HR, 31-03-2023, nr. 22/03393

De betrokkene heeft in deze zaak schadevergoeding gevorderd vanwege overschrijding van de in art. 5:16 lid 1 Wvggz gestelde termijn. Het betreft een termijn die ziet op het einde van de voorbereidingsfase20.voor de aanvraag van een zorgmachtiging. Wanneer de officier van justitie ambtshalve of op aanvraag met de voorbereiding van een verzoekschrift voor een zorgmachtiging begint, wijst hij een geneesheer-directeur aan (art. 5:4 lid 1, aanhef onder a, Wvggz). Direct nadat de geneesheer-directeur door de officier is aangewezen, informeert hij diverse personen, waaronder de betrokkene, onder meer over het feit dat een verzoek voor een zorgmachtiging wordt voorbereid (art. 5:4 lid 2, aanhef en onder a, Wvggz) en over de mogelijkheid dat betrokkene zelf een plan van aanpak opstelt om verplichte zorg te voorkomen (art. 5:4 lid 2, aanhef en onder d, Wvggz). In de eerste zin van art. 5:16 lid 1 Wvggz is bepaald dat de officier van justitie zijn schriftelijke en gemotiveerde beslissing of is voldaan aan de criteria voor verplichte zorg zo spoedig mogelijk, maar uiterlijk binnen vier weken na de schriftelijke mededeling van de geneesheer-directeur, bedoeld in art. 5:4 tweede lid, onder a, dat een zorgmachtiging wordt voorbereid, aan betrokkene mededeelt.

Indien de betrokkene binnen drie dagen na ontvangst van deze informatie schriftelijk aan de geneesheer-directeur te kennen geeft zelf een plan van aanpak te willen opstellen om verplichte zorg te voorkomen, besluit de geneesheer-directeur na overleg met de officier van justitie zo spoedig mogelijk, maar uiterlijk binnen twee dagen na de kennisgeving, of de voorbereiding van een verzoekschrift voor een zorgmachtiging wordt geschorst om betrokkene in de gelegenheid te stellen een plan van aanpak op te stellen (art. 5:5 lid 1 Wvggz).21.De geneesheer-directeur stelt betrokkene schriftelijk op de hoogte van zijn besluit (art. 5:5 lid 4 Wvggz). Indien de geneesheer-directeur de betrokkene in de gelegenheid stelt een plan van aanpak op stellen, duurt de schorsing van de voorbereiding voor een zorgmachtiging maximaal twee weken vanaf de schriftelijke mededeling van dit besluit (art. 5:5 lid 5 Wvggz), of korter, bij toepassing van het zesde lid van art. 5:5 Wvggz. De geneesheer-directeur beoordeelt of het plan van aanpak voldoet aan het uitgangspunt dat geen ernstig nadeel ontstaat, ten behoeve waarvan hij een medische verklaring aanvraagt, en draagt zijn bevindingen op onder meer dit punt, met de zorgkaart en het zorgplan over aan de officier van justitie (art. 5:15 Wvggz).22.De tweede zin van art. 5:16 lid 1 Wvggz bepaalt dat de officier van justitie binnen een termijn van zes weken mededeelt of is voldaan aan de criteria voor verplichte zorg indien toepassing is gegeven aan het bepaalde in art. 5:5, vijfde lid ,Wvggz.

Uw Raad heeft overwogen dat met de termijn in art. 5:16 lid 1 Wvggz wordt beoogd dat de officier van justitie binnen een redelijke termijn aan de in art. 5:16 lid, eerste volzin, Wvggz genoemde belanghebbenden duidelijkheid verschaft over de vraag of hij de rechter om een zorgmachtiging ten aanzien van betrokkene zal verzoeken.23.

Bij de evaluatie van de Wvggz is geconstateerd dat het in de praktijk lastig blijkt de termijn van art. 5:16 lid 1 Wvggz niet te overschrijden. In de tweede helft van 2021 werd iets meer dan de helft van de verzoekschriften voor een initiële zorgmachtiging tijdig ingediend. Gerefereerd wordt aan de termijn van vier weken.24.

Reijntjes-Wendenburg merkt op dat het niet realistisch is om te verwachten dat een eigen plan van aanpak helemaal klaar is binnen de termijn van twee weken waarmee de voorbereidingsprocedure voor een zorgmachtiging is opgeschort. Wanneer de betrokkene op de goede weg is om tot een haalbaar plan te komen, zou de geneesheer-directeur met de officier van justitie kunnen afspreken om hem meer tijd te gunnen. Wanneer de officier van justitie de voorbereiding van de zorgmachtiging niet langer wil of, gelet op de wettelijke termijnen, mag opschorten, kan de rechter de betrokkene altijd nog de gelegenheid bieden om zijn eigen plan van aanpak (verder) op te stellen, zo stelt Reijntjes-Wendenburg voor.25.

De mogelijkheid dat de rechter de betrokkene de gelegenheid biedt zelf een plan van aanpak op te stellen is geregeld in art. 6:2 lid 3 Wvggz en leidt tot een verlenging van de termijn waarbinnen de rechter uitspraak moet doen met twee weken. In zowel art. 5:16 lid 2 als art. 6:2 lid 3 Wvggz heeft de wetgever beslistermijnen verlengd om ruimte te bieden aan vrijwillige zorgverlening. Het primair bieden van zorg op basis van vrijwilligheid is een algemeen uitgangspunt van de Wvggz (zie art. 2:1 lid 1 en 2 Wvggz). Over de (verlengde) beslistermijn van art. 5:16 lid 2 Wvggz is de parlementaire geschiedenis echter vrij summier.26.

