzing nog verstrijkt voordat over de redelijkheid van de termijn en eventuele schadevergoeding is beslist, niet meer mee voor die beoordeling. Wel moet die beoordeling op haar beurt uiteraard wel weer binnen redelijke termijn geschieden.

Indien het verwijzingshof een aan de Staat toe te rekenen overschrijding van de redelijke termijn constateert, moet het ook de consequenties daarvan vaststellen. In ga daarom hieronder in op de gevolgen van overschrijding van de termijn.

Art. 13 EVRM bepaalt dat de Staten een 'effective remedy before a national authority' moeten bieden tegen een schending van (onder meer) het voorschrift van art. 6 EVRM dat berechting binnen een redelijke termijn moet geschieden. Bij ontbreken van een nationale wettelijke regeling daarvan is de Nederlandse rechter op grond van de artt. 93 en 94 van de Grondwet in samenhang met art. 13 EVRM verplicht zelf voor compensatie te zorgen voor zover mogelijk binnen zijn rechtsvormende taak.

In zaak Kudla v Poland(85) overwoog het EHRM over de effectuering van art. 13 EVRM in de nationale rechtsorde:

Verhey schrijft in zijn annotatie in AB 2001/275 naar aanleiding van Kudla v Poland:

Indien de redelijke termijn is overschreden, is de belanghebbende 'victim' in de zin van art. 34 EVRM.(86) De remedy tegen die overschrijding kan als effective beschouwd worden als zij die victim-status opheft.(87) Voor beëindiging van de slachtofferstatus is volgens vaste rechtspraak van het EHRM(88) nodig

Barkhuysen (noot in AB 2006/295) schrijft naar aanleiding van de genoemde zaak Scordino v Italy(91) als volgt over de verhouding tussen de nationale compensatie en die van het EHRM:

Het Nederlandse recht kent wel enige mogelijkheden bij talmen door het bestuur. Zo kan de belanghebbende in beroep gaan tegen het uitblijven van een beslissing door het bestuur (art. 6:2 Awb) en bestaat sinds kort de mogelijkheid van een dwangsom bij niet tijdig beslissen door het bestuur (art. 4.17 e.v. Awb). Het Nederlandse (proces)recht kent echter geen remedie tegen rechterlijk talmen. Op 13 april 2010 heeft de voormalige minister van Justitie een voorontwerp van een wetsvoorstel betreffende compensatie bij termijnoverschrijding voor advies gestuurd naar diverse instanties (zie nader hieronder, onderdelen 9.30 tot en met 9.35). Dit voorstel betreft alleen de bestuursrechter (inclusief de belastingrechter, en kennelijk(92) ook inclusief de derde kamer van de Hoge Raad). Totdat het nog in te dienen wetsvoorstel in werking treedt, zal de rechter zich creatief moeten betonen om een effective remedy te bewerkstelligen.(93) De bestuursrechters behelpen zich momenteel inderdaad met juridisch kunst- en vliegwerk (zie hieronder, 9.14 tot en met 9.24)

Het EHRM heeft in 2004 in de zaak Riccardi Pizzati v Italy(94) zijn criteria voor beoordeling van de effectiveness van de remedy en voor financiële compensatie als volgt samengevat:

Schreuder-Vlasblom(95) vatte de rechtspraak van het EHRM over effective remedy bij overschrijding van de redelijke termijn als volgt samen:

Deze criteria voor de berekening van vergoeding voor non-pecuniary damage zijn echter deels achterhaald, aldus de Nederlandse rechter in het EHRM Myjer:(108)

In criminal charge-zaken is de effective remedy bij overschrijding van de redelijke termijn een verlaging van de opgelegde straf. In HR BNB 2005/337(109) formuleerde u in navolging van uw strafkamer(110) beleid bij overschrijding van de redelijke termijn in belastingzaken waarin (ook) een fiscaal-bestuurlijke boete in geschil is. U compenseerde een overschrijding van de redelijke termijn in cassatie (als feitenrechter) door het bedrag van de boete (verder) te verminderen met ten hoogste 10 percent. Opnieuw in navolging van uw tweede kamer(111) heeft u uw compensatiebeleid echter gewijzigd in het arrest HR BNB 2009/201.(112) In het algemeen wordt een overschrijding van de redelijke termijn in cassatie gecompenseerd door een constatering dat de redelijke termijn is overschreden in combinatie met een vermindering van de boete, waarbij de omvang van de vermindering afhankelijk is van de mate waarin de redelijke termijn is overschreden. Voor een overschrijding tot een half jaar wordt 5% vermindering verleend en voor een overschrijding tussen een half en een heel jaar 10%, maar niet meer dan € 2.500. Bij meer dan een jaar overschrijding handelt u 'naar bevind van zaken'. Als de boete minder dan € 1.000 beloopt, vermindert u haar niet, maar volstaat u met de vaststelling dat inbreuk is gemaakt op art. 61. EVRM.

