HR, 31-03-2023, nr. 22/03092

De Hoge Raad heeft in dit geschil tweemaal eerder uitspraak gedaan.1.De relevante feiten en het procesverloop worden hierna verkort weergegeven.2.

Op 18 augustus 2020 heeft betrokkene op de voet van art. 10:7 lid 1 Wvggz bij de rechtbank Rotterdam een verzoekschrift ingediend ter verkrijging van een rechterlijke beslissing over de klacht. Een dag later is hij feitelijk overgeplaatst naar de accommodatie van [verblijfplaats 1] te [plaats 2] .

Op 9 september 2020 heeft de rechtbank het verzoek mondeling behandeld. Ter zitting is namens betrokkene aangevoerd dat de geneesheer-directeur onvoldoende rekening heeft gehouden met zijn voorkeur om behandeld te worden in, althans zo dicht mogelijk nabij, de regio waarin hij is opgegroeid en waar hij zijn sociale contacten heeft. De rechtbank heeft de behandeling van de klacht aangehouden tot 7 oktober 2020, nadat partijen ter zitting waren overeengekomen dat de zorgverantwoordelijke, na onderzoek, aan de rechtbank zou berichten of betrokkene kan worden behandeld in een kliniek die dichter bij Rotterdam ligt.

Op 7 oktober 2020 is de mondelinge behandeling voortgezet. Bij beschikking van 22 oktober 2020 constateerde de rechtbank dat de gevraagde toelichting van de zorgverantwoordelijke niet was ontvangen. De rechtbank heeft de klacht gegrond verklaard voor het gedeelte dat ziet op de motivering van de beslissing en heeft het meer of anders verzochte afgewezen.

In een tegen die beschikking gericht cassatieberoep keerde betrokkene zich met een motiveringsklacht tegen de vaststelling dat er geen mogelijkheid is, hem te laten verblijven in een accommodatie die dichter in de buurt van Rotterdam ligt. Betrokkene wees erop dat, anders dan was afgesproken tijdens de mondelinge behandeling op 9 september 2020, niet serieus naar alternatieven is gekeken. De Hoge Raad oordeelde die motiveringsklacht gegrond in (rov. 4.3 van) zijn beschikking van 16 juli 2021, ECLI:NL:HR:2021:1162. De Hoge Raad heeft de beschikking van de rechtbank van 22 oktober 2020 vernietigd en de zaak teruggewezen naar die rechtbank ter verdere behandeling en beslissing.

Op 23 september 2021 heeft de rechtbank Rotterdam de behandeling van de klacht voortgezet. Ter zitting bleek dat betrokkene inmiddels, op 9 juli 2021, was teruggeplaatst van [verblijfplaats 1] naar [verblijfplaats 2] , locatie [plaats 3] .3.Betrokkene heeft de rechtbank toen verzocht hem op grond van art. 10:11 lid 2 Wvggz ten laste van de zorgaanbieder een schadevergoeding toe te kennen van € 50,- per dag over het tijdvak waarin hij in de accommodatie van [verblijfplaats 1] heeft verbleven.

De geneesheer-directeur heeft namens de zorgaanbieder op 12 oktober 2021 een verweerschrift ingediend. Op 18 oktober 2021 heeft de advocaat van betrokkene schriftelijk daarop gereageerd en tevens aan de rechtbank verzocht op grond van art. 5 lid 4 EVRM aan betrokkene een schadevergoeding toe te kennen voor de lange duur van de klachtprocedure.

Op 25 oktober 2021 heeft de geneesheer-directeur namens de zorgaanbieder gereageerd op de genoemde brief van de advocaat van 18 oktober 2021.

Bij beschikking van 8 november 2021 (ECLI:NL:RBROT:2021:10861) heeft de rechtbank de klacht alsnog gegrond verklaard voor zover deze betrekking had op het door de rechtbank omschreven motiveringsgebrek. De rechtbank heeft in zoverre de beslissing van de geneesheer-directeur van 30 juli 2020 vernietigd en bepaald dat haar uitspraak in de plaats treedt van het vernietigde gedeelte van de beslissing van de geneesheer-directeur.4.De rechtbank heeft de klacht voor het overige ongegrond verklaard. Zij heeft zowel het verzoek tot toekenning van schadevergoeding op grond van art. 10:11 lid 2 Wvggz als het verzoek tot toekenning van schadevergoeding op grond van art. 5 lid 4 EVRM afgewezen.

Met betrekking tot het verzoek tot toekenning van schadevergoeding ten laste van de zorgaanbieder overwoog de rechtbank onder meer:

- dat de geneesheer-directeur ter zitting duidelijk heeft gemaakt dat en waarom ten tijde van de beschikking van 22 oktober 2020 er in de regio’s Rotterdam, Den Haag of Amsterdam geen zorgaanbieder was die dezelfde of een gelijkwaardige zorgmogelijkheid bood als [verblijfplaats 1] ; (rov. 3.2.3 en 3.2.4)

- dat bij de beslissing tot overplaatsing (30 juli 2020) werd voldaan aan de criteria voor verplichte zorg (art. 3:3 Wvggz) en aan de algemene uitgangspunten van de wet (art. 2:1 Wvggz); er waren geen voor betrokkene minder bezwarende alternatieven met hetzelfde effect, noch in een ambulante setting, noch dichter bij Rotterdam. Gelet op het beoogde doel van de behandeling, was de overplaatsing naar [verblijfplaats 1] evenredig en naar verwachting effectief; (rov. 3.2.6 – 3.2.8)

- dat hetgeen aan de motivering van het besluit tot overplaatsing ontbrak, alsnog duidelijk is geworden uit de nadere toelichting van de geneesheer-directeur. Omdat dit gedeelte van de motivering niet eerder aan betrokkene kenbaar was gemaakt, was de beslissing tot overplaatsing in zoverre niet deugdelijk gemotiveerd. Het klachtonderdeel dat daarop ziet is gegrond; (rov. 3.2.9)

- dat de rechtbank geen aanleiding ziet voor toekenning van schadevergoeding op de voet van art. 10:11 lid 2 Wvggz, nu de klacht van betrokkene slechts gegrond is verklaard ten aanzien van het motiveringsgebrek; (rov. 3.3.2)

Met betrekking tot het verzoek om schadevergoeding wegens de duur van de behandeling van de zaak na cassatie en verwijzing overwoog de rechtbank als volgt:

“3.4.1. Verzoeker verzoekt hem een schadevergoeding toe te kennen omdat de rechtbank niet ‘speedily’ heeft beslist als bedoeld in artikel 5 lid 4 EVRM.