Totstandkoming van art. 10:12 Wvggz

Art. 10:12 Wvggz bepaalt:

1. Indien de wet niet in acht is genomen bij het nemen van een crisismaatregel, of bij de toepassing van artikel 7:3 kan betrokkene of de vertegenwoordiger door middel van een schriftelijk en gemotiveerd verzoekschrift bij de rechter verzoeken tot schadevergoeding door respectievelijk de gemeente of de organisaties onder wiens verantwoordelijkheid de personen, bedoeld in artikel 7:3, vierde lid, hebben gehandeld. De rechter kent een naar billijkheid vast te stellen schadevergoeding toe.

2. Indien de wet niet in acht is genomen door de geneesheer-directeur of de zorgverantwoordelijke, kan betrokkene of de vertegenwoordiger de rechter verzoeken tot schadevergoeding door de zorgaanbieder of de zorgverantwoordelijke. De rechter kent een naar billijkheid vast te stellen schadevergoeding toe.

3. Indien de wet niet in acht is genomen door de officier van justitie of de rechter, kan betrokkene of de vertegenwoordiger de rechter verzoeken tot schadevergoeding ten laste van de Staat. De rechter kent een naar billijkheid vast te stellen schadevergoeding toe.

De bepaling is bij haar totstandkoming slechts summierlijk toegelicht. In de Memorie van Antwoord is het volgende te vinden:

‘Schadevergoeding

Naast de reeds genoemde rechtsmiddelen voorziet het wetsvoorstel ook in de mogelijkheid van een verzoek om schadevergoeding. Er kan om vergoeding van geleden schade worden verzocht in een klachtprocedure over de toepassing van de verplichte zorg (artikel 10:7) en bij beroep tegen de beslissing van de klachtencommissie (artikel 10:8). Tevens kan schadevergoeding worden gevraagd bij de rechter indien de wet niet in acht is genomen bij een crisismaatregel of zorg voorafgaand aan een crisismaatregel en indien de commissie of de rechter de wet niet in acht heeft genomen (artikel 10:9).’27.

En:

‘Artikel 10:7 tot en met 10:9

De RvdR vraagt in haar advies uitvoerig de aandacht voor de bepalingen inzake schadevergoeding en de door de RvdR aangedragen argumenten hebben aanleiding gegeven om de artikelen 10:7 tot en met 10:9 grondig te herzien. Conform de suggesties daartoe van de RvdR is het indienen van een verzoek tot schadevergoeding niet langer beperkt tot die gevallen waarbij sprake is van een onrechtmatige beslissing. Daarnaast is, zoals voorgesteld door de RvdR, de terminologie geüniformeerd. In de artikelen 10:7 tot en met 10:9 wordt de formulering «de wet niet in acht is genomen» nu gebruikt als grond voor een schadevergoeding en spreken de artikelen van een «naar billijkheid vast te stellen schadevergoeding».

De artikelen 10:7 tot en met 10:9 bieden betrokkene een drietal grondslagen om een verzoek tot schadevergoeding in te dienen. Allereerst kan de indiener van een klacht bij de klachtencommissie tevens een verzoek doen om vergoeding van geleden schade. In de tweede plaats kan er bij gelegenheid van het beroep bij de rechtbank in de klachtprocedure, een verzoek worden gedaan voor een schadevergoeding. Indien de rechter de schadevergoeding toewijst, komt deze ten laste van de zorgaanbieder onder wiens verantwoordelijkheid de beslissing waartegen de klacht zich richt, is genomen.

Ten derde kan betrokkene een zelfstandig verzoek tot schadevergoeding indienen. Dit kan op grond van een onrechtmatige afgegeven crisismaatregel of onrechtmatige verplichte zorg voorafgaand aan een crisismaatregel (artikel 10:9, eerste lid). De mogelijkheid om schadevergoeding te vorderen bij onrechtmatige verplichte zorg voorafgaand aan de crisismaatregel (artikel 7:4) is op advies van de RvdR toegevoegd. De schadevergoeding komt ten laste van de functionaris die de crisismaatregel heeft genomen of degene die verantwoordelijk is voor de verplichte zorg voorafgaand aan de crisismaatregel. Daarnaast kan een zelfstandig verzoek tot schadevergoeding worden gedaan indien betrokkene nadeel heeft ondervonden doordat de rechter of de commissie in strijd met de voor hen geldende bepalingen hebben gehandeld (10:9, tweede lid). Hierbij kan gedacht worden aan de situatie waarin de commissie of de rechter betrokkene niet in de gelegenheid heeft gesteld om te worden gehoord of een zorgmachtiging is afgegeven zonder dat daar een deugdelijke en recente medische verklaring aan ten grondslag ligt. De schadevergoeding komt in deze gevallen ten laste van de Staat.’28.

Ik merk op dat bij gelegenheid van de Tweede Nota van Wijzigingen een hernummering van artikelen heeft plaatsgevonden, hetgeen heeft geresulteerd in de huidige art. 10:11 en 10:12.29.De nieuwe tekst van art. 10:12 is toen als volgt toegelicht:

‘Artikel 10:12

Dit is de regeling die in het eerder voorgestelde artikel 10:9 stond. Het betreft hier een zelfstandige procedure tot schadevergoeding voor de rechter.

Eerste lid

In het eerste lid is toegevoegd ten laste van wie de schadevergoeding wordt bepaald. Toegevoegd is tevens artikel 7A:1, vierde lid.