Ook de andere bestuursrechters compenseren een overschrijding van de redelijke termijn in punitieve zaken in het algemeen met strafverlaging (boetematiging). Zij volgen op dit vlak in hoofdlijn uw rechtspraak.(113)

Hoewel De Poorter en Pahladsingh(114) erkennen dat "het EHRM de reductie van de sanctie (...) altijd heeft goedgekeurd",(115) plaatsen zij vraagtekens bij de effectiviteit van procentuele verlaging van de boete:

De ABRvS(116) heeft zeer recent in een zaak beslist over toepassing van de Wet arbeid vreemdelingen waarin ten onrechte een boete was opgelegd. De beslechting van het geschil in eerste aanleg had te lang geduurd: de rechtbank had pas na twee jaar en drie maanden uitspraak gedaan. Omdat de boete ten onrechte was opgelegd, moest hij vernietigd worden, zodat hij niet verminderd kon worden ter compensatie van de te lange procesduur. De Afdeling veroordeelde daarom de minister van SZW tot betaling van € 500, daartoe overwegende:

Onderscheid moet worden gemaakt tussen overschrijding door traagheid van het bestuursorgaan en overschrijding door traagheid van de rechter omdat de eerstgenoemde overschrijding toerekenbaar is aan het bestuursorgaan of de publiekrechtelijke rechtspersoon waartoe dat orgaan behoort; en de laatstgenoemde overschrijding toerekenbaar is aan de Staat, dat wil zeggen de minister van Jusitie, thans Veiligheid en Justitie.

Bij overschrijding van de redelijke termijn als gevolg van bestuurlijke traagheid kennen de Nederlandse hoogste bestuursrechters(118) vergoedingen toe naar Straatsburgse maatstaven, ook voor immateriële schade. Het bestaan van immateriële schade (spanning en frustratie) wordt bij overschrijding van de redelijke termijn voorondersteld, tenzij bijzondere omstandigheden op het tegendeel wijzen. De schadevergoeding wordt toegekend op de wettelijke basis van art. 8:73 Awb,(119) dat als volgt luidt:

Art. 8:73 staat in afdeling 8.2.6 Awb ("Uitspraak"). De memorie van toelichting bij die afdeling vermeldt onder meer:(120)

De memorie van toelichting bij art. 8:73 Awb zelf vermeldt onder meer:(121)

Uit de tekst van art. 8:73 Awb volgt dat voor toekenning van schadevergoeding minstens nodig zijn (i) een gegrondverklaring van het beroep en (ii) een verzoek om schadevergoeding door de belanghebbende. Toekenning van ambtswege behoort dus niet tot de mogelijkheden, evenmin als toekenning bij een ongegrond beroep. Daar hebben de Nederlandse hoogste bestuursrechters zich echter, EVRM-conform interpreterend, geleidelijk enigszins langsheen weten te manoeuvreren. Met name voor de toekenning van schadevergoeding wegens rechterlijke overschrijding had de EVRM-conforme interpretatie van de Awb enige voeten in aarde.

De CRvB heeft als eerste een stap gezet naar immateriële schadevergoeding ook voor rechterlijke overschrijding van de redelijke termijn, zij het nog met verwijzing naar de burgerlijke rechter. Hij oordeelde in CRvB AB 2005/73:(122)

Ook de ABRvS zette deze stap, en nog een stap verder: met behulp van (i) art. 8:26 Awb(123) en (ii) heropening van het onderzoek vermeed zij te moeten verwijzen naar de burgerlijke rechter. Daardoor kan de burger thans zonder een tweede, lange, dure en wellicht zinloze(124) procedure bij de burgerlijke rechter meteen bij de bestuursrechter EVRM-conform gecompenseerd worden voor de overschrijding van de redelijke termijn door de bestuursrechter. In ABRvS AB 2008/229 overwoog zij als volgt in een zaak over een (afgewezen) verzoek om nadeelcompensatie op grond van de Regeling Nadeelcompensatie Betuweroute:(125)

Opmerkelijk aan deze rechtspraak(126) is (i) de vergaande hulp die de ABRvS via art. 8:69 Awb (aanvulling van gronden) biedt aan de belanghebbende, die geen zichtbaar verzoek om schadevergoeding had gedaan, (ii) het via art. 8:26 Awb in de procedure betrekken ("gelasten" zelfs) van de minister van Justitie, die tot dan toe part noch deel had aan het geschil, en vooral (iii) de EVRM-conforme toepassing van art. 8:73 Awb die leidt tot een tegentekstelijke uitleg van die bepaling. Art. 8:73 Awb eist immers een gegrondverklaring van het beroep, terwijl de belanghebbende juist in alle instanties verloor: de Afdeling bevestigde de uitspraak van de Rechtbank, die belanghebbendes beroep tegen de afwijzing van nadeelcompensatie ongegrond had verklaard.(127) Nog opmerkelijker is dat de ABRvS zijn EVRM-conforme toepassing van de Awb óók toepast in zaken waarin art. 6 EVRM helemaal niet van toepassing is, zoals in vreemdelingenzaken (en belastingzaken). Zie daarover onderdeel 10.2 hieronder.

De creatieve EVRM-conforme interpretatie van de Awb door de ABRvS is overgenomen door de CRvB.(128) Ook hij gebruikt de artt. 8:73 en 8:26 Awb om de Staat in overschrijdingszaken in de procedure te betrekken, hem in staat te stellen het vermoeden van overschrijding van de redelijke termijn te ontzenuwen en zich uit te laten over een voorgenomen veroordeling van de Staat tot vergoeding van immateriële schade. De Raad overwoog in CRvB AB 2009/241 in het heropende onderzoek als volgt over zijn eigen overschrijding van de redelijke termijn:(129)

Ook het CBB zit op deze lijn, zo blijkt uit zijn uitspraak in een procedure van een belanghebbende tegen de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit,(130) althans voor wat betreft de EVRM-conforme toepassing van art. 8:73 Awb. Ik ben in zijn jurisprudentie geen toepassing van art. 8:26 Awb tegengekomen.