De Hoge Raad heeft in zijn uitspraak van 28 juni 2019, ECLI:NL:HR:2019:1054, als regel aanvaard dat in beginsel binnen vier weken na de uitspraak van de Hoge Raad een mondelinge behandeling plaatsvindt, en dat de rechtbank in beginsel binnen vier weken na die mondelinge behandeling beslist op het verzoek van de officier van justitie, dan wel de zaak aanhoudt met het oog op een deskundigenonderzoek.

De rechtbank stelt vast dat de mondelinge behandeling ruim twee maanden na de beschikking van de Hoge Raad van 16 juli 2021 heeft plaatsgevonden. Omdat de geneesheer-directeur door een misverstand niet aanwezig was tijdens de mondelinge behandeling op 23 september 2021, heeft hierna nog een schriftelijke ronde plaatsgevonden, en hebben verzoeker en de geneesheer-directeur ingestemd met schriftelijke afdoening van de zaak zonder nadere mondelinge behandeling. De rechtbank heeft uiteindelijk op 8 november 2021 op de verzoeken beslist.

Hoewel verzoeker kan worden nagegeven dat tussen de beschikking van de Hoge Raad en de beslissing van deze rechtbank niet de nodige voortvarendheid is betracht, is de termijnoverschrijding niet zodanig lang dat dit een schadevergoeding zou rechtvaardigen. Daar komt bij dat verzoeker op geen enkele wijze heeft onderbouwd waaruit zijn schade heeft bestaan, mede gelet op het feit dat hij sinds 9 juli 2021 weer in [de zorgaanbieder] [plaats 3] verblijft.

Gelet op het voorgaande zal de rechtbank het verzoek tot schadevergoeding afwijzen.”

Betrokkene heeft op 8 februari 2022 beroep in cassatie ingesteld tegen de beschikking van de rechtbank van 8 november 2021.5.Bij beschikking van 17 juni 2022 (ECLI:NL:HR:2022:891)6.heeft de Hoge Raad betrokkene niet-ontvankelijk verklaard in dat cassatieberoep voor zover het is gericht tegen de afwijzing van het verzoek om schadevergoeding. De Hoge Raad overwoog dat het bepaalde in art. 10:12 lid 3 Wvggz van toepassing is op het verzoek om schadevergoeding op grond van art. 5 lid 4 EVRM en dat tegen de beslissing op dat verzoek hoger beroep open staat. De Hoge Raad verwierp (met toepassing van art. 81 lid 1 RO) het tweede middelonderdeel, dat betrekking had op de inhoudelijke beslissing van de rechtbank over de ingediende klacht tegen de beslissing van de geneesheer-directeur.

Tegen de beslissing van de rechtbank over de verzochte schadevergoeding had betrokkene (zekerheidshalve) ook hoger beroep ingesteld bij het gerechtshof Den Haag. Bij beschikking van 18 mei 2022 (ECLI:NL:GHDHA:2022:899)7.heeft het hof de beschikking van de rechtbank van 8 november 2021 bekrachtigd voor zover deze aan het oordeel van het hof was onderworpen, en het in hoger beroep meer of anders verzochte afgewezen.

Namens betrokkene is op 18 augustus 2022 − tijdig − beroep in cassatie ingesteld. Op 7 oktober 2022 heeft de zorgaanbieder een verweerschrift ingediend, houdende referte aan het oordeel van de Hoge Raad ten aanzien van het principaal cassatiemiddel. Daarbij heeft de zorgaanbieder voorwaardelijk incidenteel cassatieberoep ingesteld tegen de beschikking van het hof. Namens betrokkene is op 28 oktober 2022 een verweerschrift in het voorwaardelijk incidenteel cassatieberoep ingediend dat strekt tot referte aan het oordeel van de Hoge Raad.

In de artikelen 10:11 en 10:12 van de Wvggz is een regeling getroffen voor verzoeken om toekenning van schadevergoeding.8.Voor dit geschil is het volgende van belang.

Art. 10:11 lid 2 Wvggz houdt in dat bij een verzoek als bedoeld in art. 10:7, eerste lid, Wvggz (d.w.z. bij een verzoek aan de rechtbank ter verkrijging van een rechterlijke beslissing over de bij de klachtencommissie ingediende klacht als bedoeld in art. 10:3) de klager tevens kan verzoeken, hem een schadevergoeding toe te kennen ten laste van de zorgaanbieder.9.De rechtbank kan afzonderlijk over het verzoek tot schadevergoeding beslissen, dan wel tegelijk met het verzoek als bedoeld in art. 10:7 lid 1 Wvggz. De schadevergoeding wordt naar billijkheid vastgesteld.

Art. 10:12 Wvggz regelt verschillende vormen van schadevergoeding wegens het niet in acht nemen van de wet. Het eerste lid betreft schade door het niet in acht nemen van de wet bij het nemen van een crisismaatregel of bij daaraan voorafgaande zorg.10.Het tweede lid betreft gevallen waarin de wet niet in acht is genomen door de geneesheer-directeur of door de zorgverantwoordelijke. Het derde lid van art. 10:12 Wvggz bepaalt dat indien de wet niet in acht is genomen door de officier van justitie of door de rechter, de betrokkene aan de rechtbank kan verzoeken hem een schadevergoeding toe te kennen ten laste van de Staat.11.In al deze gevallen kent de rechter een naar billijkheid vastgestelde schadevergoeding toe.

In art. 10:12 Wvggz gaat het om ‘zelfstandige’ verzoeken om toekenning van een schadevergoeding.12.Dit zelfstandige karakter neemt niet weg dat de rechtbank een verzoek om schadevergoeding gevoegd kan behandelen met een ander, bij dezelfde rechtbank aanhangig verzoek waarop de civiele verzoekschriftprocedure van toepassing is (zie art. 285 lid 2 Rv).13.