Tweede lid

In het tweede lid is naast de geneesheer-directeur de zorgverantwoordelijke toegevoegd, vanwege diens rol bij het doen uitvoeren van de verplichte zorg. Aangegeven is dat de schadevergoeding ten laste van de zorgaanbieder (waar de geneesheer-directeur in dienst is) of de zorgverantwoordelijke wordt bepaald.

Derde lid

In het derde lid staat nu de mogelijkheid om schadevergoeding te verzoeken indien betrokkene nadeel heeft ondervonden omdat de rechter in strijd met de voor hem geldende bepalingen heeft gehandeld, zoals het niet in de gelegenheid stellen van betrokkene om te worden gehoord. Tevens is daarin de officier van justitie toegevoegd, vanwege diens nieuwe verzoekerrol. De schadevergoeding komt in die gevallen ten laste van de Staat.’30.

In de Nota naar aanleiding van het verslag antwoordde de minister op de vragen van de CDA-fractie31.over de mogelijkheid om toekenning van schadevergoeding te verzoeken bij de klachtencommissie op grond van (thans) art. 10:11 hoe groot het schadebedrag kan zijn en hoe de term ‘naar billijkheid’ wordt ingevuld:

‘De klachtencommissie kan een schadevergoeding naar redelijkheid en billijkheid opleggen. Bij de vaststelling van wat redelijkheid en billijkheid eisen, moet op grond van het bepaalde in artikel 3:12 BW rekening worden gehouden met algemeen erkende rechtsbeginselen, met de in Nederland levende rechtsovertuigingen en met de maatschappelijke en persoonlijke belangen, die bij het gegeven geval zijn betrokken. De omstandigheden van het geval zijn bepalend voor wat redelijk en billijk is. Er is geen maximum aan het bedrag verbonden dat de klachtencommissie als schadevergoeding kan vaststellen. De meeste klachten die aan de klachtencommissie zullen worden voorgelegd, zullen betrekking hebben op klachten en claims die qua schadeomvang beperkt van aard zijn. Het is daarom niet nodig geacht een bovengrens in het wetsvoorstel op te nemen voor de grootte van de te vorderen schade.’32.

Achtergrond: schadevergoedingsregiem Wet Bopz

De totstandkoming van art. 10:12 Wvggz moet worden gezien tegen de achtergrond van de schadevergoedingsregeling in de Wet Bopz. In dat kader is de in art. 35 Wet Bopz33.neergelegde mogelijkheid tot schadevergoeding34.als volgt toegelicht:

‘De niet-nakoming van een voorschrift betreffende de procedure inzake het verlenen van een machtiging tot plaatsing of tot het doen verblijven in een psychiatrisch ziekenhuis kan in het geldend recht worden hersteld door vernietiging van de beschikking door de Hoge Raad en terugverwijzing, gevolgd door een nieuwe beschikking waarbij het desbetreffende voorschrift in acht wordt genomen. Een daarmee te vergelijken herstel is ook mogelijk door middel van de ontslagprocedure. Zoals hiervoor in par. 5 reeds ter sprake kwam, is behandeling van een beroep in cassatie in feite niet mogelijk in gevallen dat de bestreden beschikking betrekking heeft op voortzetting van de inbewaringstelling. De verzoeker wordt in dat geval niet-ontvankelijk verklaard in zijn cassatieberoep omdat de termijn van inbewaringstelling is verstreken op het tijdstip waarop de Hoge Raad zijn beschikking geeft en hij derhalve geen belang meer heeft bij zijn cassatieberoep. Diezelfde situatie kan zich uiteraard ook voordoen indien het beroep in cassatie tegen een voorlopige machtiging of een machtiging tot voortgezet verblijf is ingesteld, hetzij doordat de termijn waarvoor de machtiging werd verleend, is verstreken, hetzij doordat de betrokkene inmiddels uit het ziekenhuis is ontslagen. Maar ook afgezien van deze omstandigheden zijn gevallen denkbaar dat de niet-inachtneming van een voorschrift door de rechter die het verzoek om ontslag of het cassatieberoep behandelt, niet kan worden hersteld omdat nadeel is geleden dat door een beslissing in die procedure niet wordt weggenomen. Gezien de jurisprudentie van de Hoge Raad kan in een dergelijk geval schadevergoeding uit onrechtmatige daad worden verkregen (zie laatstelijk HR 8 mei 1987, NJ 1988, 1016, m.nt. M. Scheltema, waarbij HR 15 april 1988 NJ 1988, 752). In de jurisprudentie is echter nog geen geval bekend waarin schadevergoeding terzake van een zodanig nadeel werd toegekend. Het is derhalve niet aannemelijk dat de procedure op grond van artikel 1401 van het Burgerlijk Wetboek een effectief middel is om nadeel dat is geleden ten gevolge van een ernstig rechterlijk verzuim te compenseren. Gezien de ingrijpende aard van de hier aan de orde zijnde rechterlijke beslissingen inzake vrijheidsontneming is dit een onbevredigende situatie. In artikel 35 van het wetsvoorstel is derhalve een bepaling opgenomen die voorziet in de mogelijkheid van een eenvoudige procedure ter verkrijging van schadevergoeding van de Staat in de gevallen dat een tot de rechter of de officier van justitie gericht voorschrift dat betrekking heeft op de procedure inzake het verlenen van een der machtigingen als bedoeld in de Wet BOPZ, dan wel op de procedure inzake het geven van een beslissing betreffende ontslag als bedoeld in artikel 48 van die wet, niet in acht is genomen en deze niet-inachtneming nadeel voor de betrokkene tot gevolg heeft gehad.