Ook met de hoogte van de vergoeding van immateriële schade bij overschrijding van de redelijke termijn zitten de ABRvS(131), het CBB(132) en de CRvB(133) op één lijn: zij kennen in beginsel een vergoeding ad € 500 per half jaar overschrijding toe (afgerond naar boven). De CRvB overwoog daartoe:

Bijzondere omstandigheden kunnnen nopen tot afwijking van dit normbedrag, bijvoorbeeld de onbeduidendheid van het procesbelang. De ABRvS oordeelde als volgt in een zaak waarin ten tijde van de uitspraak van de rechtbank vijf jaar en ruim 8 maanden verstreken waren: (134)

Voor zover ik kan beoordelen, gaan de bestuursrechters, ondanks het boven (9.9) geciteerde betoog van Myjer ook thans nog steeds uit van € 500 per half jaar. Voor aanpassing van het beleid is wellicht ook geen reden, nu het beleid van het EHRM anders was dan dat van de Nederlandse bestuursrechter, waardoor het door Myjer gesignaleerde ongewenste effect van hoge vergoedingen in vergelijking met veel enrstiger EVRM-schendingen zich in Nederland niet licht zal voordoen. Het EHRM kende immers, anders dan de Nederlandse bestuursrechter, bij overschrijding van de redelijke termijn niet alleen een vergoeding per tijdseenheid ná die overschrijding toe, maar voor de gehele duur van de procedure: € 1250 per jaar dat de procedure duurde, dus niet slechts per overschrijdingsjaar (zie 9.7 hierboven).

Uw eerste kamer heeft zich bij mijn weten niet concludent uitgelaten over de vraag welke de gevolgen zijn in civiele zaken van overschrijding van de redelijke termijn door de rechter. Die kamer heeft wel een arrest(135) gewezen dat aangeeft welke gevolgen termijnoverschrijding in civiele zaken niet heeft. De zaak betrof een bijzondere opneming in een psychiatrisch ziekenhuis, waarbij "door een omissie van de rechtbank de zaak onnodig lang is blijven liggen". Mijn ambtgenoot Langemeijer merkte in zijn conclusie in deze zaak het volgende op over de mogelijke gevolgen van termijnoverschrijding door de civiele rechter:

Uw eerste kamer oordeelde:

Dijkshoorn(140) schrijft over sancties in civiele zaken waarin de redelijke termijn is overschreden:

De boven (8.26) reeds geciteerde uitspraak van het hof 's-Gravenhage(143) betrof een schade-actie voor de burgerlijke rechter ter zake van termijnoverschrijding door de bestuursrechter. Geklaagd werd over de duur van de procedure voor het CBB over een geschil over toekenning van een melkquotum. De appellanten hadden de Staat gedagvaard en onder meer verzocht om vergoeding van immateriële schade. Na de constatering van een termijnoverschrijding (zie 8.26 hierboven) moest het hof bepalen welke de gevolgen daarvan zijn. Hij oordeelde, in afwijking van eerdere jurisprudentie, dat in beginsel toewijzing van immateriële schadevergoeding mogelijk is bij een substantiële termijnoverschrijding. Hij overwoog:(144)

Het hof 's-Gravenhage ziet dus in EVRM-conforme uitleg van art. 6:106 BW een mogelijkheid om de Staat te veroordelen tot vergoeding van immateriële schade door termijnoverschrijding en hanteert voor de begroting van de schade het midden van de norm-bandbreedte van het EHRM (tussen € 1000 en € 1500 per jaar; zie 9.7 hierboven), maar niet dezelfde temporele grondslag als het EHRM, dat immers alle procesjaren meetelt voor de schadevergoeding; het hof 's-Gravenhage telt alleen de overschrijdingsjaren mee (13). Zoals boven reeds opgemerkt: tegen deze uitspraken zijn door de partijen geen cassatieberoepen ingesteld; evenmin is een vordering tot cassatie in het belang der wet ingesteld.

Dijkshoorn(145) annoteerde de uitspraken van het hof 's-Gravenhage onder meer als volgt:

Op 13 april 2010 heeft de toenmalige minister van Justitie bij persbericht(152) bekendgemaakt dat hij een voorontwerp voor een wetsvoorstel schadevergoeding bij overschrijding van de redelijke termijn voor advies heeft voorgelegd aan diverse adviesinstanties. Het persbericht vermeldt dat de regeling ook van toepassing zal zijn op twee rechtsgebieden waar art. 6 EVRM niet voor geldt, nl. het vreemdelingenrecht en het belastingrecht.

De concept memorie van toelichting vermeldt dat het concept-wetsvoorstel deels codificatie inhoudt van de boven weergegeven jurisprudentie van de ABRvS, de CRvB en het CBB, en dat aangesloten wordt "bij de uitgangspunten die het EHRM hanteert bij de beoordeling van redelijke termijnzaken". Volgens het concept hoeven de nationale criteria aan de hand waarvan bepaald wordt welk bedrag aan schadevergoeding geïndicieerd is, niet exact overeen te komen met die van het EHRM (in de zaak Riccardi Pizzati v Italy; zie 9.7 hierboven), maar moeten zij daarmee in grote lijnen overeenstemmen. De Minister wil dat de wijze waarop verschillende bestuursrechters een verzoek tot schadevergoeding beoordelen niet te ver uiteen loopt. Hij meent dat momenteel art. 8:73 Awb gewrongen wordt toegepast. Volgens hem heeft de wetgever niet beoogd dat betaling van schadevergoeding geschiedt door een andere rechtspersoon dan de rechtspersoon waarvan het in het geschil betrokken bestuursorgaan deel uitmaakt.