In de onderhavige zaak is het verzoek om schadevergoeding ten laste van de zorgaanbieder ter zake van de beslissing van de geneesheer-directeur niet gedaan bij het in art. 10:7, eerste lid, Wvggz bedoelde verzoek ter verkrijging van een rechterlijke beslissing over de klacht. Het desbetreffende verzoek is eerst gedaan na cassatie en terugwijzing (zie alinea 1.6 hiervoor). De vraag of in dit stadium van de klachtprocedure het indienen van dit verzoek om schadevergoeding nog toelaatbaar was14., is in het principaal cassatiemiddel noch in het incidenteel cassatiemiddel aan de orde gesteld. Daarom ga ik aan die vraag voorbij, gelet op art. 419 lid 1 in verbinding met art. 429 lid 2 Rv.

Het verzoek om toekenning van schadevergoeding wegens beweerde overschrijding door de rechtbank van een beslistermijn in de fase van afdoening na cassatie en terugwijzing, is voor het eerst gedaan op 18 oktober 2021 (zie alinea 1.7 hiervoor). Wettelijk gaat het om een zelfstandig verzoek, ook al werd het gepresenteerd als ware het een vermeerdering van het verzoek in de klachtzaak. De vraag of in dit stadium het indienen van dit verzoek om schadevergoeding procedureel toelaatbaar was, is noch in het principaal cassatiemiddel noch in het incidenteel cassatiemiddel aan de orde gesteld.

Klachten m.b.t. nadeel als gevolg van de beslissing van de geneesheer-directeur

In rov. 4.6, in cassatie onbestreden, stelt het hof voorop dat uit het oordeel van de rechtbank over de beslissing van de geneesheer-directeur volgt “dat geen sprake is geweest van een onterechte of onrechtmatige verplaatsing van betrokkene, en dus evenmin van een onjuiste toepassing van verplichte zorg”. Het oordeel van de rechtbank hield in dat de motivering van die beslissing gebrekkig was. Dat motiveringsgebrek is hersteld door de rechtbank, hetgeen niet heeft geleid tot een andere beslissing dan strekkend tot overplaatsing van betrokkene naar [verblijfplaats 1] . Aan het slot van rov. 4.6 maakt het hof de gevolgtrekking dat er geen sprake is van onrechtmatig verblijf van betrokkene in de accommodatie van [verblijfplaats 1] , en dat betrokkene daar niet langer heeft verbleven dan het geval zou zijn geweest indien de verwijsbeslissing van begin af aan wel naar behoren zou zijn gemotiveerd.

In HR 17 juni 2022 is onderdeel 2 van het cassatiemiddel, dat betrekking had op de inhoudelijke beslissing van de rechtbank over de ingediende klacht, verworpen. Daarmee is de door het hof bedoelde beslissing van de rechtbank over de klacht onherroepelijk geworden.

Met betrekking tot het verzoek om schadevergoeding overwoog het hof:15.

“4.7 Bij zijn oordeel over dit verzoek om schadevergoeding stelt het hof (…) voorop dat uit het oordeel van de rechtbank over de verwijsbeslissing volgt dat geen sprake is geweest van een onterechte of onrechtmatige overplaatsing van betrokkene, en dus evenmin van een onjuiste toepassing van verplichte zorg. Het oordeel van de rechtbank hield in dat de motivering van de verwijsbeslissing gebrekkig was. Dit gebrek kon door de rechtbank worden hersteld en leidde niet tot een andere beslissing. Daarmee staat vooralsnog vast dat betrokkene niet onrechtmatig in [verblijfplaats 1] heeft verbleven, en ook niet langer dan het geval zou zijn geweest als de verwijsbeslissing direct geheel deugdelijk was gemotiveerd. Betrokkene heeft echter verzocht om een schadevergoeding van € 50,- per dag gedurende de periode dat hij in [verblijfplaats 1] heeft verbleven. Hij heeft zijn verzoek erop gebaseerd dat de overplaatsing tegen zijn wensen en voorkeuren inging, dat hij het verblijf als zeer onprettig en als een stilstand in zijn leven heeft ervaren, en dat hij daar veel last heeft gehad van angsten en heimwee. Die ervaringen zijn echter het gevolg geweest van de overplaatsing naar en het verblijf in [verblijfplaats 1] zelf, waarvan vooralsnog vaststaat dat deze op zichzelf niet onrechtmatig zijn geweest. Niet gesteld of gebleken is dat sprake is van schade die voortvloeit uit het motiveringsgebrek in de verwijsbeslissing. Nog afgezien van de vraag of een dergelijk motiveringsgebrek op zichzelf grond kan vormen voor de toekenning van een schadevergoeding, oordeelt het hof dat betrokkene onvoldoende heeft onderbouwd dat hij schade heeft geleden ten gevolge van het gegrond verklaarde deel van de klacht. En hoewel artikel 10:11 (en 10:12) Wvggz is bedoeld als laagdrempelige mogelijkheid om vergoeding van geleden schade te kunnen vorderen, moet de verzoeker daarvoor wel voldoende aannemelijk maken dat sprake is van enige schade als gevolg van een gegronde klacht.”

Onderdeel 1 van het middel is gericht tegen rov. 4.7. De klacht houdt in dat het bestreden oordeel onjuist is, althans ontoereikend gemotiveerd in het licht van HR 10 april 2015, ECLI:NL:HR:2015:92616.en HR 13 december 1996, ECLI:NL:HR:1996:ZC222917.. Gelet op de vernietiging door de Hoge Raad van de beschikking van de rechtbank Rotterdam van 22 oktober 2020 en gelet op de beslissing van die rechtbank van 8 november 2021 waarin de klacht gegrond werd verklaard voor zover deze op het motiveringsgebrek ziet, is er volgens het middelonderdeel reden om aan betrokkene een schadevergoeding toe te kennen. Betrokkene heeft de gehele periode in onzekerheid verkeerd, met de daaruit voortvloeiende spanningen en frustraties. Dat blijkt volgens de klacht ook uit de reden om hem terug te plaatsen: men kon hem in [plaats 2] niet behandelen als gevolg van heimwee.