Deze vordering tot schadevergoeding heeft niet tot inzet een volledige herbeoordeling van de beslissing inzake het verlenen van de machtiging of het bevel tot ontslag uit de inrichting. De vrijheidsontneming als zodanig is gerechtvaardigd indien blijkt van een stoornis van de geestvermogens die betrokkene gevaar doet veroorzaken. Het zal naar wij verwachten slechts zelden voorkomen dat bij de voorbereiding van de hier aan de orde zijnde rechterlijke beslissing een zodanig verzuim is gepleegd dat naar het oordeel van de rechter die het verzoek om schadevergoeding behandelt, een beoordelingsfout daarvan het gevolg is geweest, zodat de vrijheidsontneming onrechtmatig was. Mogelijk is echter dat immateriële schade is geleden door het procedureel verzuim.

De schade kan bij voorbeeld daarin bestaan dat tengevolge van het niet-horen door de rechter de betrokkene de indruk heeft kunnen krijgen dat aan zijn zienswijze niet de nodige aandacht is besteed. Ook termijnoverschrijding door de officier van justitie kan onder bepaalde omstandigheden aanleiding geven tot het toekennen van schadevergoeding. Het nadeel kan bestaan in een onredelijk lange termijn van onzekerheid voor de betrokken patiënt. Uiteraard zal niet elke onregelmatigheid in de procedure nadeel toebrengen aan de betrokkene. Dit staat van geval tot geval ter beoordeling van de rechter.

Met betrekking tot de beslissing inzake schadevergoeding zijn hoger beroep en beroep in cassatie niet uitgesloten.

Met deze regeling inzake schadevergoeding is tevens voldaan aan artikel 5, vijfde lid, van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, dat een aanspraak op schadeloosstelling toekent aan degene die slachtoffer is geweest van een «arrest or detention» in strijd met het bepaalde in artikel 5 van het Verdrag. Dit artikel 5 verwijst, voorzover de bepaling betrekking heeft op de rechtsgang die leidt tot vrijheidsontneming, door middel van de woorden «in accordance with a procedure prescribed by law» in de aanhef van het eerste lid, naar de voorschriften van het nationale recht met dien verstande dat deze bepaling van het Verdrag tevens strekt tot bescherming tegen willekeur. Aangezien de kwalificatie slachtoffer in artikel 5, vijfde lid, van het Verdrag, slechts van toepassing kan zijn, indien enig nadeel is geleden, moet worden aangenomen dat deze verdragsrechtelijke aanspraak op schadevergoeding slechts ontstaat in de gevallen dat enig nadeel, daaronder begrepen immateriële schade, voor de betrokkene uit het niet in acht nemen van een nationaal voorschrift is voortgevloeid.’35.

Over het schadevergoedingsregiem van art. 35 Wet Bopz zijn er twee relevante beschikkingen van Uw Raad.

In HR 13 december 1996, ECLI:NL:HR:1996:ZC2229, NJ 1997/682, m.nt. J. de Boer overwoog Uw Raad:

‘Voorop moet worden gesteld dat bij de toekenning 'naar billijkheid' van schadevergoeding op de voet van art. 35 Bopz de rechter niet gebonden is aan de grenzen voor de toekenning van vergoeding van ander nadeel dan vermogensschade, vervat in art. 6:106 BW. Zulks vloeit voort uit de strekking van art. 35, waarmee mede beoogd is te voldoen aan art. 5 lid 5 EVRM, dat bepaalt dat een ieder die het slachtoffer is geweest van een detentie in strijd met de bepalingen van art. 5 leden 104 EVRM recht heeft op schadeloosstelling, en waarvan moet worden aangenomen dat het tenminste recht geeft op een billijke genoegdoening als bedoeld in art. 50 EVRM.

Dit brengt mee dat, daargelaten of art. 6:106 BW dit zou toelaten, in elk geval op de voet van art. 35 Bopz een vergoeding kan worden toegekend ter zake van het nadeel, bestaande in het gedurende een bepaalde periode in onzekerheid verkeren als in het verzoek van de betrokkene bedoeld, waardoor in die periode spanningen en frustraties zijn ontstaan.

De vaststelling van het bedrag van een dergelijke vergoeding dient te geschieden met inachtneming van de algemene regels betreffende de begroting van schade. Deze begroting dient, in de bewoordingen van art. 6:97 BW, plaats te vinden op de wijze die het meest met de aard van de schade in overeenstemming is. Daarbij is van belang dat het hier gaat om een genoegdoening ter zake van het in de hiervoor bedoelde periode in onzekerheid verkeren en de daaruit voortvloeiende spanningen en frustraties. Een hierop gerichte vergoeding laat zich slechts intuïtief schatten en een dergelijke schatting behoeft in beginsel geen nadere motivering. Ook gelden hier niet de gewone regels van stelplicht en bewijslast.

Vergelijking met wat gebruikelijk is bij de toepassing van art. 86 Sv., kan daarbij niet als richtlijn dienen. Deze bepaling richt zich immers, voor zover hier van belang, op vergoeding van de schade die het gevolg is van een achteraf onjuist gebleken toepassing van voorlopige hechtenis. In een geval als het onderhavige gaat het echter niet om een vrijheidsbeneming die achteraf bezien niet had behoren plaats te vinden of die langer heeft geduurd dan zonder schending van de betrokken voorschriften zou zijn geschied, maar om de door de betrokkene aan zijn verzoek ten grondslag gelegde stelling dat hij gedurende een bepaalde periode in onzekerheid heeft verkeerd over wat in het verzoek is aangeduid als 'de rechtmatigheid' van zijn vrijheidsbeneming, waarmee kennelijk is bedoeld de onzekerheid omtrent de vraag of de rechter de gevorderde machtiging tot voortgezet verblijf uiteindelijk al of niet zou verlenen, welke verlening uiteindelijk wèl heeft plaatsgevonden.