Het voorstel houdt in dat natuurlijke en privaatrechtelijke rechtspersonen tijdens de bestuursrechtelijke procedure of binnen één jaar na onherroepelijke uitspraak in de hoofdzaak de bestuursrechter om vergoeding van immateriële schade kunnen verzoeken. De bestuursrechter kan het verzoek geheel of gedeeltelijk toewijzen en - naar gelang de vraag aan wie de termijnoverschrijding is te wijten - het betrokken bestuursorgaan of de Staat tot vergoeding van de schade veroordelen. Bij een natuurlijke persoon wordt immateriële schade als gevolg van te lange procesduur voorondersteld. De verschillende instanties van de totale procedure worden samen beschouwd, zodat termijnoverschrijding in de ene instantie gecompenseerd kan worden door voortvarendheid in een andere instantie. Het beginpunt van de procedure bij niet-punitieve zaken is doorgaans het moment van indienen van het bezwaarschrift tegen het primaire besluit. Het eindpunt is het moment waarop het geschil definitief materieel wordt beslecht. In een algemene maatregel van bestuur zal worden neergelegd welke termijnen en vaste bedragen voor de berekening van de hoogte van de schadevergoeding gehanteerd dienen te worden. De hoogte van de schadevergoeding zal - mede in navolging van het EHRM - mede bepaald worden door het aantal instanties, de ingewikkeldheid van de zaak, de proceshouding van de partijen, en de grootte van het procesbelang. Die berekening van de schadevergoeding zal geregeld worden bij AmvB. Dijkshoorn(153) merkt daarover op:

De regering verwacht eind 2010 een wetsvoorstel aan de Raad van State te kunnen voorleggen.(154) De minister acht overgangsrecht niet nodig. Na inwerkingtreding van de wet (beoogde datum: 1 juli 2011)(155) kunnen ook verzoeken worden ingediend tot vergoeding van immateriële schade wegens termijnoverschrijding vóór inwerkingtreding van de wet (onmiddellijke werking), mits binnen afloop van één jaar nadat de uitspraak in de hoofdzaak onherroepelijk werd.

De regeling geldt vooralsnog alleen voor bestuursrechtelijke procedures. Voor civiele procedures is een wetsvoorstel in voorbereiding.

De Poorter en Pahladsingh(156) menen dat de concept wettekst en de concept memorie van toelichting niet geheel op elkaar aansluiten. Zo volgt uit de wettekst dat de schadevergoeding alleen betrekking heeft op rechterlijk talmen, terwijl in de concept memorie van toelichting staat dat ook het bestuursorgaan tot het betalen van schadevergoeding kan worden veroordeeld. Zij constateren voorts dat de wettekst geen onderscheid maakt tussen het punitieve bestuursrecht en het niet-punitieve bestuursrecht: "Dit roept vooralsnog de vraag op of zulks impliceert dat afstand wordt genomen van de compensatiemethodiek zoals die thans in de rechtspraak is ontwikkeld." Zij menen voorts dat de bestuursrechters anticiperend moeten interpreteren:(157)

Indien de redelijke termijn is overschreden, zoals vermoedelijk in de zaak van de belanghebbende, moet de nationale rechter in zaken die worden bestreken door art. 6 EVRM voorzien in rechtsherstel, dat verkregen moet kunnen worden zonder nodeloos complexe procedures. Uiteraard moet ook het rechtsherstel binnen een redelijke termijn plaatsvinden.

In het algemeen zal in civil zaken zoals die van de belanghebbende de enkele constatering dat de redelijke termijn is overschreden de victim-status van de betrokken procespartij(en) niet kunnen wegnemen. Er zal dus financiële compensatie verleend moeten worden. Anders dan in criminal zaken, waarin compensatie voor de termijnoverschrijding gevonden wordt in procentuele vermindering van de boete (zie 9.10 hierboven), is het mijns inziens in civil zaken zoals de litigieuze legesheffing niet aangewezen dat de verschuldigde leges procentueel verminderd worden, in elk geval niet voor zover de overschrijding te wijten is aan de rechter. Kan men - bij natuurlijke personen - nog een zeker verband veronderstellen tussen de hoogte van een opgelegde boete en de mate van spanning en frustratie over de onzekerheid over de verschuldigdheid ervan, bij leges zoals de onderhavige is dat verband er niet: de belanghebbende kan die leges van te voren uitrekenen en zij worden niet verschuldigd als hij geen aanvraag doet.

Zoals boven (8.32) opgemerkt, staan in abstracto drie wegen open naar schadevergoeding: (i) een verzoek ex art. 8:73 Awb bij de belastingrechter, (ii) uitlokking van een zelfstandig schadebesluit bij het bestuursorgaan, gevolgd door bezwaar en beroep bij de bestuursrechter, en (iii) een schade-actie op grond van onrechtmatige overheidsdaad bij de burgerlijke rechter. Zoals boven (8.32) eveneens reeds opgemerkt, zit het er niet in dat u de zaak zelf afdoet, nu de artt. 8:26 en 8:73 Awb niet gelden in de cassatieprocedure en de cassatierechter niet gaat over feitelijke vaststelling van vertragingen in de bezwaar- en beroepsfasen.

Uit de boven (9.15) geciteerde parlementaire geschiedenis van afdeling 8.2.6 en van art. 8:73 Awb volgt dat de partijen op zo kort mogelijke termijn een definitieve beslissing moeten kunnen krijgen. Ervan uitgaande dat oplossing (i) de snelste, de meest burgervriendelijke, de goedkoopste en de meest procesefficiënte is, is opnieuw (zie 8.33 hierboven) de conclusie dat verwijzing naar de belastingkamer van een (ander) gerechtshof aangewezen is, na vernietiging van de Hofuitspraak uitsluitend voor wat betreft 's Hofs oordeel dat art. 6 EVRM niet van toepassing zou zijn op belanghebbendes geschil met het College. Dat gerechtshof kan vervolgens wél de artt. 8:26 en 8:73 Awb benutten (zie art. 27j AWR) tot oproeping van de Staat (minister van Veiligheid en Justitie) in het geschil, feitelijk onderzoek doen naar de vertragingen, en desgeraden de Staat tot schadevergoeding veroordelen voor zover de vermoedelijke termijnoverschrijding aan de belastingrechter ligt.