Ik bespreek eerst de uitspraken waarop in het cassatiemiddel een beroep is gedaan. In de zaak die heeft geleid tot HR 13 december 1996 (ECLI:NL:HR:1996:ZC2229) had de patiënt op de voet van art. 35 (oud) Wet Bopz verzocht, hem een naar billijkheid vast te stellen schadevergoeding ten laste van de Staat toe te kennen omdat hij nadeel had geleden als gevolg van schending van art. 8 lid 1 in verbinding met art. 17 lid 1 (oud) Wet Bopz. De patiënt stelde dat hij immateriële schade had geleden doordat hij gedurende bijna vier maanden in het onzekere heeft verkeerd omtrent de rechtmatigheid van zijn gedwongen verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis, waardoor bij hem spanningen en frustraties waren ontstaan. De Hoge Raad overwoog:

“3.3 (…) Voorop moet worden gesteld dat bij de toekenning ‘naar billijkheid’ van schadevergoeding op de voet van art. 35 Bopz de rechter niet gebonden is aan de grenzen voor de toekenning van vergoeding van ander nadeel dan vermogensschade, vervat in art. 6:106 BW. Zulks vloeit voort uit de strekking van art. 35, waarmee mede beoogd is te voldoen aan art. 5 lid 5 EVRM, dat bepaalt dat een ieder die het slachtoffer is geweest van een detentie in strijd met de bepalingen van art. 5 leden 1-4 EVRM recht heeft op schadeloosstelling, en waarvan moet worden aangenomen dat het tenminste recht geeft op een billijke genoegdoening als bedoeld in art. 50 EVRM.

Dit brengt mee dat, daargelaten of art. 6:106 BW dit zou toelaten, in elk geval op de voet van art. 35 Bopz een vergoeding kan worden toegekend ter zake van het nadeel, bestaande in het gedurende een bepaalde periode in onzekerheid verkeren als in het verzoek van de betrokkene bedoeld, waardoor in die periode spanningen en frustraties zijn ontstaan.

De vaststelling van het bedrag van een dergelijke vergoeding dient te geschieden met inachtneming van de algemene regels betreffende de begroting van schade. Deze begroting dient, in de bewoordingen van art. 6:97 BW, plaats te vinden op de wijze die het meest met de aard van de schade in overeenstemming is. Daarbij is van belang dat het hier gaat om een genoegdoening ter zake van het in de hiervoor bedoelde periode in onzekerheid verkeren en de daaruit voortvloeiende spanningen en frustraties. Een hierop gerichte vergoeding laat zich slechts intuïtief schatten en een dergelijke schatting behoeft in beginsel geen nadere motivering. Ook gelden hier niet de gewone regels van stelplicht en bewijslast.”

Wat betreft de hoogte van de vergoeding, voegde de Hoge Raad hieraan toe:

“Vergelijking met wat gebruikelijk is bij de toepassing van art. 89 Sv., kan daarbij niet als richtlijn dienen. Deze bepaling richt zich immers, voor zover hier van belang, op vergoeding van de schade die het gevolg is van een achteraf onjuist gebleken toepassing van voorlopige hechtenis. In een geval als het onderhavige gaat het echter niet om een vrijheidsbeneming die achteraf bezien niet had behoren plaats te vinden of die langer heeft geduurd dan zonder schending van de betrokken voorschriften zou zijn geschied, maar om de door de betrokkene aan zijn verzoek ten grondslag gelegde stelling dat hij gedurende een bepaalde periode in onzekerheid heeft verkeerd over wat in het verzoek is aangeduid als ‘de rechtmatigheid’ van zijn vrijheidsbeneming, waarmee kennelijk is bedoeld de onzekerheid omtrent de vraag of de rechter de gevorderde machtiging tot voortgezet verblijf uiteindelijk al of niet zou verlenen, welke verlening uiteindelijk wèl heeft plaatsgevonden.”

Ook in de zaak die heeft geleid tot HR 10 april 2015, ECLI:NL:HR:2015:926 ging het om een verzoek tot schadevergoeding op grond van art. 35 (oud) Wet Bopz. Aan dat verzoek was ten grondslag gelegd dat de rechter bij de behandeling van een verzoek van de OvJ tot verlening van een machtiging tot voortgezet verblijf de wettelijke beslistermijn had overschreden; in de periode van overschrijding verkeerde de betrokken patiënt in onzekerheid over de rechtmatigheid van zijn verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis. Het hof had beslist dat de betrokkene (enige) schade aannemelijk dient te maken: de enkele omstandigheid dat een procedureel verzuim is begaan, doet geen recht op immateriële schadevergoeding ontstaan. De Hoge Raad oordeelde de daartegen gerichte klacht gegrond, na te hebben overwogen:

“3.4.1 Volgens art. 5 lid 5 EVRM heeft eenieder die het slachtoffer is geweest van een arrestatie of een detentie in strijd met art. 5 EVRM, recht op schadeloosstelling. Art. 35 lid 1 Wet Bopz bepaalt dat indien degene ten aanzien van wie door de officier van justitie een verzoek is gedaan tot het verlenen van een van de machtigingen als bedoeld in hoofdstuk II van deze wet, nadeel heeft geleden doordat de rechter of de officier van justitie een van de bepalingen, vervat in dit hoofdstuk, niet in acht heeft genomen, de rechter op verzoek van de betrokkene aan hem een naar billijkheid vast te stellen schadevergoeding ten laste van de Staat toekent.