Daarbij verdient aantekening dat niet gezegd kan worden dat de schending van de betrokken voorschriften tot gevolg heeft gehad dat de vrijheidsbeneming van de betrokkene niet rechtmatig was, nu de vordering ter zake van deze machtiging klaarblijkelijk is ingesteld voordat de geldigheidsduur van de voorafgaande machtiging was verstreken en uit de strekking van art. 48 lid 1 onder b in verbinding met lid 2 Bopz volgt dat het gedwongen verblijf van de betrokkene in het psychiatrisch ziekenhuis dan op grondslag van de voorafgaande machtiging wordt voortgezet zolang zulks voor het onderzoek door de rechter ter zake van de gevorderde aansluitende machtiging noodzakelijk is (vgl. HR 28 oktober 1994, NJ 1995, 125, rov. 3.5, en 4 november 1994, NJ 1995, 126, rov. 3.7).

Voorts dient er rekening mee te worden gehouden dat in het enkele feit dat de rechter vaststelt dat inderdaad van een schending van de betrokken voorschriften sprake is geweest, reeds een zekere genoegdoening is gelegen, zoals ook uitgangspunt is van de rechtspraak van het EHRM op grondslag van art. 50 EVRM (Brogan e.a., 30 mei 1989, serie A no. 152–B, blz 45, par. 9; B.v.Austria, 28 maart 1990, serie A no. 175, blz 20, par. 59; Wassink, 27 september 1990, serie A no. 185A, NJ 1991, 625, par. 41).’

HR 10 april 2015, ECLI:NL:HR:2015:926, NJ 2015/345, m.nt. J. Legemaate betreft een geval waarin aan het verzoek tot schadevergoeding ten grondslag was gelegd dat de rechter bij de behandeling van een verzoek van de officier van justitie tot verlening van een machtiging tot voortgezet verblijf de wettelijke beslistermijn had overschreden. In de periode van overschrijding verkeerde de betrokken patiënt in onzekerheid over de rechtmatigheid van zijn verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis. Het hof had beslist dat de betrokkene (enige) schade aannemelijk dient te maken: de enkele omstandigheid dat een procedureel verzuim is begaan, doet geen recht op vergoeding van immateriële schade ontstaan. Uw Raad overwoog:

‘Onderdeel 1 klaagt dat het hof in rov. 5.5 heeft miskend dat in dit geval de schending van art. 5 lid 4 EVRM vaststond. De omstandigheid dat de machtiging uiteindelijk is verleend, neemt niet weg dat betrokkene te lang op de beslissing heeft moeten wachten en in onzekerheid heeft verkeerd. Volgens de klacht heeft betrokkene aanspraak op schadevergoeding op grond van art. 35 Wet Bopz in verbinding met art. 5 lid 5 EVRM.

Bij de beoordeling van de klacht wordt het volgende vooropgesteld.

Volgens art. 5 lid 5 EVRM heeft eenieder die het slachtoffer is geweest van een arrestatie of een detentie in strijd met art. 5 EVRM, recht op schadeloosstelling. Art. 35 lid 1 Wet Bopz bepaalt dat indien degene ten aanzien van wie door de officier van justitie een verzoek is gedaan tot het verlenen van een van de machtigingen als bedoeld in hoofdstuk II van deze wet, nadeel heeft geleden doordat de rechter of de officier van justitie een van de bepalingen, vervat in dit hoofdstuk, niet in acht heeft genomen, de rechter op verzoek van de betrokkene aan hem een naar billijkheid vast te stellen schadevergoeding ten laste van de Staat toekent.

Op de voet van art. 35 Wet Bopz kan bij overschrijding door de rechter van de beslistermijn een vergoeding worden toegekend ter zake van immaterieel nadeel aan een betrokkene die stelt dat hij in de periode van overschrijding heeft verkeerd in onzekerheid over de rechtmatigheid van zijn gedwongen verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis (vgl. HR 13 december 1996, ECLI:NL:HR1996:ZC2229, NJ 1997/682). Wanneer een dergelijk verzoek tot schadevergoeding wordt gedaan en vaststaat dat de termijn is overschreden voor het nemen van een rechterlijke beslissing tot het verlenen van een machtiging in de zin van hoofdstuk II van de Wet Bopz die strekt tot gedwongen verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis, is aannemelijk dat de betrokkene door die overschrijding nadeel, dat op geld behoort te worden gewaardeerd, heeft geleden in de vorm van spanning of frustratie door het uitblijven van een tijdige rechterlijke beslissing over zijn vrijheidsbeneming of de voortzetting daarvan, en onzekerheid over zijn situatie.

3.5 In het onderhavige geval heeft betrokkene voor het hof aangevoerd door de overschrijding van de beslistermijn in onzekerheid te hebben verkeerd. Vaststaat dat de rechtbank met de beschikking van 30 mei 2013 de beslistermijn voor de machtiging tot voortgezet verblijf van betrokkene in een psychiatrisch ziekenhuis heeft overschreden. In het licht van hetgeen hiervoor in 3.4.1-3.4.2 is overwogen, heeft het hof dus ten onrechte geoordeeld dat niet aannemelijk is dat betrokkene nadeel heeft geleden dat aanspraak geeft op toekenning van schadevergoeding. De klacht slaagt.’

Art. 10:12 Wvggz heeft intussen ook aanleiding gegeven tot een tweetal uitspraken van Uw Raad. In de beschikking van 20 november 2020, ECLI:NL:HR:2020:1806, NJ 2021/73, m.nt. J. Legemaate, die niet-tijdige bijstand door een advocaat betrof, overwoog Uw Raad ten overvloede (r.o. 4.4):

‘Art. 7:2 lid 3 Wvggz bepaalt dat indien de betrokkene geen advocaat heeft, de burgemeester binnen 24 uur na het nemen van de crisismaatregel ervoor zorgdraagt dat de betrokkene wordt bijgestaan door een advocaat, tenzij de betrokkene daartegen bedenkingen heeft. Niet-naleving van deze verplichting tast de rechtmatigheid van de crisismaatregel niet aan. Door het niet naleven van de verplichting als bedoeld in art. 7:2 lid 3 Wvggz kan immers geen sprake zijn van een beoordelingsfout bij de vaststelling of ten aanzien van de betrokkene is voldaan aan de vereisten voor het kunnen nemen van een crisismaatregel (art. 7:1 lid 1 Wvggz).36.

Op grond van art. 10:12 lid 1 Wvggz kan schadevergoeding worden toegekend indien bij het nemen van een crisismaatregel de wet niet in acht is genomen. Uit het gebruik van het woord “bij” volgt dat ook de niet-naleving van wettelijke verplichtingen die in verband met het nemen van de crisismaatregel moeten worden nageleefd grond kan zijn om schadevergoeding toe te kennen, al tast die niet-naleving de rechtmatigheid van de crisismaatregel zelf niet aan.37.javascript:void(0) De verplichting om binnen 24 uur na het nemen van de crisismaatregel ervoor te zorgen dat de betrokkene rechtsbijstand heeft, is daarvan een voorbeeld.

Bij de beoordeling van een verzoek tot schadevergoeding gelden de uitgangspunten genoemd in de uitspraken van de Hoge Raad met betrekking tot art. 35 Wet Bopz (oud).38.Daaruit volgt onder meer dat bij de toekenning ‘naar billijkheid’ van schadevergoeding op de voet van art. 10:12 Wvggz, evenals onder art. 35 Wet Bopz (oud) het geval was, de rechter niet gebonden is aan de grenzen voor de toekenning van vergoeding van ander nadeel dan vermogensschade, vervat in art. 6:106 BW.

Daaruit volgt voorts dat, indien bij het nemen van een crisismaatregel de wet niet in acht is genomen, en de betrokkene stelt dat hij daarvan nadeel heeft ondervonden, hij recht heeft op een schadevergoeding naar billijkheid. In zodanig geval is immers aannemelijk dat de betrokkene daarvan nadeel heeft ondervonden, in de vorm van spanning en frustratie. Dat geldt dus ook voor een geval als dit, waarin de betrokkene langer dan de wetgever gerechtvaardigd heeft geacht, van rechtsbijstand verstoken is gebleven.’ [voetnoten overgenomen en doorgenummerd, A-G]

HR 5 maart 2021, ECLI:NL:HR:2021:349, NJ 2021/10539.had betrekking op overschrijding van de in art. 5:16 lid 1 Wvggz neergelegde termijn, die ook in de onderhavige zaak aan de orde is. Uw Raad overwoog:

‘3.2 Art. 5:16 lid 1, eerste volzin, Wvggz bepaalt dat na de schriftelijke mededeling bedoeld in art. 5:4 lid 2, onder a, Wvggz – inhoudende dat een verzoek voor een zorgmachtiging wordt voorbereid – de officier van justitie zijn schriftelijke en gemotiveerde beslissing of voldaan is aan de criteria voor verplichte zorg zo spoedig mogelijk, maar uiterlijk binnen vier weken, meedeelt aan de betrokkene, de vertegenwoordiger, de advocaat, de geneesheer-directeur, de zorgaanbieder en de zorgverantwoordelijke, alsmede in voorkomend geval aan de aanvrager, bedoeld in art. 5:3 Wvggz. Hiermee wordt beoogd dat de officier van justitie binnen een redelijke termijn aan de in art. 5:16 lid 1, eerste volzin, Wvggz genoemde belanghebbenden duidelijkheid verschaft of hij de rechter om een zorgmachtiging ten aanzien van de betrokkene zal verzoeken.

3.3 In de Wvggz wordt aan de niet-naleving van de in art. 5:16 lid 1 Wvggz genoemde termijn van vier weken niet het rechtsgevolg verbonden van niet-ontvankelijkheid van de officier van justitie in het verzoek voor een zorgmachtiging, dan wel van afwijzing van dat verzoek. Hoewel het onderdeel terecht aanvoert dat van de officier van justitie mag worden verwacht dat hij zo spoedig mogelijk en uiterlijk binnen vier weken zijn beslissing meedeelt of is voldaan aan de criteria voor verplichte zorg, strookt het niet met de bij het verkrijgen van een zorgmachtiging betrokken belangen om op de grond dat sprake is van overschrijding van deze termijn, de officier van justitie niet-ontvankelijk te verklaren in zijn verzoek voor een zorgmachtiging, dan wel dat verzoek af te wijzen.

In geval van een termijnoverschrijding waardoor de betrokkene nadeel heeft ondervonden, kan op grond van art. 10:12 lid 3 Wvggz schadevergoeding worden toegekend.’

Uitgangspunten voor de verdere bespreking

Tegen de achtergrond van deze korte bloemlezing uit wetsgeschiedenis en rechtspraak kom ik tot de volgende inzichten:

(i) De termijnen in art. 5:16 lid 1 Wvggz waarbinnen de officier van justitie zijn beslissing moet mededelen of is voldaan aan de criteria voor verplichte zorg, vormen het sluitstuk op de voorbereidingsfase van een zorgmachtiging. Indien de betrokkene in de gelegenheid is gesteld zelf een plan van aanpak op te stellen en de voorbereiding van de zorgmachtiging daarvoor volgens art. 5:5 lid 4 en 5 Wvggz is geschorst, geldt de langere termijn van twee weken. Op deze wijze is bij deze termijnstelling rekening gehouden met het uitgangspunt van vrijwillige zorgverlening.

(ii) Art. 10:12 lid 3 Wvggz biedt een aanspraak op schadevergoeding op de grond dat de Wvggz niet in acht is genomen. Daarvoor is niet vereist dat niet-inachtneming van de wet ertoe heeft geleid dat de daarop volgende vrijheidsontneming onrechtmatig was. Ook een procedureel verzuim, zoals schending van de termijn van art. 5:16 lid 1 Wvggz,40.vormt grond voor schadevergoeding en ook daarmee beoogt de bepaling mede recht te doen aan art. 5 lid 5 EVRM (‘in accordance with a procedure prescribed by law’).41.

(iii) In art. 10:12 lid 3 Wvggz ligt, net als in art. 35 Wet Bopz, besloten dat voor toekenning van schadevergoeding is vereist dat de benadeelde schade heeft geleden (nadeel heeft ondervonden) en dat de schade het gevolg is van schending van de wet door de officier van justitie of de rechter.42.

(iv) De rechter is bij de toekenning van schadevergoeding ‘naar billijkheid’ in de zin van art. 10:12 Wvggz niet gebonden aan de grenzen van art. 6:106 BW.43.Op grond van art. 10:12 Wvggz kan de rechter een vergoeding toekennen ter zake van het nadeel, bestaande in het gedurende een bepaalde periode in onzekerheid verkeren, waardoor in die periode spanning en frustratie hebben bestaan. Dat kan hij in ieder geval bij overschrijding van wettelijke beslistermijnen,44.wegens schending van de hoorplicht45.en in het geval van het ontbreken van tijdige bijstand door een advocaat.46.Ik merk op dat dit (tegenwoordig) ook zou kunnen worden gevat onder ‘aantasting in de persoon op andere wijze’ in de zin van art. 6:106, aanhef en onder b, BW in de variant van (niet geestelijk letsel, maar) de ‘aard en ernst van de normschending en van de gevolgen daarvan’.47.Het zou dan gaan om het type geval waarin de aard en ernst van de normschending meebrengen dat de in dit verband relevante nadelige gevolgen daarvan voor de benadeelde zo voor de hand liggen, dat een aantasting in de persoon kan worden aangenomen. De overweging dat van een aantasting in de persoon niet reeds sprake is bij de ‘enkele schending van een fundamenteel recht’ staat er immers niet aan in de weg dat bij schending van bepaalde fundamentele rechten in beginsel genoegen wordt genomen met de stelling dat daardoor schade is geleden. Maar inpassing in art. 6:106 BW is (dus) niet nodig. Art. 10:12 Wvggz kan m.i. zo worden gelezen dat, voor zover het gaat om een aanspraak op vergoeding van ander nadeel dan vermogensschade, het een eigensoortige wettelijke grondslag biedt. Deze lezing heeft het voordeel dat de vraag of schending van een procedurevoorschrift grond is voor vergoeding van ander nadeel dan vermogensschade in beginsel aan de wetgever wordt overgelaten (en niet steeds door interpretatie van art. 6:106 BW hoeft te worden bereikt).

(v) Wanneer de betrokkene op grond van art. 10:12 Wvggz een verzoek tot schadevergoeding doet,48.vaststaat dat een wettelijke beslistermijn is overschreden of een andersoortige relevante procedureregel is overschreden en de betrokkene stelt dat hij als gevolg daarvan nadeel heeft geleden (in de vorm van onzekerheid, spanning en/of frustratie), is in beginsel aannemelijk dat de betrokkene door die overschrijding nadeel heeft geleden in de vorm van spanning of frustratie en onzekerheid over zijn situatie.49.De rechter zal dan in beginsel een schadevergoeding moeten toewijzen.50.Art. 10:12 Wvggz vermeldt immers telkens: ‘De rechter kent een naar billijkheid vast te stellen schadevergoeding toe.’ Het is in zoverre geen ‘kan-bepaling’. Mij dunkt dat de rechter hier niettemin enige vrijheid heeft en onder omstandigheden kan oordelen dat ondanks de wetsschending geen schade is geleden,51.dat de schade voor rekening van betrokkene dient te blijven,52.of dat hij de schending en hetgeen daarover door de betrokkene naar voren is gebracht te gering acht om een schadevergoeding toe te wijzen. Het lijkt mij de vraag of het criterium van de billijkheid toelaat dat de rechter, wanneer schade aannemelijk is, deze alsnog begroot op nihil.53.Verdedigbaar lijkt mij niettemin dat de rechter een wetsschending onder omstandigheden naar aard en ernst van zo geringe betekenis acht dat kan worden volstaan met de vaststelling dat een schending heeft plaatsgevonden.54.

(vi) Volgens art. 10:12 Wvggz stelt de rechter de omvang van de vergoeding naar billijkheid vast. Mij dunkt dat wanneer de betrokkene door de wetsschending vermogensschade heeft geleden, deze met inachtneming van art. 6:97 BW op de gebruikelijke wijze dient te worden begroot en eventueel geschat.55.Voor ander nadeel dan vermogensschade, waar het bij ‘spanning en frustratie’ doorgaans slechts om zal gaan, brengt vaststelling ‘naar billijkheid’56.mee dat het per definitie zal gaan om een intuïtieve schatting. Die behoeft in beginsel geen nadere motivering57.en laat zich in cassatie slechts zeer beperkt, namelijk alleen op begrijpelijkheid, toetsen.58.

(vii) In het kader van art. 6:106 BW59.geldt dat vaststelling naar billijkheid betekent dat de rechter rekening houdt met alle omstandigheden van het geval.60.Uw Raad overwoog in dat verband onder meer: ‘De begroting van immateriële schade geschiedt naar billijkheid met inachtneming van alle omstandigheden van het geval, waaronder de aard van de aansprakelijkheid en de ernst van het aan de aansprakelijke te maken verwijt, alsmede, in het geval van letselschade, de aard van het letsel, de ernst van het letsel, (waaronder de duur en de intensiteit), de verwachting ten aanzien van het herstel en de leeftijd van het slachtoffer. Voorts dient de rechter bij de begroting, indien mogelijk, te letten op de bedragen die door Nederlandse rechters in vergelijkbare gevallen zijn toegekend.’61.In gevallen als het onderhavige (genoegdoening wegens niet inachtneming van wettelijke procedurevoorschriften) is aan het billijkheidsoordeel nog moeilijker reliëf te geven aan de hand van het in kaart brengen van feitelijke gevolgen: het gaat om ‘spanning en frustratie’ waarvan het bestaan uit de aard en ernst van de wetsschending en de stellingen van betrokkene worden afgeleid en het ligt in de rede dat in dergelijke gevallen vooral de aard en ernst (waaronder begrepen: de duur) van de normschending richtinggevend zullen zijn voor de omvang van de vergoeding. In die zin is er enige gelijkenis met de ‘billijke vergoeding’ in bijvoorbeeld art. 7:681 BW.62.

viii) Waar Uw Raad in HR 13 december 1996, ECLI:NL:HR:1996:ZC2229, NJ 1997/682, m.nt. J. de Boer nog overwoog dat in het kader van art. 6:97 BW niet de gewone regels inzake stelplicht en bewijslast gelden, is dat sinds HR 5 juni 2009, ECLI:NL:HR:BH5410, NJ 2009/257 (X/Axa)63.niet langer vaste rechtspraak. Eerder is het zo dat de rechter met inachtneming van de aard van de beslissing (begroting mede aan de hand van een hypothetische situatie, soms schatting) een zeer grote mate van vrijheid heeft bij de waardering van bewijs.64.

Omdat de procesinleiding aanstuurt op een richtinggevende uitspraak, veroorloof ik me nog een enkele opmerking over de begroting van de schade in de vorm van spanning en frustratie.

In gevallen zoals het onderhavige, waarin een relevante wetsregel is geschonden en waarin is gesteld en aannemelijk is dat dit bij de betrokkene heeft geleid tot spanning en frustratie, zonder dat aan dit nadeel (verder) feitelijk handen en voeten is gegeven (bijvoorbeeld met onderbouwing, al dan niet met verklaringen van behandelend artsen, van nadelige gevolgen, zoals slapeloosheid etc., of zelfs een ziektebeeld), ligt het in de rede om te komen tot een vorm van tarifering. Dat biedt de beslisser houvast, zorgt bij de betrokkenen voor rechtszekerheid en komt de eenheid van beslissingen ten goede. Bij de vaststelling van dergelijke ‘tarieven’ (bepaalde bedragen bij bepaalde typen schendingen) kan, zoals Uw Raad heeft geoordeeld,65.uiteraard niet worden aangehaakt bij de (hoogte van de) bedragen die worden toegewezen bij onrechtmatige vrijheidsontneming. De wetsschendingen waar het hier om gaat hebben doorgaans niet geleid tot achteraf gebleken onrechtmatige ontneming van vrijheid, maar ‘slechts’ tot (spanning en frustratie door) onzekerheid over de rechtmatigheid.66.Volgens mij kan overigens evenmin aansluiting worden gezocht bij de omvang van de bedragen die worden toegewezen wegens schending van art. 6 EVRM in geval een rechterlijke uitspraak te lang op zich heeft laten wachten.67.De ratio van de bijzondere schadevergoedingsregeling in de Wvggz is blijkens de toelichting gelegen in aard van de beslissing in combinatie met de (psychische) kwetsbaarheid van de betrokkenen.68.Alleszins verdedigbaar lijkt het mij om aan te nemen dat de aard van de beslissing (tot gedwongen zorg) in combinatie met die kwetsbaarheid leidt tot meer spanning en frustratie69.tijdens bijvoorbeeld het wachten op uitsluitsel – en dus een hogere vergoeding rechtvaardigt – dan wanneer het gaat om de ‘gemiddelde’ rechtzoekende die wacht op een rechterlijke uitspraak.

Voor wat betreft (verdere) rechtsvorming ten aanzien van de vaststelling van de omvang van op grond van art. 10:12 Wvggz te verstrekken vergoedingen zie ik weinig ruimte weggelegd voor Uw Raad.70.Gelet op de uiteenlopende typen gevallen van wetsschendingen en hun gevolgen, maar ook op de betrokken beslisinstanties (de rechter en klachtencommissies), ligt het m.i. meer voor de hand om eventueel door samenspraak tussen feitenrechters en/of overleg in de sector te komen tot nadere normering van toe te wijzen bedragen. Ik wijs erop dat voor de toekenning van schadevergoeding in klachtzaken op initiatief van de stichting Patiëntenvertrouwenspersoon Geestelijke Gezondheidszorg door de UvA een forfaitair stelsel is ontwikkeld.71.Daarop is echter kritiek geuit en het wordt in de praktijk nog niet standaard toegepast.72.