U kunt overwegen het verwijzingshof een termijn van hoogstens zes maanden te stellen en hem op te dragen zich bij eventuele toekenning van schadevergoeding te laten leiden door de boven weergegeven rechtspraak van de bestuursrechters (uitgangspunt € 500 per half jaar overschrijding; bij klein procesbelang volstaan met lagere veroeding of met alleen constatering dat de termijn is overschreden) en door het boven (9.30, 9.31 en 9.32) behandelde concept-wetsvoorstel dat tegen die tijd wellicht geen concept meer is. Aldus wordt zoveel mogelijk aangesloten bij de reeds bestaande recht(spraak)kaders.

Voor het geval u meent dat art. 6 EVRM niet op belanghebbendes zaak van toepassing is, ga ik in op de vraag of alsdan de bestuursrechters gevolgd moeten worden in hun rechtspraak inhoudende dat ook dan (eenzelfde) vergoeding wegens immateriële schade toegekend kan worden op grond van een algemeen, ongeschreven, aan art. 6 EVRM ten grondslag liggend beginsel van rechtszekerheid.

De zaak ABRvS AB 2009/70(158) betrof een vreemdelingenzaak. Vreemdelingenzaken vallen volgens het EHRM niet onder art. 6 EVRM.(159) De Afdeling overwoog niettemin:

Barkhuysen en Van Emmerik annoteerden in AB 2009/70:

Thomas annoteerde in FED 2009/36:

In ABRvS AB 2009/236(160) liet de ABRvS in het midden of het geschil binnen of buiten het bereik van art. 6 EVRM viel. Zij oordeelde:

De ABRvS baseert zich voor de schadevergoeding wegens termijnoverschrijding zowel in art. 6-gevallen als in niet-art. 6-gevallen op (verdragsconforme c.q. rechtsbeginselconforme uitleg van) art. 8:73 Awb. Ook voor de omvang van de toegekende schadevergoeding maakt de Afdeling geen onderscheid.

In een zaak die volgens het CBB belastingheffing betrof (nl. een productschapsheffing van het Productschap Tuinbouw ten laste van een tuinbouwonderneming, deels met een verhoging ad 10%), heeft onlangs ook het CBB in het midden gelaten of het geschil onder art. 6 EVRM viel. In navolging van de ABRvS kende het CBB de klager vergoeding van immateriële schade toe wegens termijnoverschrijding door het Productschap, gebaseerd op rechtszekerheid als algemeen aanvaard ongeschreven rechtsbeginsel:(161)

U heeft u nog niet uitgelaten over de vraag of een belanghebbende in een niet-punitieve belastingzaak op grond van enig aan art. 6 EVRM ten grondslag liggend beginsel aanspraak heeft op vergoeding van immateriële schade of andere genoegdoening na overschrijding van de redelijke termijn van berechting door de inspecteur of de belastingrechter. Van Dijk en De Poorter schrijven daarover:(162)

Ook Jansen(163) moedigde u aan - naar aanleiding van uw boven (8.15 en 8.29) geciteerde arrest HR BNB 2005/337 betreffende de redelijke termijn in criminal (boete)zaken - om ook in niet-punitieve belastingzaken de redelijke termijn te gaan bewaken met sancties:

Feteris ging in zijn noot in HR BNB 2005/338 in op uw mogelijkheden om belanghebbenden te beschermen tegen termijnoverschrijdingen in procedures waarop art. 6 EVRM niet van toepassing is:

Zoals boven (7.8) bleek, is art. 6 EVRM volgens het EHRM niet van toepassing op (zuivere) belastingprocedures. Dit zo zijnde, geven de artt. 93 en 94 Grondwet de Nederlandse belastingrechter niet de bevoegdheid de nationale formele wet buiten toepassing te laten. De Nederlandse rechter is niet bevoegd de formele wet te toetsen aan ongeschreven rechtsbeginselen of ongeschreven volkenrecht.(166) Nu kan men zeggen dat het in casu (bewaking van de redelijke termijn met sancties) niet gaat om enige "onverenigbaarheid" tussen de formele wet en het EVRM, noch om het buiten toepassing laten van de formele wet (de formele wet zwijgt juist), maar om het aanvullen van een leemte in de formele wet. Toekenning van schadevergoeding bij termijnoverschrijding is aldus beschouwd geen rechtspraak contra legem (geen toetsing van enige formele wet), maar (positieve) regelgeving. De rechter is echter evenmin bevoegd tot (positieve) wetgeving. Als art. 6 EVRM niet geldt, kan het ook niet geschonden worden en is de nationale rechter dus ook niet op grond van art. 13 EVRM verplicht (en daarmee naar nationaal constitutioneel recht niet bevoegd) om zelf een effective remedy uit de grond te stampen.

Daar staat tegenover dat niet valt in te zien waarom belastingplichtigen die verdacht worden van fiscale onregelmatigheden (boetelingen) wél beschermd worden en oppassende onverdachte belastingplichtigen niet, terwijl die toch even zeer spanning en frustratie ondergaan bij het langjarig moeten wachten op afdoening van hun zaak. Evenmin is goed uit te leggen waarom alle belanghebbenden behalve vreemdelingen en niet-beboete belastingplichtigen beschermd worden, reden waarom de ABRvS zich ook buiten art. 6 EVRM om bevoegd achtte het daaraan mede ten grondslag liggende rechtszekerheidbeginsel rechtstreeks toe te passen. Bovendien is het op zichzelf al wenselijk, uit een oogpunt van (de met de Awb nagestreefde) rechtseenheid, rechtsgelijkheid en rechtszekerheid, dat de hoogste bestuursrechters voor alle burgers in geschil met een overheid, dus ook in belastingzaken, op één lijn zitten.