Op de voet van art. 35 Wet Bopz kan bij overschrijding door de rechter van de beslistermijn een vergoeding worden toegekend ter zake van immaterieel nadeel aan een betrokkene die stelt dat hij in de periode van overschrijding heeft verkeerd in onzekerheid over de rechtmatigheid van zijn gedwongen verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis (vgl. HR 13 december 1996, ECLI:NL:HR1996:ZC2229, NJ 1997/682). Wanneer een dergelijk verzoek tot schadevergoeding wordt gedaan en vaststaat dat de termijn is overschreden voor het nemen van een rechterlijke beslissing tot het verlenen van een machtiging in de zin van hoofdstuk II van de Wet Bopz die strekt tot gedwongen verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis, is aannemelijk dat de betrokkene door die overschrijding nadeel, dat op geld behoort te worden gewaardeerd, heeft geleden in de vorm van spanning of frustratie door het uitblijven van een tijdige rechterlijke beslissing over zijn vrijheidsbeneming of de voortzetting daarvan, en onzekerheid over zijn situatie.

3.5 In het onderhavige geval heeft betrokkene voor het hof aangevoerd door de overschrijding van de beslistermijn in onzekerheid te hebben verkeerd. Vaststaat dat de rechtbank met de beschikking van 30 mei 2013 de beslistermijn voor de machtiging tot voortgezet verblijf van betrokkene in een psychiatrisch ziekenhuis heeft overschreden. In het licht van hetgeen hiervoor (…) is overwogen, heeft het hof dus ten onrechte geoordeeld dat niet aannemelijk is dat betrokkene nadeel heeft geleden dat aanspraak geeft op toekenning van schadevergoeding. (…).”

In de zaak die heeft geleid tot HR 20 november 2020 (ECLI:NL:HR:2020:1806) had de burgemeester een crisismaatregel genomen en het bepaalde in art. 7:2 lid 3 Wvggz niet nageleefd (ervoor zorgen dat de betrokkene wordt bijgestaan door een advocaat). De rechtbank kende aan de betrokkene een schadevergoeding toe. In een overweging ten overvloede – de gemeente was in haar cassatieberoep niet-ontvankelijk – oordeelde de Hoge Raad als volgt:

“4.4 (…) Op grond van art. 10:12 lid 1 Wvggz kan schadevergoeding worden toegekend indien bij het nemen van een crisismaatregel de wet niet in acht is genomen. Uit het gebruik van het woord “bij” volgt dat ook de niet-naleving van wettelijke verplichtingen die in verband met het nemen van de crisismaatregel moeten worden nageleefd grond kan zijn om schadevergoeding toe te kennen, al tast die niet-naleving de rechtmatigheid van de crisismaatregel zelf niet aan. De verplichting om binnen 24 uur na het nemen van de crisismaatregel ervoor te zorgen dat de betrokkene rechtsbijstand heeft, is daarvan een voorbeeld.

Bij de beoordeling van een verzoek tot schadevergoeding gelden de uitgangspunten genoemd in de uitspraken van de Hoge Raad met betrekking tot art. 35 Wet Bopz (oud).18.Daaruit volgt onder meer dat bij de toekenning ‘naar billijkheid’ van schadevergoeding op de voet van art. 10:12 Wvggz, evenals onder art. 35 Wet Bopz (oud) het geval was, de rechter niet gebonden is aan de grenzen voor de toekenning van vergoeding van ander nadeel dan vermogensschade, vervat in art. 6:106 BW.

Daaruit volgt voorts dat, indien bij het nemen van een crisismaatregel de wet niet in acht is genomen, en de betrokkene stelt dat hij daarvan nadeel heeft ondervonden, hij recht heeft op een schadevergoeding naar billijkheid. In zodanig geval is immers aannemelijk dat de betrokkene daarvan nadeel heeft ondervonden, in de vorm van spanning en frustratie. Dat geldt dus ook voor een geval als dit, waarin de betrokkene langer dan de wetgever gerechtvaardigd heeft geacht, van rechtsbijstand verstoken is gebleven.”

Ik keer terug naar de onderhavige zaak. In rov 4.7 heeft het hof overwogen dat betrokkene het verzoek om toekenning van een schadevergoeding als bedoeld in art. 10:11 lid 2 Wvggz hierop heeft gebaseerd: (i) dat de overplaatsing naar [plaats 2] tegen zijn wensen en voorkeuren inging,19.(ii) dat hij het verblijf te [plaats 2] als zeer onprettig en als een stilstand in zijn leven heeft ervaren, en (iii) dat hij daar veel last heeft gehad van angst en heimwee. Het hof overweegt dat oorzakelijk verband ontbreekt tussen het motiveringsgebrek en het gestelde (immateriële) nadeel, omdat de genoemde ervaringen van betrokkene het gevolg waren van de overplaatsing en het verblijf in de accommodatie van [verblijfplaats 1] . Ook al was sprake van een motiveringsgebrek, achteraf is (onherroepelijk) komen vaststaan dat er voldoende grond was voor de overplaatsing van betrokkene naar [verblijfplaats 1] en dat er dichter bij Rotterdam geen voor betrokkene geschikte accommodatie was. Kortom, in de hypothetische situatie waarin de zorgverantwoordelijke wél tijdig onderzoek zou hebben ingesteld naar alternatieve accommodaties dichter bij Rotterdam en daarover zou hebben gerapporteerd, zou volgens het hof de uitkomst geen andere zijn geweest dan de overplaatsing van betrokkene naar [verblijfplaats 1] .20.Het gedwongen verblijf van betrokkene, ook in de accommodatie te [plaats 2] , geschiedde op basis van de eerder verleende zorgmachtiging. Dat oordeel is rechtens niet onjuist en niet onbegrijpelijk voor de lezer.

Het hof laat in rov. 4.7 in het midden of een dergelijk motiveringsgebrek op zichzelf grond kan vormen voor toekenning van een schadevergoeding (“nog afgezien van de vraag …”). Het hof kwam aan die vraag niet toe, omdat “niet gesteld of gebleken is” dat sprake is van schade die voortvloeit uit het motiveringsgebrek. Dat oordeel is mijns inziens niet onjuist, noch onbegrijpelijk. Ik licht dit hieronder toe.

Anders dan in de zaken die hebben geleid tot HR 13 december 1996 en HR 10 april 2015 (hiervoor besproken), gaat het in deze zaak niet om immateriële schade als gevolg van onzekerheid bij betrokkene over de rechtmatigheid van zijn (voortgezette) gedwongen verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis. De rechtmatigheid van het onvrijwillig verblijf van betrokkene in een accommodatie als bedoeld in de Wvggz en van de daar verleende zorg vloeit rechtstreeks voort uit de verleende zorgmachtiging; dáárover bestond bij betrokkene geen onzekerheid. Een verslechtering van zijn rechtspositie door opneming in het regime van de accommodatie van [verblijfplaats 1] is in deze zaak niet aan de orde.21.Evenmin had de gestelde onzekerheid van betrokkene betrekking op het feit dat hij niet langer kon worden verpleegd in de accommodatie te Capelle a/d IJssel, waarin hij zich bevond toen de geneesheer-directeur haar beslissing tot overplaatsing nam.

Het feit dat de beslissing tot overplaatsing van betrokkene naar [verblijfplaats 1] een motiveringsgebrek had (in die zin, dat onvoldoende duidelijkheid bestond over het toegezegde onderzoek naar alternatieve plaatsingsmogelijkheden dichter in de buurt van Rotterdam), leidt niet automatisch tot de gevolgtrekking dat betrokkene als gevolg van dat motiveringsgebrek nadeel heeft ondervonden in de vorm van spanning en frustratie. De gestelde onzekerheid en frustratie van betrokkene gedurende zijn verblijf in [plaats 2] hadden betrekking op een mogelijk gemiste kans op een (in zijn ogen gunstiger) alternatieve plaatsing dichter in de buurt van Rotterdam. Nadat de geneesheer-directeur zelf hiernaar onderzoek had gedaan en daarover aan de rechtbank rapporteerde, heeft betrokkene duidelijkheid verkregen dat mogelijkheden ontbraken voor een plaatsing dichter in de buurt van Rotterdam. Om die reden kon bij de keuze van de behandellocatie geen rekening worden gehouden met zijn wensen en voorkeuren. Het hof kon op die grond de gevraagde vergoeding naar billijkheid weigeren. Ook de in het middelonderdeel gemaakte vergelijking met de zaak van HR 20 november 2020, waarin de betrokkene enige tijd verstoken is geweest van de rechtsbijstand waarop hij toen recht had, gaat om deze reden niet op. Het voorgaande voert mij tot de slotsom dat onderdeel 1 faalt.

Klachten m.b.t. schade als gevolg van overschrijding van een beslistermijn door de rechtbank

Het hof overwoog met betrekking tot het verzoek om schadevergoeding op grond van art. 5 lid 4 EVRM het volgende:

“4.8 Hiernaast heeft betrokkene verzocht om schadevergoeding voor de lange duur van de procedure bij de rechtbank na vernietiging en terugwijzing op grond van artikel 5 lid 4 EVRM en/of artikel 10:12 lid 3 Wvggz. Ter zitting heeft de advocaat van betrokkene toegelicht dat deze vergoeding ook een bedrag van € 50,- per dag zou moeten beslaan voor de dagen dat de beschikking na verwijzing door de Hoge Raad te lang op zich heeft laten wachten. Volgens de berekeningen van de advocaat aan de hand van de richtlijnen van HR 28 juni 2019, ECLI:NL:HR:2019:1054 gaat het om een termijnoverschrijding van ongeveer 56 dagen.

4.9 Nog afgezien van de vraag of het hier gaat om een termijnoverschrijding die een schadevergoeding rechtvaardigt, is het hof ook op dit punt van oordeel dat betrokkene de schade onvoldoende heeft onderbouwd. De rechtbank heeft – in hoger beroep onbestreden – vastgesteld dat betrokkene sinds 9 juli 2021 weer bij [de zorgaanbieder] [plaats 3] verbleef, dus nog voordat de Hoge Raad op 16 juli 2021 de beschikking van 22 oktober 2020 heeft vernietigd en naar de rechtbank heeft teruggewezen ter verdere behandeling en beslissing. Een te lange duur van deze verdere behandeling en beslissing heeft dus geen invloed kunnen hebben op de duur van het verblijf van betrokkene in [verblijfplaats 1] . Een (eventuele) termijnoverschrijding heeft naar het oordeel van het hof ook niet (meer) kunnen leiden tot spanning, angst en onzekerheid over wat betrokkene te wachten zou (kunnen) staan wat betreft zijn verblijf in [verblijfplaats 1] . In dat licht heeft betrokkene onvoldoende onderbouwd daadwerkelijk schade te hebben geleden ten gevolge van een te lange duur van de procedure na vernietiging en terugwijzing.”

Onderdeel 2 is gericht tegen rov. 4.9 en klaagt dat dit oordeel in strijd is met art. 5, leden 4 en 5 EVRM, art. 10:12 lid 3 Wvggz, art. 6 lid 1 in verbinding met art. 13 EVRM en art. 20 Rv. Deze algemene klacht is nader uitgewerkt in drie subonderdelen. Onder 2.1 wordt aangevoerd dat de omstandigheid dat betrokkene is teruggeplaatst naar een accommodatie in de regio Rotterdam niet betekent “dat het voor hem over is”. Onder 2.2 wordt aangevoerd dat op grond van art. 5 lid 4 EVRM spoedig door de rechter moet worden beslist over de rechtmatigheid van de vrijheidsbeneming. Na cassatie en terugwijzing geldt als regel dat de rechtbank in beginsel binnen vier weken een zitting bepaalt en vervolgens binnen vier weken een beslissing neemt. Volgens de klacht is die termijn in deze zaak ruimschoots overschreden. De omstandigheid dat hij inmiddels is teruggeplaatst naar een accommodatie in de regio Rotterdam neemt volgens het middelonderdeel niet weg dat betrokkene recht had op een spoedige rechterlijke beslissing. De vergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn wordt vastgesteld zonder dat schade behoeft te worden aangetoond.22.Indien art. 5 lid 4 EVRM is geschonden, geeft dit betrokkene zonder meer recht op een schadevergoeding als bedoeld in art. 5 lid 5 EVRM, in verbinding met art. 10:12 lid 3 Wvggz. Ook art. 6 lid 1 EVRM (‘redelijke termijn’) en art. 20 Rv (waken tegen onredelijke vertraging) zijn in deze zaak geschonden. Onder 2.3 wordt herhaald dat betrokkene niet behoefde te onderbouwen dat hij daadwerkelijk schade heeft geleden. Deze klachten lenen zich voor gezamenlijke behandeling.