Zoals boven bleek, is een wetsvoorstel in de maak dat de gewenste wettelijke basis voor en uniformiteit in vergoeding van immateriële schade gaat brengen in alle gevallen van termijnoverschrijding door de bestuursrechter, inclusief de belastingrechter en de vreemdelingenrechter. De beoogde inwerkingtredingsdatum is juli 2011. Daardoor rijst de vraag of het opportuun is nu nog, terwijl de wetgevende kip bijna uitgebroed is, voor vermoedelijk hoogstens een half jaar kunst- en vliegwerk te verrichten in een onoverzichtelijk probleemveld, gesitueerd in een juridisch inadequate omgeving (de Hoge Raad heeft immers, zoals bleek, nog minder wettelijke basis dan de andere hoogste bestuursrechters voor het toekennen van immateriële schadevergoeding bij termijnoverschrijding).

De Boer schreef het volgende over de broedende kip in EVRM-zaken:(167)

In (zuivere) belastingzaken is art. 6 EVRM niet van toepassing. Dan is er volgens De Boer te minder reden om de kip te storen. Het gaat hier evenmin om een probleemveld waarin de regering welbewust lacunes ter opvulling aan de rechter heeft overgelaten. In het door Feteris aangehaalde arrest HR BNB 1990/57 (zie 10.10 hierboven) waarin de Hoge Raad wél ingreep in een geval buiten bereik van art. 6 EVRM, was volgens de Hoge Raad wél sprake van een welbewuste lacune in de wetgeving.

Ik geef u in overweging, indien u meent dat art. 6 EVRM niet van toepassing is op procedures over (hoge) leges voor de behandeling van bouwvergunning-aanvragen, u niet te elfder ure nog te begeven in een juridisch moeras dat vermoedelijk zeer binnenkort door de wetgever drooggelegd zal zijn.

25 Aldus onder meer: A.M.L. Jansen & D.W.M. Wenders, 'Een kroniek van de redelijke termijn', NJCM-Bulletin 2006, 31-8, p. 1093. Zij verwijzen (in 2006) naar

Tevens in dezelfde zin A.W. Heringa: A.W. Heringa, J.G.C. Schokkenbroek & J. van der Velde, 'Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens: rechtspraak en commentaar' (losbladig), Sdu, 3.6.6.2 (aanvulling 60, 7-2004).

26 ABRvS 7 april 2010, nr. 200904891/1/H2, LJN BM0213, AB 2010/206, met noot F.M.J.

27 PJW: dit is zaak ABRvS 24 december 2008, nr. 200802629/1, LJN BG8294, AB 2009/213, met noot B.P.M., GST 2009/13, met noot Teunissen, JB 2009/42, met noot A., USZ 2009/75, met noot Barkhuysen en Van Emmerik.

28 Zie bijv. CBB 25 juni 2009, nr. 02/975 NABW, LJN AQ4764, JB 2004/327, met noot AMLJ, overweging 5.8.2.

29 CRvB 13 maart 2008, nr. 06/5020 WAO, LJN BC7537, RSV 2008/125, USZ 2008/165.

30 Zie bijlage c bij het verweerschrift van 2 november 2005 in de procedure voor de Rechtbank.

31 Zie bijvoorbeeld EHRM 30 mei 2006, nr. 60176/00, (Ebru and Tayfun Engin Çolak v Turkey), LJN AY0524, EHCR 2006/87, RvdW 2006/721, waar het EHRM oordeelde:

En EHRM 15 juni 2005, nr. 61444/00, (Krasuski v Poland), te raadplegen via website EHRM (zie voetnoot 8):

32 Zie ook A.M.L. Jansen en D.W.M. Wenders, 'Een kroniek van de redelijke termijn', NJCM-Bulletin 2006, 31-8, p. 1098; A.W. Heringa, J.G.C. Schokkenbroek en J. van der Velde, 'Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens: rechtspraak en commentaar' (losbladig), Sdu, 3.6.6.3 (aanvulling 60, 7-2004).

33 Zie EHRM 27 juni 2000, nr. 30979/96 (Fryndlender v France), §23, LJN AN6601, EHRC 2000/67, AB 2001/86.

34 T. Barkhuysen & B.J. van Ettekoven, 'De compensatie voor schending van de redelijke termijn van art. 6 EVRM door de bestuursrechter', NTB 2009/19.

35 Noot in origineel: "ABRvS 28 mei 2008, LJN BD2637 (de termijn eindigt met het nemen van een nieuwe beslissing op bezwaar, waartegen geen beroep wordt ingesteld)."

36 Noot in origineel: "ABRvS 24 december 2008, JB 2009, 42 (Ameland; m.nt. Albers), USZ 20009, 75 (m.nt. Barkhuysen & Van Emmerik); CRvB 30 oktober 2008, Abkort 2009, 17; CRvB 26 januari 2009, JB 2009, 66 (m.nt. Barkhuysen & Van Emmerik)."