Art. 6 lid 1 EVRM geeft recht op een berechting van de zaak binnen een redelijke termijn.23.Art. 5 lid 4 EVRM bepaalt dat een ieder, aan wie door arrestatie of detentie zijn vrijheid is ontnomen, het recht heeft om aan het gerecht een voorziening te vragen, opdat dit spoedig beslist over de rechtmatigheid van zijn detentie en zijn invrijheidstelling beveelt indien de detentie onrechtmatig is. Mede ter uitvoering van deze verdragsbepaling24.zijn in de Wvggz termijnen opgenomen, waarbinnen de rechtbank een beslissing moet nemen over een door de officier van justitie verzochte zorgmachtiging. Indien de rechtbank een zorgmachtiging heeft verleend en de betrokkene een klacht heeft ingediend over een beslissing ter uitvoering van die zorgmachtiging, geldt voor de klachtencommissie een beslistermijn (zie art. 10:5 Wvggz). Indien de betrokkene vervolgens op grond van art. 10:7 Wvggz een beslissing van de rechtbank over de klacht verzoekt, behoort de rechtbank binnen vier weken te beslissen (zie art. 10:9 lid 2 Wvggz).

In de wet zijn geen beslistermijnen opgenomen voor de verdere afdoening na cassatie en verwijzing. In een zaak onder de Wet Bopz, waarin een machtiging tot voortgezet verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis was verzocht en na cassatie de verwijzingsrechter de zaak verder had behandeld, heeft de Hoge Raad het nationale recht in het licht van art. 5 lid 4 EVRM uitgelegd als volgt.25.De Hoge Raad stelde als regel dat − in beginsel − binnen vier weken na de uitspraak van de Hoge Raad een mondelinge behandeling plaatsvindt en dat de rechtbank in beginsel binnen vier weken na die mondelinge behandeling op het verzoek van de officier van justitie beslist, dan wel de zaak aanhoudt met het oog op een nader deskundigenonderzoek. De omstandigheden van het geval kunnen echter meebrengen dat deze termijnen in redelijkheid niet haalbaar zijn. In dat geval dient de rechtbank in haar tussen- of eindbeschikking te motiveren welke omstandigheden de vertraging rechtvaardigen.

In rov. 4.9 van de thans bestreden beschikking heeft het gerechtshof veronderstellenderwijs aangenomen dat de in HR 28 juni 2019 ontwikkelde beslistermijnen ook van toepassing zijn in een klachtzaak onder de Wvggz, alsook dat de rechtbank deze termijnen heeft overschreden. Nu dit uitgangspunt in het huidige principaal cassatiemiddel noch in het incidenteel cassatieberoep is bestreden ga ook ik hiervan uit, gelet op art. 419 lid 1 in verbinding met art. 429 lid 2 Rv.

De maatstaf die in het cassatiemiddel wordt verdedigd (kort gezegd: vergoeding voor de als gevolg van het uitblijven van een rechterlijke beslissing ondervonden spanning en frustratie), is afkomstig uit de jurisprudentie over de gevolgen van een overschrijding van de in art. 6 lid 1 EVRM bedoelde ‘redelijke termijn’. Om die reden maak ik eerst enkele opmerkingen over die jurisprudentie.

In de zaak Kudla/Polen betreffende een strafzaak waarin de ‘redelijke termijn’ als bedoeld in art. 6 lid 1 EVRM was overschreden,26.kende het EHRM op grond van art. 41 EVRM een vergoeding toe voor immateriële schade “such as distress and frustration resulting from the protracted length of his detention and trial”. Over dit onderwerp is veel geschreven.27.

In de onteigeningszaak HR 28 maart 2014, ECLI:NL:HR:2014:736,28.hadden de tussenkomende partijen verzocht om schadevergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn in art 6 lid 1 EVRM. De rechtbank wees dit verzoek af op de grond dat de tussenkomende partijen niet hadden voldaan aan hun stelplicht ter zake van de immateriële schade. Op de tegen dat oordeel gerichte klacht overwoog de Hoge Raad onder meer:

- dat volgens rechtspraak van het EHRM uitgangspunt is dat het uitblijven van een rechterlijke beslissing binnen redelijke termijn leidt tot spanning en frustratie, hetgeen een grond vormt voor toekenning van een vergoeding voor immateriële schade.29.Dit is ook voor het nationale recht de maatstaf en betekent dat geen stelplicht ter zake van zodanige schade rust op de partij die zich op schending van art. 6 EVRM beroept; (rov. 3.11)

- dat de aanspraak op schadevergoeding behoort te worden gericht tot de Staat, niet tot de wederpartij in de desbetreffende procedure; (rov. 3.12)

- dat de hoogste Nederlandse bestuursrechters een stelsel hebben ontwikkeld dat de mogelijkheid biedt om de Staat in bestuursrechtelijke procedures te veroordelen tot vergoeding van immateriële schade wegens overschrijding van de redelijke termijn; dit stelsel is in bestuursrechtelijke geschillen inmiddels vergaand geüniformeerd;30.(rov. 3.13)

- dat in bestuursrechtelijke procedures goede redenen bestaan om de beoordeling van een overschrijding van de redelijke termijn te laten plaatsvinden binnen de lopende procedure, met name de reden dat de bestuursrechter zelf beter toegerust is om de redelijkheid van de lengte van die procedure, gelet op de ter zake dienende omstandigheden, te beoordelen dan de civiele rechter die dit zou moeten doen in een afzonderlijke procedure tegen de Staat. Indien de gestelde termijnoverschrijding plaatsvindt in een civiele procedure, is voor een beoordeling daarvan door de civiele rechter niet nodig dat deze in de lopende procedure plaatsvindt; (rov. 3.14)

- dat, gelet op het vorenstaande, in geval van overschrijding van de redelijke termijn in een civiele procedure, een daarop gerichte vordering tot schadevergoeding moet worden ingesteld in een afzonderlijke procedure uit onrechtmatige daad tegen de Staat; (rov. 3.15)

- dat voor de hoogte van de toe te kennen vergoedingen voor immateriële schade aansluiting kan worden gezocht bij de vergoedingen die de bestuursrechters plegen toe te kennen (€ 500 per half jaar overschrijding van de redelijke termijn, naar boven afgerond). In gevallen van geringe overschrijding kan echter worden volstaan met de constatering dat de redelijke termijn voor berechting is overschreden. (rov. 3.16.3)

Over de vraag of in een concreet geval sprake is van overschrijding van de redelijke termijn van berechting maakte de Hoge Raad nog de volgende algemene opmerkingen:

“3.16.4 (…) Uit hetgeen hiervoor in 3.16.2 is overwogen volgt dat bij de beoordeling van geschillen over overschrijding van de redelijke termijn, de jurisprudentie van het EHRM over art. 6 EVRM tot richtsnoer kan dienen. Het EHRM oordeelt naar aanleiding van de omstandigheden van het concrete geval, hetgeen betekent dat mede rekening wordt gehouden met de aard, de ingewikkeldheid en het belang van de zaak en met het (procedeer)gedrag van partijen. Gelet wordt op de totale duur van berechting, maar ook onaanvaardbaar lange perioden van tussentijdse inactiviteit kunnen overschrijding van de redelijke termijn meebrengen. Kwesties die verband houden met de organisatie van de rechterlijke macht (zoals achterstanden bij het desbetreffende gerecht of ziekte van behandelende rechters) staan niet aan aansprakelijkheid in de weg. Deze en andere door het EHRM gegeven uitgangspunten zijn ook voor de nationale beoordeling richtsnoer. (…). Procedures voor de Nederlandse burgerlijke rechter lopen zodanig uiteen in aard, ingewikkeldheid en procesvoering, dat de zaaksgerichte benadering van het EHRM niet kan worden geconcretiseerd in algemene richttermijnen voor een redelijke duur van die procedures.

Van een partij die een beroep doet op overschrijding van de redelijke termijn mag worden verwacht dat zij voldoende inzicht heeft in de aard, de ingewikkeldheid en het procesverloop van de desbetreffende zaak om haar eis naar behoren te onderbouwen met feiten en omstandigheden. Er is dan ook geen aanleiding voor een afwijking van de in het algemeen geldende regels van stelplicht en bewijslast. Wel kan een zeer lange feitelijke duur van de procedure aanleiding vormen om overschrijding van de redelijke termijn voorshands bewezen te achten, behoudens door de Staat te leveren tegenbewijs.

Omdat bij de beoordeling van een vordering wegens overschrijding van de redelijke termijn de duur van de gehele procedure mede van belang is, kan pas over een vordering wegens een zodanige overschrijding worden geoordeeld wanneer die duur van de gehele procedure kan worden vastgesteld. Dit betekent dat de behandelende rechter in voorkomend geval de beoordeling van een vordering wegens overschrijding van de redelijke termijn zal moeten aanhouden totdat de einduitspraak in het oorspronkelijke geschil in kracht van gewijsde is gegaan of die zaak is geroyeerd.”

Het hiervoor genoemde, door de hoogste Nederlandse bestuursrechters ontwikkelde stelsel is te kennen uit een reeks uitspraken van bestuursrechters.31.De ‘redelijke termijn’ in art. 6 lid 1 EVRM ziet op de gehele duur van de procedure, vanaf het moment waarop de zaak voor het eerst aan een rechter wordt voorgelegd tot aan het moment van de uiteindelijke beslissing over het ingeroepen recht, onderscheidenlijk over de gegrondheid van de strafvervolging. Art. 5 lid 4 EVRM ziet op de duur van de vrijheidsbeneming, tot het moment waarop de rechter oordeelt over de rechtmatigheid van de detentie. Het criterium ‘spoedig’ in dit artikellid32.is dan ook strikter dan het criterium ‘binnen redelijke termijn’ in art. 6 lid 1 EVRM.

Nu in dit cassatieberoep tot uitgangspunt dient dat de in HR 28 juni 2019 in beginsel voorgeschreven termijnen voor de behandeling en beslissing na cassatie en verwijzing óók van toepassing zijn in de verzoekschriftprocedure als bedoeld in art. 10:7 Wvggz, rijst de vraag of de overschrijding van de beslistermijn in de fase na cassatie en verwijzing rechtstreeks tot toewijzing van de schadeclaim had behoren te leiden. In de onderhavige klachtprocedure staat de rechtmatigheid van de vrijheidsbeneming niet ter discussie. Het gaat in deze procedure slechts om de plaats van uitvoering daarvan, te weten de beslissing tot overdracht van de zorg aan [verblijfplaats 1] . Uitgaande van de noodzaak tot uitvoering van de eerder verleende zorgmachtiging in een daartoe geschikte accommodatie, wordt rekening gehouden met de wensen en voorkeuren van betrokkene dienaangaande. Betrokkene heeft echter geen recht op plaatsing in een accommodatie in de nabijheid van zijn woonplaats. Indien hij als gevolg van het motiveringsgebrek gedurende zijn verblijf in [plaats 2] twijfel had of er dichter bij Rotterdam geen geschikte accommodatie kan worden gevonden, is aan die twijfel een einde gekomen toen hij vanuit [plaats 2] werd teruggeplaatst in de accommodatie van [verblijfplaats 2] in [plaats 3] . In de fase van het geding na cassatie en terugwijzing, welke fase aanving na de beschikking van de Hoge Raad van 16 juli 2021, kan bij betrokkene in redelijkheid geen onzekerheid meer hebben bestaan over zijn interne rechtspositie. Het oordeel van het hof dat betrokkene het gestelde immateriële nadeel als gevolg van de beweerde termijnoverschrijding onvoldoende heeft onderbouwd en dat er daarom geen grond is tot toekenning van de verzochte vergoeding is niet in strijd met de ingeroepen rechtsregel. Het is evenmin onbegrijpelijk. Dit voert mij tot de slotsom dat onderdeel 2 faalt.