37 CRvB 4 mei 2010, nrs. 09/3266 tot en met 09/3273, LJN BM4034, NJB 2010/1237, USZ 2010/223, overweging 2.5.

38 EHRM 30 juli 2009, nr. 4487/04 (Svetlana Orlova v Russia), LJN BM2089, NJB 2009/1608.

39 Zie ook EHRM 15 maart 2005, nr. 60227/00 (Alojz Bako v Slovakia), LJN AV0992, V-N 2005/59.9, BNB 2005/336.

40 Zie bijvoorbeeld EHRM 27 juni 2000, nr. 30979/96 (Frydlender v France), § 23, AB 2001/ 86, EHRC 2000/67;

EHRM 22 mei 2003, nr. 41666/98 (Kyrtatos v Greece), LJN AP0438, EHRC 2003/57, AB 2004/172 en EHRM 4 juli 2006, nr. 16631/04 (Zarb v Malta), § 34, LJN AY7840, EHRC 2006/108.

41 Zie tevens onder meer EHRM 6 mei 1981, nr. 7759/77 (Buchholz v Germany), § 49, NJ 1987/827;

EHRM 20 februari 1991, nr. 11889/85 (Vernillo v France), Series A98, p.13, § 34, en EHRM 3 oktober 2002, nr. 51392/99 (Göcer v the Netherlands), § 32.

42 EHRM 15 juli 2010, nr. 25270/06 (Salikova v Russia). Zie over de omstandigheden van het geval ook het arrest van de grote kamer EHRM 29 maart 2006, nr. 62361/00 (Riccardi Pizzati v Italy), § 67, LJN AX7382, JB 2006/134, met noot AMLJ, RSV 2007/133, met noot Van Everdingen.

43 PJW: In § 46 van Wierciszewska v. Poland staat

44 T. Barkhuysen & B.J. van Ettekoven, 'De compensatie voor schending van de redelijke termijn van art. 6 EVRM door de bestuursrechter', NTB 2009/19.

45 A.M.L. Jansen en D.W.M. Wenders, 'Een kroniek van de redelijke termijn', NJCM-Bulletin 2006, 31-8, p. 1099-1102.

46 Noot in origineel: "Zie bv: EHRM 4 juli 2006, Zarb t. Malta, EHRC 2006/108, m.nt. J. van der Velde; EHRM 15 juni 2006, Bakiyevets t. Rusland, appl. no. 22892/03. Ook in deze zin: A.W. Heringa, 'Art. 6 Redelijke termijn', in: A. W. Heringa, J.G.C. Schokkenbroek & J. van der Velde, EVRM R&C (katern 3.6.6.) Den Haag: Sdu 2004, p. 7 en 9."

47 Noot in origineel: "Dat kon al uit EHRM 19 maart 1997, Hornsby t. Griekenland, JB 1997/98 m.nt. AWH; NJ 1998, 434 worden afgeleid."

48 Noot in origineel: "EHRM 14 juni 2005, Krakuski t. Polen, appl. no. 61444/00, par. 57."

49 Noot in origineel: "Rechter Pavlovschi stelt zich in zijn dissenting opinion bij die uitspraak overigens op het standpunt dat de totale vertraging in die procedure drie jaar en vier maanden bedroeg op een totale duur van zes jaar en vijf maanden, hetgeen volgens hem in tegenspraak is met het oordeel van het EHRM dat de autoriteiten voortvarend gehandeld hebben."

50 Noot in origineel: "Vgl. de noot bij deze uitspraak; EHRM 3 december 2002, Debbasch t. Frankrijk, EHRC 2003/9, m.nt. Heringa."

51 Noot in origineel: "Zie bijvoorbeeld: EHRM 15 juni 2006, Bakiyevets t. Rusland, appl. no. 22892/03; EHRM 29 juni 2006, Božic t. Kroatië, appl. no. 22457/02; EHRM 24 juli 2003, Smirnova t. Rusland, EHRC 2003/84, m.nt. Brems."

52 Noot in origineel: "Zie bijvoorbeeld: EHRM 22 mei 2003, Kyrtatos t. Grekenland, EHRC 2003/57, m.nt. A.M.L. Jansen; AB 2004, 172 m.nt. TB.

53 Noot in origineel: " Zie ook: A.W. Heringa, 'Art. 6 Redelijke termijn', in: A.W. Heringa, J.G.C. Schokkenbroek & J. van der Velde, EVRM R&C (katern 3.6.6.) Den Haag: Sdu 2004, p. 7-8."

54 Heringa in A.W. Heringa, J.G.C. Schokkenbroek & J. van der Velde, 'Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens: rechtspraak en commentaar' (losbladig), Sdu, 3.6.6.4.3 (aanvulling 60, 7-2004).

55 Bijlage bij de conclusies van 27 februari 2004 in de zaken 37 984, 38 156 tot en met 38 162, 38 694, 38 696, 38 698, 38 699, 38 303, 39 083, 38 482 en 40 049 tot en met 40 051 inzake de redelijke termijn van berechting in belastingboetezaken en de aan de overschrijding te verbinden gevolgen, opgenomen in onder meer BNB 2005/337.

56 HR 22 april 2005, nr. 37 984, na conclusie Wattel, LJN AO9006, BNB 2005/337, met noot Feteris, V-N 2005/22.6, NTFR 2005/591, met commentaar Van de Merwe, Fed 2005/110, met noot Marres.

57 Noot in origineel: "Zie bijvoorbeeld EHRM Neumeister v. Oostenrijk, 27 juni 1968, Series A, no. 8, en EHRM Eckle v. Germany, 15 juli 1982, Series A, no. 51, waarin de totale duur doorslaggevend werd geacht. In EHRM Foti c.a. v. Italy, 10 december 1982, Series A, no. 56, NJ 1987, 828, en EHRM Abdoella v. the Netherlands, 28 oktober 1992, Series A, no. 248-A, FED 1993/142, en Bunkate v. the Netherlands, 26 mei 1993, Series A, no. 248-B, FED 1993/671,werd de nadruk gelegd op de bijzonder lange duur van bepaalde afzonderlijke onderdelen van de procedures."

58 HR 3 oktober 2000, LJN AA7309, NJ 2000/721, met noot De Hullu.

59 A.M.L. Jansen & D.W.M. Wenders, 'Een kroniek van de redelijke termijn', NJCM-Bulletin 2006, 31-8, p. 1105-1107.

60 Noot in origineel: "In die zin annotator Knigge onder het EHRM 22 mei 1998, Hozee t. Nederland, NL 1998, 809 en G.L.M. Corstens, Het Nederlands strafprocesrecht, Deventer 2005, p. 511."

61 Noot in origineel: "Uit de uitspraak EHRM 15 maart 2005 Bako t. Slowakije, BNB 2005/336 kan overigens ook afgeleid worden dat in dat kader een lichte divergentie tussen de benadering van de nationale rechter en die van het EHRM geoorloofd is, mits de nationale rechter alle stadia van de procedure en dus de 'overall length' bij zijn beoordeling betrekt, zie ook de noot van M.W.C. Feteris bij HR 17 juni 2005, BNB 2005, 338."

62 M.W.C. Feteris onder BNB 2005/337.

63 Noot in origineel: "Het Hof van Justitie, dat berechting binnen een redelijke termijn aanmerkt als algemeen beginsel van gemeenschapsrecht, heeft een in abstracto vastgesteld nauwkeurig maximum zelfs expliciet afgewezen. Zie HvJ EG 15 oktober 2002, nrs. C-238/99 P e.a., LVM e.a./Commissie. Het Hof van Justitie verwierp daarmee de stelling van de appellanten dat een vaste maximumtermijn van twee jaar zou gelden."

64 M. Schreuder-Vlasblom, 'Dertig jaar later; de redelijke termijn als nationale uitdaging', in: T. Barkhuysen, M.L. van Emmerik & J.P. Loof (red.), Geschakeld recht. Verdere studies over Europese grondrechten ter gelegenheid van de 70ste verjaardag van prof. mr. E.A. Alkema, Deventer: Kluwer 2009, p. 459 e.v.

65 Noot in origineel: "HR 14 september 2007, BNB 2007, 317."

66 ABRvS 24 december 2008, nr. 2008003437/1, LJN BG8313, AB 2010/16, met noot Jansen, overweging 2.7.1.

67 CRvB 28 augustus 2008, nr. 07/4887 ALGEM, LJN BE9745, AB 2010/17, met noot Janssen.

68 In zaak CBB 3 juli 2008, nrs. AWB 06/256 & 06/532, LJN BD6629, AB 2009/305, met noot Sewandono, verruimt het CBB de termijn vervolgens:

76 Noot in origineel: "Hof Den Haag 24 februari 2009, LJN BH4212."

77 Noot in origineel: "CBB 3 maart 2009, LJN BH6281."

78 CRvB 25 maart 2009, nr. 06/5855 WAO, LJN BH9991, JB 2009/138, met noot Barkhuysen & Van Emmerik,

NJB 2009/775, USZ 2009/124.

79 Zie afdeling 8.2.2A, artt. 8:51a tot en met 8:53 Awb. Zie daarover: R.J. Koopman: 'Is de bestuurlijke lus ook iets voor het belastingrecht?', NTFR 2008/670: "Een belangrijk voordeel van deze bestuurlijke lus is dat het sneller werkt dan de klassieke terugwijzing, de bezwaarfase wordt immers overgeslagen, en dat de rechter toezicht kan blijven houden op het verloop van de zaak." Zie ook R.E.J. Dolfin en J.A.R. van Eijsden, 'De bestuurlijke lus en het belastingrecht', WFR 2010/832, die in een voetnoot opmerken: "Niet iedereen is overtuigd van het tijdwinstelement bij toepassing van de bestuurlijke lus. Zie hieromtrent A.C. Rop, Definitieve geschilbeslechting: over schijnbelemmeringen en de grenzen van de rechterlijke verantwoordelijkheid (Preadviezen jonge VAR 2007) hfdst. 3.3.3, blz. 32 e.v., 's-Gravenhage 2008."

80 Zie EHRM 30 september 2003, nr. 40892/98 (Koua Poirrez v France), §61, LJN AP0734, EHRC 2003/89, met noot Woltjer, Fed 2005/60, met noot Thomas, RSV 2005/15, met noot Everdingen; HR 9 april 2010, nr. 07/10306,

LJN BJ8465, AB 2010/266, met noot Jansen, BNB 2010/203, met noot Albert, NTFR 2010/1011, met noot Barmentlo, V-N 2010/18.4, en CRvB 9 april 2009, nr. 04/4019 WUV, LJN BI2179, AB 2010/267, met noot Jansen, JB 2009/150, USZ 2009/184.

81 Rechtbank 's-Gravenhage 24 juni 2009, nr. 317570/HA ZA 08-2707, LJN BJ1030.

82 Hof 's-Gravenhage 24 februari 2009, nr. 105.00.3.026/01, LJN BH4213, JA 2009/67, met noot Dijkshoorn. 's Hofs arresten in de andere zaken (nr. 105.000.585/01, LJN BH4212 en nr. 105.001.863/01, LJN BH4214, NJ 2010/55 (noot Alkema in NJ 2010/56)) zijn vergelijkbaar.

83 Zie art. 79 Wet op de rechterlijke organisatie:

1. De Hoge Raad vernietigt handelingen, arresten, vonnissen en beschikkingen: