HR, 01-12-2017, nr. 16/05627

In cassatie kan worden uitgegaan van de volgende feiten.1.

[eiser] was eigenaar van een aantal kapperszaken in Limburg en Noord- Brabant.

[eiser] was geïnteresseerd in de overname en mogelijke doorstart van een kappersbedrijf genaamd ‘De Stadskappers’, welk bedrijf kort tevoren was gefailleerd. Dit bedrijf had een aantal kapperszaken. Een daarvan was gevestigd in een door De Stadskappers van [betrokkene 1] en [betrokkene 2] (hierna gezamenlijk in enkelvoud: ‘ [betrokkene c.s.] ’) gehuurd pand aan de [a-straat 1] te [plaats] .

[verweerster 1] heeft in de persoon van [verweerster 2] aan [eiser] adviezen gegeven inzake deze activatransactie c.q. doorstart. [verweerster 2] heeft geadviseerd de over te nemen zaken niet onder te brengen in de eenmanszaak van [eiser] , maar daarvoor een besloten vennootschap op te richten.

Op 312.januari 2012 heeft [verweerster 2] aan [eiser] een e-mail3.gestuurd waarin onder meer is opgenomen:

“Verder zet ik de notaris aan het werk voor het oprichten van een vennootschap. Hiermee kunnen de risico’s met betrekking tot de overname in relatie tot je huidige vermogen extra beperkt worden. Kun je mij hiervoor zo spoedig mogelijk een kopie van je paspoort (mag ook digitaal) en een bankverklaring op naam van Stadskappers en Shop aanleveren? Ik zal de curator berichten dat de nieuwe venno[o]tschap de koper zal worden en niet jij privé.”

[eiser] heeft op 2 februari 2012 aan [verweerster 2] de vraag voorgelegd hoe de tenaamstelling zou moeten luiden voor de met [betrokkene c.s.] te sluiten huurovereenkomst.

[verweerster 2] heeft dezelfde dag per e-mail4.aan [eiser] laten weten dat huurder zou (moeten) zijn:

“Stadskappers en Shop BV statutair gevestigd en kantoorhoudende te [plaats] aan de [b-straat 1] , hierbij vertegenwoordigd door [eiser] .”

[eiser] heeft enige tijd later aan [verweerster 2] een (concept-) huurovereenkomst toegezonden met betrekking tot [a-straat 1] te [plaats] , met daarbij de vraag of [verweerster 2] deze op inhoud zou willen beoordelen.

In dit concept5.waren als “huurders” aangemerkt:

“Stadskappers en Shop BV, ( ), Vertegenwoordigd door [eiser] ( ),

En

[eiser] ( );

Beide[n] ondergetekenden zijn hoofdelijk, ieder voor het geheel, aansprakelijk voor alle verplichtingen voortvloeiende uit deze huurovereenkomst. ( )”

Inzake deze huurovereenkomst heeft [verweerster 2] bij e-mail van 21 maart 20126.aan [eiser] geantwoord:

“Ziet er prima uit, maar zou je eigenlijk niet voor een kortere periode willen huren (om er dus eerder uit te kunnen als je zou willen)? Je hebt daarnaast toestemming nodig om eventueel de bovenverdieping te verhuren. ( )”

Stadskappers en Shop B.V. is bij vonnis van de rechtbank Oost-Brabant d.d. 8 april 2013 failliet verklaard.

Na het faillissement heeft [betrokkene c.s.] [eiser] bij brief van 22 april 20137.aangesproken tot nakoming van de huurovereenkomst inzake het bedrijfspand aan de [a-straat 1] te [plaats] .

In de hoofdzaak tussen [betrokkene c.s.] en [eiser] heeft de kantonrechter in de rechtbank Limburg, zittingsplaats Roermond, bij vonnis van 22 april 20158.de tussen [betrokkene c.s.] en voor [eiser] bestaande huurovereenkomst inzake het pand [a-straat 1] te [plaats] ontbonden en [eiser] onder meer veroordeeld aan [betrokkene c.s.] te betalen een bedrag van € 47.396,- alsmede de maandelijkse huurprijs van € 4.793,60 vanaf 1 januari 2014, te indexeren vanaf 1 februari 2014, tot aan de datum van ontbinding, alsmede de op grond van artikel 18.2 van de toepasselijke algemene voorwaarden verschuldigde boeten van € 3.000,- en € 300,- per maand.

Tegen dit vonnis in de hoofdzaak is door [eiser] hoger beroep ingesteld.

Mij is ambtshalve bekend dat het hof ’s Hertogenbosch het bestreden vonnis in de hoofdzaak bij arrest van 27 september 2016 heeft bekrachtigd en dat [eiser] tegen dat arrest beroep in cassatie heeft ingesteld (zaaknummer 17/00044).

In de hiervoor (randnummer 1.13) genoemde hoofdzaak heeft [eiser] een incidentele conclusie tot oproeping van [verweerster c.s.] in vrijwaring ingediend. Bij incidenteel vonnis van 26 maart 2014 is de oproeping in vrijwaring toegestaan. De onderhavige procedure betreft deze vrijwaringszaak.

In deze procedure vordert [eiser] veroordeling van [verweerster c.s.] tot betaling van datgene waartoe [eiser] als gedaagde partij in de hoofdzaak mocht worden veroordeeld, vermeerderd met (na)kosten.

[eiser] heeft daaraan ten grondslag gelegd dat [verweerster c.s.] hem onjuist heeft geadviseerd inzake de door hem aan [verweerster c.s.] voorgelegde huurovereenkomst, waardoor voor [eiser] schade is ontstaan.

De kantonrechter van de rechtbank Limburg, zittingsplaats Roermond, heeft de vorderingen bij vonnis van 22 april 2015 afgewezen. Hij heeft daartoe onder meer overwogen dat bij gebrek aan gedetailleerde onweersproken informatie over de inhoud van de gegeven opdracht en gelet op de toelichting die [verweerster c.s.] heeft gegeven, alsmede het feit dat [verweerster c.s.] niet bij de onderhandelingen met [betrokkene c.s.] betrokken is geweest en de aanname dat de onderhandelingen tussen [betrokkene c.s.] en [eiser] ertoe hebben geleid dat ook [eiser] als huurder is opgenomen in de schriftelijke overeenkomst, het advies van [verweerster c.s.] geacht wordt bekwaam en overeenkomstig de maatstaf van een redelijk handelend vakgenoot te zijn gegeven (rov. 4.5.).9.De kantonrechter heeft [eiser] veroordeeld in de proceskosten aan de zijde van [verweerster c.s.] (rov. 5.1. en 5.2.).

[eiser] is tegen dit vonnis in hoger beroep gegaan en heeft geconcludeerd tot vernietiging van het vonnis en tot het alsnog toewijzen van zijn vorderingen. Hij heeft daartoe drie grieven aangevoerd. De eerste twee grieven richten zich tegen de motivering van de afwijzing van zijn vorderingen door de kantonrechter. Grief I betreft het oordeel van de kantonrechter dat niet eenduidig vaststaat wat de inhoud van de opdracht aan [verweerster c.s.] is geweest. Volgens [eiser] is duidelijk dat de opdracht mede behelsde advies te geven over de vraag of de huurovereenkomst, met het oog op aansprakelijkheid van [eiser] in privé, wel of niet moest worden ondertekend.10.Als [verweerster c.s.] had gewezen op de risico’s die aan die huurovereenkomst voor [eiser] persoonlijk waren verbonden, dan was hij de huurovereenkomst niet, althans niet onder dezelfde voorwaarden aangegaan.11.Daaruit volgt volgens de tweede grief eveneens dat [verweerster c.s.] er niet vanuit had mogen gaan dat [eiser] , gezien zijn ervaring met het afsluiten van huurovereenkomsten, bewust met [betrokkene c.s.] was overeengekomen dat hij ook in privé huurder zou zijn. De kantonrechter had dit dan ook niet ten grondslag mogen leggen aan zijn oordeel dat geen beroepsfout is gemaakt.12.De derde grief is gericht tegen de afwijzing van de vordering en tegen de veroordeling van [eiser] in de proceskosten van [verweerster c.s.] Ten slotte heeft [eiser] bewijs aangeboden van zijn stellingen, in het bijzonder van de stelling dat de opdracht aan [verweerster c.s.] mede strekte tot het verrichten van onderzoek naar de risico’s die [eiser] in privé liep.13.

Het hof heeft de grieven I en II gezamenlijk beoordeeld en is tot het oordeel gekomen dat zij slagen. Volgens het hof heeft [verweerster c.s.] een beroepsfout gemaakt door [eiser] er niet op te wijzen dat hij naast de vennootschap in privé aansprakelijk zou zijn voor de verplichtingen uit de huurovereenkomst. Daaraan doet volgens het hof niet af dat [verweerster c.s.] niet bij de onderhandelingen met verhuurder [betrokkene c.s.] betrokken was:

“3.5 In het midden kan blijven wat de omvang van de (opdracht tot) advisering door [verweerster c.s.] precies is geweest. In ieder geval staat immers vast dat [verweerster c.s.] [eiser] heeft geadviseerd voor de door [eiser] over te nemen zaken een B.V. op te richten, zodat de risico’s met betrekking tot de overname in relatie tot het bestaande vermogen van [eiser] beperkt werden. Ook staat vast dat [eiser] in verband daarmee aan [verweerster c.s.] specifiek advies heeft gevraagd over de tenaamstelling van de huurovereenkomst, en dat [verweerster c.s.] daarop heeft geadviseerd dat huurder zou moeten zijn “Stadskappers en Shop BV statutair gevestigd en kantoorhoudende te [plaats] aan de [b-straat 1] , hierbij vertegenwoordigd door [eiser] .”

Daarnaast staat vast dat [eiser] daarna de concepthuurovereenkomst met [betrokkene c.s.] aan [verweerster 2] heeft voorgelegd voor advies.

In die situatie moet het feit dat [verweerster 2] in haar commentaar op die huurovereenkomst er niet op heeft gewezen dat [eiser] naast de op te richten vennootschap in privé aansprakelijk zou zijn voor de verplichtingen uit de huurkoopovereenkomst14.als een kunstfout worden aangemerkt. [verweerster 2] was zich er immers van bewust (dat vloeide uit haar eigen advisering voort) dat het de bedoeling was dat door het oprichten van een vennootschap de persoonlijke aansprakelijkheid van [eiser] zoveel mogelijk zou worden beperkt, en dat was met de formulering in de concepthuurovereenkomst niet het geval. De omschrijving van de huurder in de concepthuurovereenkomst week bovendien af van het advies dat [verweerster 2] daarover zelf aan [eiser] had gegeven.

Als redelijk handelend en redelijk bekwaam vakgenoot had [verweerster 2] [eiser] erop moeten wijzen dat deze tenaamstelling niet strookte met de eerder gegeven adviezen over het oprichten van de vennootschap en de tenaamstelling van de huurovereenkomst. Weliswaar stellen [verweerster c.s.] dat [verweerster 2] aan haar zorgplicht heeft voldaan doordat zij [eiser] al bij aanvang van de opdracht in algemene zin heeft gewezen op het risico van persoonlijke aansprakelijkheid, maar juist omdat [verweerster 2] dat advies had gegeven had zij [eiser] ervoor moeten waarschuwen dat de tenaamstelling van de huurovereenkomst niet strookte met dat advies.

Het feit dat [eiser] zelf de onderhandelingen met de verhuurders ( [betrokkene c.s.] ) heeft gevoerd maakt dat niet anders. [eiser] heeft immers aan haar rechtsgeleerd adviseur de concepthuurovereenkomst voorgelegd met het verzoek om deze op de inhoud te beoordelen. [eiser] mocht vertrouwen op de adviezen van deze rechtsgeleerd adviseur. Uit het feit dat deze wel opmerkingen had over een aantal andere punten maar niet over de tenaamstelling van de huurovereenkomst mocht [eiser] afleiden dat die naamstelling15.geen problemen opleverde.

[verweerster c.s.] hebben in §3.4 van de memorie van antwoord nog opgemerkt dat [verweerster 2] bij het ontvangen van de concepthuurovereenkomst ervan is uitgegaan “dat, gelet op haar eerdere e-mail met de exacte tenaamstelling, [eiser] in het kader van de onderhandelingen was overeengekomen om ook zelf als huurder opgenomen te worden”, en dat [betrokkene c.s.] en [eiser] kennelijk zo besloten hadden.

Uit deze opmerking volgt dat [verweerster c.s.] erkennen dat de huurovereenkomst op relevante wijze afweek van het advies van [verweerster 2] . [verweerster c.s.] hadden deze veronderstelling dan ook als redelijk bekwaam en redelijk handelend vakgenoot moeten verifiëren bij [eiser] en hadden er niet zonder nader onderzoek van mogen uitgaan dat [eiser] willens en wetens was afgeweken van haar advies.

Ook het feit dat [eiser] eerder huurovereenkomsten had afgesloten leidt niet tot een ander oordeel. [eiser] had nu juist [verweerster c.s.] ingeschakeld om hem bij te staan bij dit soort juridische kwesties.

Het hof komt dan ook tot het oordeel dat [verweerster c.s.] een beroepsfout heeft gemaakt waarvoor zij aansprakelijk is jegens [eiser] .”

Vervolgens heeft het hof het verweer van [verweerster c.s.] beoordeeld dat geen causaal verband bestaat tussen de fout van [verweerster c.s.] en de schade die [eiser] stelt te hebben geleden. Volgens [verweerster c.s.] is zeer de vraag of [betrokkene c.s.] bereid zou zijn geweest een huurovereenkomst te sluiten met uitsluitend de B.V. van [eiser] als huurder. [betrokkene c.s.] had namelijk een gunstige onderhandelingspositie, omdat hij wist dat [eiser] in het betreffende pand wilde blijven en deze de complete aard- en nagelvaste inventaris had gekocht.16.[eiser] zou daarom ook indien [verweerster c.s.] hem op de daarmee verbonden risico’s had gewezen privé als contractspartij zijn opgetreden. Het hof heeft dit verweer van [verweerster c.s.] , en de reactie van [eiser] daarop, als volgt weergegeven:

“3.7 [verweerster c.s.] hebben er in eerste aanleg een beroep op gedaan dat er geen causaal verband is tussen deze fout en de schade die [eiser] stelt geleden te hebben.

Volgens [verweerster c.s.] stond [eiser] onder druk. [betrokkene c.s.] wisten dat [eiser] in het desbetreffende pand wilde/moest blijven, nu hij de complete inventaris had gekocht (aard- en nagelvast). Die gunstige onderhandelingspositie van [betrokkene c.s.] heeft er volgens [verweerster c.s.] vermoedelijk in geresulteerd dat [eiser] privé als contractspartij is opgenomen en dat [eiser] daarvoor bewust heeft gekozen. Het is volgens [verweerster c.s.] maar zeer de vraag of [betrokkene c.s.] genoegen zou hebben genomen met een andere afspraak.

Het alternatief zou zijn geweest dat er geen overeenkomst werd gesloten, en de gedane investering zou dan verloren zijn gegaan.

[eiser] heeft dit in de conclusie van repliek weersproken. Het vermoeden van [verweerster c.s.] dat de gunstige onderhandelingspositie van [betrokkene c.s.] erin geresulteerd zou hebben dat [eiser] privé als contractspartij is opgenomen en dat deze daarvoor ook zou hebben gekozen is volgens hem onjuist. [betrokkene c.s.] heeft jegens [eiser] niet als voorwaarde gesteld dat [eiser] zich privé als contractspartij zou laten opnemen. Het was zeer wel denkbaar dat, als [verweerster 2] [eiser] erop had gewezen dat de concepthuurovereenkomst hem mede[-]huurder maakte, en [eiser] dit zou hebben doorgeleid naar [betrokkene c.s.] , deze het medehuurderschap van [eiser] niet langer als voorwaarde zou hebben gesteld. Bovendien had [eiser] dan kunnen overwegen de huurovereenkomst niet in deze vorm of helemaal niet aan te gaan. Er was veel te huur tegen aantrekkelijke prijzen op goede locaties, aldus [eiser] .”

Daarna heeft het hof overwogen dat weliswaar vast staat dat [verweerster c.s.] is tekortgeschoten in haar advisering, maar dat daarmee nog niet vast staat dat [eiser] hierdoor een ongunstiger huurovereenkomst heeft afgesloten dan bij deugdelijke advisering het geval zou zijn geweest. Wel staat vast dat [eiser] door de tekortkoming de kans op een voor hem gunstiger uitkomst is ontnomen. Het hof schat de kans dat deze gunstiger uitkomst zou zijn bereikt op 50%:

“3.8 Het hof overweegt als volgt.

Gelet op hetgeen is overwogen in rechtsoverweging 3.6 staat vast dat sprake is van een tekortkoming van [verweerster c.s.] in haar advisering. Daarmee staat evenwel nog niet vast dat deze tekortkoming ertoe heeft geleid dat [eiser] een ongunstiger huurovereenkomst heeft gesloten dan wanneer [verweerster c.s.] hem wel goed had geadviseerd. Beide partijen hebben met betrekking tot die vraag stellingen betrokken waarvoor wat te zeggen valt, maar noch de stellingen van [verweerster c.s.] , noch de stellingen van [eiser] wat dit betreft zijn zo evident dat moet worden aangenomen dat de huurovereenkomst na een juist advies wel respectievelijk niet zonder [eiser] in privé, maar overigens op gelijke voorwaarden gesloten zou zijn. Het is derhalve onzeker of de tekortkoming van [verweerster c.s.] heeft geleid tot grotere schade, bestaande in een gebondenheid van [eiser] in privé jegens de verhuurder, dan bij uitblijven van de tekortkoming het geval zou zijn geweest. Wel staat vast dat [eiser] de kans op een betere uitkomst is onthouden door de tekortkoming van [verweerster c.s.]

Het gaat hier derhalve om de vraag of een op zich vaststaande tekortkoming schade heeft veroorzaakt, waarbij die onzekerheid haar grond vindt in de omstandigheid dat niet kan worden vastgesteld of en in hoeverre in de hypothetische situatie dat de tekortkoming achterwege zou zijn gebleven, de kans op een gunstiger overeenkomst zich in werkelijkheid ook zou hebben gerealiseerd (vgl. HR 21 december 2012, NJ 2013/237). Voor dit soort gevallen heeft de Hoge Raad geoordeeld dat de rechter de schade moet vaststellen door het aan schadevergoeding toewijsbare bedrag te schatten.

Gelet op hetgeen door partijen is aangevoerd is het hof van oordeel dat de kans dat [eiser] een huurovereenkomst [zou] hebben gesloten waarbij hij in privé niet als partij zou zijn betrokken, dan wel van de huurovereenkomst zou hebben afgezien, even groot is als de kans dat hij, gelet op het belang van het overnemen van de desbetreffende kapperszaak in het desbetreffende bedrijfspand, indien [betrokkene c.s.] zou hebben volhard bij de eis dat [eiser] mede[-]huurder zou zijn toch tot het aangaan van deze huurovereenkomst zou hebben besloten.

Die kans schat het hof derhalve op 50%, zodat het hof de voor [eiser] ontstane schade die door [verweerster c.s.] moet worden vergoed stelt op 50% van de totale schade (zoals vast te stellen in de hoofdprocedure tussen [eiser] en [betrokkene c.s.] ).”

[verweerster c.s.] heeft zich er verder op beroepen dat het mede aan eigen schuld van [eiser] te wijten is dat hij in privé de huurovereenkomst is aangegaan. [eiser] had immers eerder huurovereenkomsten afgesloten en had zelf kunnen nagaan of de overeenkomst strookte met het advies van [verweerster 2] . Het hof heeft dat beroep verworpen (rov. 3.10 en 3.11). Het beroep van [verweerster c.s.] inhoudende dat [eiser] niet aan zijn schadebeperkingsplicht heeft voldaan door niet na het faillissement van de Stadskappers en Shop zelf een kapperszaak te beginnen, acht het hof onvoldoende onderbouwd (rov. 3.12).

Het hof is tot de slotsom gekomen dat het vonnis van de kantonrechter wordt vernietigd en dat de vorderingen van [eiser] alsnog worden toegewezen, echter met dien verstande dat van de verschillende schadeposten slechts 50% van het desbetreffende bedrag zal worden toegewezen, zulks indien en voor zover het vonnis in hoger beroep (in de hoofdzaak) opnieuw tot veroordeling van [eiser] leidt. Zoals hiervoor (randnummer 1.15) is opgemerkt, heeft het hof het vonnis waarin de vorderingen tegen [eiser] in de hoofdzaak zijn toegewezen inmiddels bekrachtigd.

Het hof heeft ten slotte het vonnis van de rechtbank van 22 april 2015 vernietigd en [verweerster 1] en [verweerster 2] hoofdelijk veroordeeld te betalen de helft van datgene waartoe [eiser] als gedaagde in de hoofdzaak jegens [betrokkene c.s.] bij onherroepelijk arrest is of zal worden veroordeeld, dit met inbegrip van de helft van de ten laste van [eiser] komende kostenveroordeling in die hoofdzaak. Verder heeft het hof de proceskosten in eerste aanleg aldus gecompenseerd dat iedere partij de eigen kosten draagt, [verweerster 1] en [verweerster 2] hoofdelijk veroordeeld in de proceskosten van het hoger beroep, en het arrest uitvoerbaar bij voorraad verklaard.

Tegen dit arrest van 2 augustus 2016 heeft [eiser] bij cassatiedagvaarding van 1 november 2016, derhalve tijdig, cassatie ingesteld. [eiser] heeft afgezien van schriftelijke toelichting. [verweerster c.s.] heeft verweer gevoerd en haar standpunt schriftelijk laten toelichten. [eiser] heeft gerepliceerd. [verweerster c.s.] heeft afgezien van dupliek.

Voordat ik de klachten bespreek, lijkt het mij aangewezen enkele opmerkingen te maken over causaliteits- en schadekwesties in beroepsaansprakelijkheidszaken als de onderhavige.

In dergelijke zaken rijst als eerste de vraag of de advocaat toerekenbaar is tekortgeschoten jegens zijn cliënt in de behoorlijke nakoming van zijn verbintenissen, voortvloeiend uit de tussen hen gesloten overeenkomst van opdracht. Maatstaf daarbij is of de advocaat heeft gehandeld zoals van een redelijk bekwaam en redelijk handelend beroepsgenoot mag worden verwacht.17.De bewijslast rust in beginsel op de eiser, de (voormalige) cliënt. Wel kan van de beroepsbeoefenaar worden verlangd dat hij voldoende feitelijke gegevens verstrekt ter motivering van zijn betwisting van de stellingen van de cliënt ten einde deze aanknopingspunten voor eventuele bewijslevering te verschaffen.18.

Wordt geoordeeld dat de advocaat een beroepsfout heeft gemaakt, dan is de tweede vraag of de cliënt als gevolg van die fout schade heeft geleden. Overeenkomstig de hoofdregel van art. 150 Rv rust de bewijslast van het causaal verband19.en van (het bestaan van) schade in beginsel op de eiser.20.

In beroepsaansprakelijkheidszaken bestaat vaak onzekerheid over de vraag wat er zonder de beroepsfout zou zijn gebeurd. Aantonen wat er zonder fout zou zijn gebeurd, is in strikte zin onmogelijk (het betreft immers een hypothetische situatie), maar ook aannemelijk maken wat er zonder fout zou zijn gebeurd, is niet gemakkelijk. Dat geldt zeker ook voor die gevallen, zoals het onderhavige, waarin de beroepsfout is gelegen in het onvolledig of onjuist adviseren van de cliënt. Juist dan is veelal niet zonder meer duidelijk wat de cliënt zou hebben gedaan als hij wél (juist) zou zijn geïnformeerd of geadviseerd.21.De beroepsbeoefenaar kan dan het verweer voeren dat de uiteindelijke schade ook zonder zijn fout zou zijn opgetreden. Dat verweer kan zich, afhankelijk van het partijdebat, in een concrete zaak op twee manieren manifesteren: (a) als een schadeprobleem (‘er is geen schade, want ook zonder de fout had eiser zich in dezelfde situatie bevonden’) of (b) als een causaliteitsprobleem (‘eiser heeft misschien wel schade, maar die is niet veroorzaakt door de fout’). In het eerste geval gaat het dus om een schadeverweer, in het tweede om een causaliteitsverweer.22.

Voor beide gevalstypen (onzekere schade of onzeker causaal verband) zijn oplossingen ontwikkeld.23.Daarbij kunnen oplossingen van het klassieke alles-of-niets-type (in de regel leidend tot toe- of afwijzing van de vordering) worden onderscheiden van tussenoplossingen die leiden tot toewijzing van een deel van de vordering. In de schadevariant gaat het dan om het leerstuk van het verlies van een kans, ook wel aangeduid als kansschade, en in de causaliteitsvariant om proportionele aansprakelijkheid.24.In de klassieke benadering draagt één van de partijen, eiser of gedaagde, de lasten van onzekerheid. In beginsel is dat de eiser. Hij dient aannemelijk te maken dat hij door de fout schade heeft geleden. Slaagt hij hierin niet, dan zal zijn vordering worden afgewezen. De risico’s liggen dus geheel bij hem, wat tot onredelijke resultaten kan leiden.25.In dit verband wordt eiser in sommige gevallen wel tegemoetgekomen met oplossingen die deel uitmaken van het bewijsrechtelijk instrumentarium, zoals een bewijsvermoeden of het voorshands bewezen achten van de schade.26.De lasten van onzekerheid komen dan in aanzienlijke mate bij gedaagde terecht. De omkeringsregel, die hierna nog aan de orde komt (randnummers 3.10 e.v.), is daarvan een voorbeeld.

Het leerstuk van kansschade is juist een tussenoplossing die de risico’s van onzekerheid over partijen verdeelt. In het arrest Baijings/mr. H.,27.dat betrekking heeft op een geval waarin een advocaat had verzuimd hoger beroep in te stellen, heeft Uw Raad de verlies van een kans-benadering voor beroepsfouten aanvaard:

“5.2 (…) Het gaat in een geding als het onderhavige om de vraag of, en zo ja in welke mate, de cliënt van een advocaat schade heeft geleden als gevolg van het feit dat deze laatste heeft verzuimd hoger beroep in te stellen tegen een vonnis waarbij die cliënt in het ongelijk was gesteld. Voor het antwoord op deze vraag moet in beginsel worden beoordeeld hoe de appelrechter had behoren te beslissen, althans moet het te dier zake toewijsbare bedrag worden geschat aan de hand van de goede en kwade kansen die de appellant in hoger beroep, zo dit ware ingesteld, zou hebben gehad.” (onderstrepingen toegevoegd, A-G)

Deze overweging laat zich als volgt lezen. In beginsel dient de vraag te worden beantwoord of eiser schade heeft geleden als gevolg van de beroepsfout (in dit geval het verzuim hoger beroep in te stellen), hetgeen bij procedurefouten zoals een verzuim hoger beroep in te stellen kan door te beoordelen hoe de rechter had behoren te beslissen (de ‘trial within a trial’-methode).28.Wanneer deze feitelijk/hypothetische methode29.niet gehanteerd kan worden, bijvoorbeeld omdat onduidelijkheid bestaat over de feiten, of wanneer deze tot onaanvaardbare resultaten leidt,30.is het mogelijk om het toewijsbare schadebedrag te schatten aan de hand van de goede en kwade kansen die de appellant zou hebben gehad.31.Deze weging van goede en kwade kansen resulteert in het vaststellen van de kans, uitgedrukt in een percentage, dat de vordering in haar geheel zou zijn toegewezen. Dit percentage van de vordering wordt vervolgens toegewezen. Voor toepassing van het leerstuk van de kansschade, zo valt uit de rechtspraak van Uw Raad af te leiden, moet een condicio sine qua non-verband vaststaan tussen de fout en het kansverlies.32.Verder moet de kans die verloren is gegaan een reële kans zijn: een vordering met betrekking tot een zeer kleine mogelijkheid van succes komt niet voor toewijzing in aanmerking.33.Bij een zeer grote kans zal de vordering, naar mag worden aangenomen, in haar geheel moeten worden toegewezen.34.Bij toepassing van het leerstuk van de kansschade is dus een andere schade en een ander causaal verband aan de orde dan bij een klassieke ‘alles of niets’- benadering. Als schade geldt niet de door eiser gestelde ‘uiteindelijke schade’ (zoals het verlies van een procedure of vorderingsrecht), maar een verloren kans op een gunstiger uitkomst en bij het causaal (in de zin van condicio sine qua non) verband gaat het niet om het oorzakelijk verband tussen de fout en de uiteindelijke schade, maar om het oorzakelijk verband tussen de fout en het verlies van een kans op het uitblijven van die uiteindelijke schade.

Het voorgaande laat zien dat bij een tussenoplossing als toepassing van het leerstuk van de kansschade minder hoge eisen worden gesteld aan het door de eiser te leveren bewijs. Dat wordt daardoor gerechtvaardigd dat het onredelijk zou zijn de eiser het volledige risico te laten dragen van de onzekerheid met betrekking tot het antwoord op de vraag wat er zonder fout zou zijn gebeurd, wanneer hij ten eerste aan de tekortkoming part noch deel had en bovendien een reële kans bestaat dat door die tekortkoming schade is ontstaan. In zo’n situatie is het redelijk om dit risico ook deels bij de gedaagde te leggen, omdat zijn voormalige cliënt juist door zijn tekortkoming in diens bewijspositie is geschaad.35.Het toepassen van het leerstuk van de kansschade brengt mee dat de gedaagde niet ‘achterover kan leunen’ en afwachten of de eiser in zijn bewijs slaagt, maar ook zelf actief zal moeten bijdragen aan het debat.

Hierbij dient wel te worden bedacht dat bij deze route van een schatting aan de hand van goede en kwade kansen weliswaar minder hoge eisen aan het bewijs op het punt van de schade worden gesteld, maar dat de eiser bij succesvol volgen van dit spoor ook minder ontvangt dan op het hoofdspoor: in plaats van vergoeding van de volledige schade (hiervoor ook wel ‘uiteindelijke’ schade genoemd) ontvangt hij een percentage daarvan. Daarom zetten eisers in de regel in eerste instantie in op het inzetten van bewijstegemoetkomingsmechanismen op dit hoofdspoor. Die verleggen de lasten van onzekerheid immers in belangrijke mate naar de gedaagde(n). De omkeringsregel is zo’n mechanisme. In de onderhavige zaak is in dit verband onder meer aan de orde of het hof deze regel niet had moeten toepassen.

Voor de toepassing van de omkeringsregel is volgens Uw Raad vereist dat is komen vast te staan dat sprake is van een gedraging in strijd met een norm die strekt tot het voorkomen van een specifiek gevaar ter zake van het ontstaan van schade en dat degene die zich op schending van deze norm beroept, bij betwisting aannemelijk maakt dat in het concrete geval het (specifieke) gevaar waartegen de norm bescherming beoogt te bieden, zich heeft verwezenlijkt. Is aan deze vereisten voldaan, dan wordt het bestaan van condicio sine qua non-verband tussen de onrechtmatige daad of wanprestatie en de schade aangenomen, tenzij de aansprakelijk gestelde persoon tegenbewijs levert, in die zin dat hij aannemelijk maakt dat de schade ook zonder de aan hem verweten normschending zou zijn ontstaan.36.De omkeringsregel vormt dus een uitzondering op de hoofdregel van art. 150 Rv inhoudende dat de eiser het causaal verband tussen de normschending en de schade moet bewijzen, in die zin dat zijn bewijsleveringslast wordt verlicht doordat dit causaal verband (voorshands) wordt aangenomen. Er is echter geen sprake van een omkering van de bewijslast, die zou inhouden dat het aan de aangesproken partij is om te bewijzen dat de schade niet door de normschending is veroorzaakt; deze hoeft slechts tegenbewijs te leveren, oftewel aannemelijk te maken dat de schade ook zonder de normschending zou zijn ontstaan.37.

Uw Raad heeft het toepassingsbereik van de omkeringsregel na de millenniumwisseling aanmerkelijk ingeperkt.38.Die inperking is duidelijk zichtbaar waar het gaat om het causaal verband tussen schade en een fout die gelegen is in het schenden van een algemene informatieverplichting.39.In het arrest Dicky Trading II achtte Uw Raad de omkeringsregel (zoals deze overigens pas later is gaan heten40.) toepasselijk op de situatie waarin een notaris had nagelaten te wijzen op de risico’s verbonden aan bepaalde financiële transacties.41.In latere arresten die betrekking hadden op medische aansprakelijkheidszaken heeft Uw Raad echter geoordeeld dat dergelijke verplichtingen tot informeren of adviseren over bepaalde risico’s er niet toe strekken de patiënt te beschermen tegen het intreden van die risico’s, maar beogen te waarborgen dat deze patiënt goed geïnformeerd kan beslissen.42.Bij schending van deze verplichtingen is het risico dan ook niet dat de operatie slecht afloopt, maar dat de patiënt geen weloverwogen keuze heeft kunnen maken.43.In het Juresta-arrest44.heeft Uw Raad deze lijn doorgetrokken naar beroepsaansprakelijkheid van een advocaat. In deze zaak had Juresta haar voormalig advocaat aangesproken, omdat deze haar niet had gewezen op de risico’s verbonden aan het executeren van een vonnis waartegen hoger beroep was ingesteld. Uw Raad oordeelde dat in dit geval geen plaats was voor toepassing van de omkeringsregel, omdat deze op de advocaat rustende informatieverplichting er niet toe strekt de cliënt te beschermen tegen die risico's, maar hem in staat te stellen goed geïnformeerd te beslissen. Het tekortschieten in de nakoming van deze informatieverplichting riep wel het risico in het leven dat de cliënt toestemming gaf die hij niet zou hebben gegeven indien hij goed geïnformeerd was, maar niet het risico dat zich daadwerkelijk had verwezenlijkt (de executie van een vonnis waartegen appel was ingesteld).

Niet alle informatie- en adviesverplichtingen bevinden zich echter buiten het toepassingsbereik van de omkeringsregel. Zo achtte Uw Raad de regel wel toepasselijk in een geval waarin een sportschool een beginnend cursiste skeeleren niet (voldoende) indringend had gewaarschuwd om een valhelm te dragen.45.Op de vraag, waarin het verschil met de informed consent-zaken en Juresta is gelegen, zijn verschillende antwoorden gegeven. Zo leggen Giesen en ook Akkermans en Van Dijk er de nadruk op dat in Skeelerongeval sprake was van een veiligheidsnorm die ertoe strekte letsel te voorkomen.46.Van Boom ontleent aan de rechtspraak van Uw Raad een onderscheid tussen informatie- of adviesverplichtingen enerzijds, die bij schending geen toepassing van de omkeringsregel meebrengen, en waarschuwingsverplichtingen anderzijds. Deze laatste strekken mede ertoe het risico waarvoor wordt gewaarschuwd af te wenden door de beslissing van de gewaarschuwde te beïnvloeden: zij zijn dus indringender en gaan verder dan informatieverplichtingen. Dat verklaart volgens Van Boom dat de omkeringsregel bij schending van waarschuwingsverplichtingen wel aan de orde kan zijn.47.Dat lijkt mij een aannemelijke en ook in andere gevallen bruikbare uitleg.48.

Ten slotte verdient de procesrechtelijke inkadering van de omkeringsregel de aandacht. In de hiervoor reeds genoemde ‘verduidelijkingsarresten’ heeft Uw Raad overwogen dat het aan de eiser is om te stellen, en bij betwisting te bewijzen, dat sprake is van een norm die beoogt te beschermen tegen een specifiek gevaar, en dat dat gevaar zich heeft verwezenlijkt.49.Dat betekent onder meer dat hij het bestaan van een specifieke norm zal moeten aantonen (bijvoorbeeld door het overleggen van richtlijnen of protocollen), en dat hij de directe schadeoorzaak duidelijk zal moeten maken, om vast te kunnen stellen dat het risico waartegen de norm moest beschermen zich heeft verwezenlijkt.50.

Mijns inziens valt uit de rechtspraak van Uw Raad af te leiden dat toepassing van het leerstuk van de kansschade pas in beeld komt, uiteraard daargelaten gevallen waarin eiser zijn vordering beperkt tot vergoeding ter zake van verlies van een kans, wanneer eerst een serieuze poging is gedaan langs het hoofdspoor (‘alles of niets’) tot een oplossing te komen. Ik meen dat af te mogen leiden uit het Baijings/mr. H.-arrest: in eerste instantie is de alles of niets-benadering (in dat geval uitmondend in een ‘trial within a trial’) in beeld en wanneer zij niet leidt tot een bevredigende oplossing, komt eventueel alsnog de verlies van een kans-benadering in beeld in die gevallen waarin er weliswaar ‘te weinig’ is om de vordering volledig toe te wijzen, maar tegelijkertijd ‘te veel’ om haar geheel af te wijzen. Het lijkt mij goed dat hier te benadrukken, omdat hierover in de praktijk onduidelijkheid lijkt te bestaan.51.Dat de rechter niet zonder meer op toepassing van het leerstuk van de kansschade mag ‘overschakelen’, houdt ook verband met fundamentele beginselen van procesrecht, onder meer het in art. 24 Rv neergelegde beginsel dat de rechter beslist op grond van hetgeen partijen aan hun vordering ten grondslag hebben gelegd: wanneer de eiser ‘alles’ (vergoeding van de ‘definitieve’ schade) vordert, dan heeft de rechter weliswaar de bevoegdheid om ook het mindere (vergoeding ter zake van verlies van een kans) toe te kennen, maar dat neemt niet weg dat hij eerst zal moeten beoordelen of ‘alles’ toewijsbaar is.52.

Tegen de achtergrond van het voorgaande dienen de klachten te worden besproken.

Het cassatiemiddel bestaat uit 3 onderdelen, die als volgt kunnen worden weergegeven:

a. Onderdeel 1 bevat een weergave van de bestreden rov. 3.8 en 3.9 van het hof en de daaraan voorafgaande rov. 3.5-3.7, die niet worden bestreden. Tegen rov. 3.8 en 3.9 richt het onderdeel vervolgens twee klachten:

- de eerste klacht is een rechtsklacht inhoudende dat het hof de omkeringsregel had moeten toepassen. Daartoe bestond volgens het onderdeel aanleiding, omdat [verweerster c.s.] naar de vaststelling van het hof heeft erkend dat de huurovereenkomst op relevante wijze afweek van het advies van [verweerster 2] . Het onderdeel betoogt in het kader van de omkeringsregel voorts ‘dat de bewijslast, dat [eiser] ook zonder de beroepsfout van [verweerster c.s.] de schade zou hebben geleden die hij – naar in cassatie vast staat – heeft geleden, bij [verweerster c.s.] ligt en dat [verweerster c.s.] dat bewijs niet heeft geleverd en dat zij ook niet heeft aangeboden dat bewijs te leveren’;

- althans, zo luidt de tweede klacht, had het hof gezien de onderbouwde stellingen van [eiser] in de posita in randnummers 12-16 en 25 van de memorie van grieven dat hij ten gevolge van de beroepsfout van [verweerster 2] schade had geleden, [verweerster c.s.] het bewijs moeten opdragen dat het causaal verband tussen de – vaststaande – beroepsfout van [verweerster 2] en de – naar vaststaat – door [eiser] geleden schade ontbreekt.

b. Onderdeel 2 bevat een rechtsklacht, eveneens gericht tegen rov. 3.8 en 3.9, inhoudende dat, als het oordeel van het hof zo moet worden gelezen dat het hof van een juiste bewijslastverdeling is uitgegaan en heeft geoordeeld dat [verweerster c.s.] erin is geslaagd te bewijzen dat causaal verband tussen de beroepsfout en de schade van [eiser] ontbreekt, [eiser] had moeten worden toegelaten tot tegenbewijs.

c. Onderdeel 3 bevat een voortbouwende klacht: het slagen van (een van) de voorgaande klachten vitieert tevens rov. 3.13 en het dictum van het bestreden arrest.

Onderdelen 1 en 2 bevatten klachten met betrekking tot de wijze waarop het hof het causaal verband tussen de beroepsfout van [verweerster c.s.] en de uiteindelijke schade van [eiser] heeft vastgesteld en de bewijslastverdeling waarvan het hof op dat punt is uitgegaan. In dit verband heeft [verweerster c.s.] aangevoerd dat de schade van [eiser] ook zonder eerdergenoemde beroepsfout zou zijn ontstaan, waarbij met schade kennelijk wordt bedoeld: de persoonlijke gebondenheid van [eiser] jegens [betrokkene c.s.] en de daaruit voortvloeiende vorderingen. Het hof heeft dienaangaande overwogen dat niet kan worden vastgesteld of bij een deugdelijk advies een voor [eiser] gunstiger huurovereenkomst tot stand was gekomen. Vervolgens heeft het hof overwogen dat, nu onzeker is wat zonder de fout zou zijn gebeurd, toepassing van het leerstuk van de kansschade geëigend is. Daartoe heeft het hof overwogen dat weliswaar onzekerheid bestaat over het causaal verband tussen de beroepsfout en de persoonlijke gebondenheid van [eiser] , maar dat wél met zekerheid causaal verband bestaat tussen de beroepsfout en het verlies van een kans door [eiser] op een voor hem gunstiger huurovereenkomst. [verweerster c.s.] wijst er in haar schriftelijke toelichting op dat deze beide oordelen in cassatie niet worden bestreden, zodat ’s hofs beslissing om het leerstuk van de kansschade toe te passen en geen nadere bewijslevering toe te staan met betrekking tot de vraag wat er zonder de beroepsfout zou zijn gebeurd de juiste is.53.[eiser] heeft daarop bij repliek gereageerd dat uit zijn klacht in onderdeel 1 voortvloeit dat het hof het leerstuk van de kansschade niet had mogen toepassen zonder eerst te onderzoeken of causaal verband bestaat tussen de beroepsfout van [verweerster c.s.] en de volledige schade van [eiser] .54.

Dit betoog in de schriftelijke toelichting van [verweerster c.s.] lijkt ertoe te strekken dat [eiser] geen belang heeft bij zijn cassatieberoep, omdat hij geen klachten heeft gericht tegen de toepassing van het leerstuk van de kansschade. Mijns inziens gaat [verweerster c.s.] er daarmee aan voorbij dat toepassing van het leerstuk van de kansschade niet alleen een ander schadebegrip maar ook een ander causaal verband inhoudt, namelijk niet één tussen de fout en de (volledige, beweerdelijk door de beroepsfout, ontstane) schade (de aansprakelijkheid voortvloeiend uit de gebondenheid in privé), maar tussen de fout en het verlies van een kans op het uitblijven van die schade (hiervoor randnummer 3.7). Het middel richt zich weliswaar niet expliciet tegen de toepassing van het leerstuk van de kansschade door het hof in rov. 3.8 en 3.9, maar houdt wel in dat het hof (eerst) had moeten beoordelen of causaal verband tussen de beroepsfout en de uiteindelijke schade bestond. Uit die klacht vloeit mijns inziens voort, [eiser] wijst daar in zijn repliek terecht op,55.dat het hof te snel naar de oplossing van het leerstuk van de kansschade heeft gegrepen, zonder eerst afdoende onderzoek te doen naar het bestaan van een causaal verband tussen de beroepsfout en de uiteindelijke schade. Dat de klachten dat niet expliciet vermelden, staat niet aan hun beoordeling in cassatie in de weg.

De klachten van [eiser] stellen dus aan de orde dat het hof eigenlijk te vroeg, dat wil zeggen zonder voldoende onderzoek naar het causaal verband tussen fout en uiteindelijke schade, op de ‘kansschade-route’ is overgeschakeld. Dat neemt echter niet weg dat het hof, uitgaande van de onzekerheid over wat zonder de fout zou zijn gebeurd, [eiser] feitelijk tegemoet is gekomen door die route te volgen: in plaats van afwijzing van zijn vordering (hetgeen bij afwentelen van de lasten van onzekerheid op hem als eiser het gevolg zou zijn), is het voor [eiser] toch nog een toewijzing van 50% geworden. Het verbaast daarom niet dat [eiser] in cassatie geen klachten tegen dat oordeel heeft gericht.

Daarmee kom ik toe aan beoordeling van de klachten.

Onderdeel 1 betoogt dat het hof toepassing had moeten geven aan de omkeringsregel. Zoals hiervoor (randnummers 3.5 en 3.10 e.v.) reeds is opgemerkt, biedt de omkeringsregel een oplossing voor gevallen waarin onduidelijk is of een condicio sine qua non-verband bestaat tussen fout en schade. Het belang van [eiser] bij toepassing is duidelijk: wanneer de omkeringsregel aan de orde zou zijn, zou causaal verband tussen de beroepsfout en de uiteindelijke schade van [eiser] gegeven zijn en zou het aan [verweerster c.s.] zijn om aannemelijk te maken dat causaal verband ontbreekt.

Het onderdeel betoogt, zo maak ik eruit op, dat de omkeringsregel toepassing had moeten vinden, omdat de door [eiser] aangegane huurovereenkomst op relevante wijze afweek van het eerdere advies van [verweerster 2] , hetgeen inhield dat persoonlijke aansprakelijkheid van [eiser] diende te worden voorkomen.56.De tekortkoming van [verweerster c.s.] is daarin gelegen dat zij heeft verzuimd [eiser] daarop te wijzen (rov. 3.5 van het arrest waarvan cassatie, niet bestreden). Het onderdeel lijkt tot uitgangspunt te nemen dat de verplichting van [verweerster c.s.] om [eiser] te adviseren omtrent het risico van persoonlijke aansprakelijkheid ertoe strekte persoonlijke aansprakelijkheid van [eiser] te voorkomen. Mijns inziens kunnen de klachten niet slagen. Ik licht dat als volgt toe.

De aard van de in casu aan de orde zijnde normschending leent zich niet in algemene zin voor toepassing van de omkeringsregel. Mijns inziens kan uit de hiervoor (randnummers 3.11-3.12) besproken rechtspraak, in het bijzonder het arrest van Uw Raad inzake Juresta, worden afgeleid dat de beroepsfout in het onderhavige geval bestaat in schending van een algemene verplichting tot het verstrekken van informatie en het wijzen op risico’s verbonden aan persoonlijke gebondenheid van [eiser] . Een dergelijke verplichting strekt ertoe de cliënt in staat te stellen om een geïnformeerde keuze te maken, in dit geval in een onderhandelingsproces met betrekking tot een huurovereenkomst. De tekortkoming van [verweerster c.s.] heeft het risico in het leven geroepen dat [eiser] heeft ingestemd met een huurovereenkomst waarmee hij wellicht niet zou hebben ingestemd wanneer hij van het risico van persoonlijke gebondenheid op de hoogte was geweest. De advies- en informatieverplichting van [verweerster c.s.] strekt er echter niet toe hem voor persoonlijke gebondenheid te behoeden. In lijn met de in randnummers 3.11-3.12 besproken rechtspraak moet worden aangenomen dat de geschonden norm niet ertoe strekt de cliënt te beschermen tegen het risico dat zich in dit geval heeft verwezenlijkt, maar tegen het risico van een niet-geïnformeerde keuze, zodat voor toepassing van de omkeringsregel in dit geval geen aanleiding bestaat. In de klachten wordt ook niet gewezen op stellingen uit de gedingstukken in feitelijke instanties waarmee zou zijn betoogd dat hier sprake is van een norm die strekt tot het voorkomen van een specifiek gevaar ter zake van het ontstaan van schade en dat in het concrete geval het (specifieke) gevaar waartegen de norm bescherming beoogt te bieden, zich heeft verwezenlijkt.57.Het verwezenlijkte risico en hetgeen de geschonden norm beoogt te voorkomen corresponderen, zo bekeken, niet met elkaar. Dat is wel nodig voor toepassing van de omkeringsregel.58.

Ik concludeer dat de eerste klacht van onderdeel 1 faalt. Er bestond in casu geen aanleiding de omkeringsregel toe te passen, nu er onvoldoende grond is om aan te nemen dat de geschonden norm ertoe strekte [eiser] voor persoonlijke gebondenheid te behoeden. Een andersluidend standpunt zou in strijd komen met het door Uw Raad in de hiervoor in randnummers 3.11-3.12 genoemde arresten tot uitdrukking gebrachte uitgangspunt dat het er bij advies- en informatieplichten om gaat de cliënt in staat te stellen een eigen, goed geïnformeerde beslissing te nemen om het advies al dan niet op te volgen. [eiser] heeft ook zelf gesteld dat hij behoefte had aan advies juist om met betrekking tot de huurovereenkomst een goed geïnformeerde beslissing te kunnen nemen.59.Ook deze stellingen van [eiser] zelf wijzen erop dat de geschonden norm ertoe strekte hem in staat te stellen goed geïnformeerd te beslissen. Voor het hof bestond dus, in het licht van de eigen stellingen van [eiser] , geen reden om de omkeringsregel toe te passen. Daarmee faalt ook het op de omkeringsregel voortbouwende betoog ‘dat de bewijslast, dat [eiser] ook zonder de beroepsfout van [verweerster c.s.] de schade zou hebben geleden die hij – naar in cassatie vast staat – heeft geleden, bij [verweerster c.s.] ligt en dat [verweerster c.s.] dat bewijs niet heeft geleverd en dat zij ook niet heeft aangeboden dat bewijs te leveren’.60.

De tweede klacht van het eerste onderdeel strekt ten betoge dat het hof [verweerster c.s.] op grond van de stellingen in randnummers 12-16 en 25 van de memorie van grieven het bewijs had moeten opdragen dat het causaal verband tussen de fout en de geleden schade ontbreekt. Ook deze klacht treft geen doel. De betreffende passages houden, zoals de klacht ook vermeldt, in dat [eiser] ten gevolge van de beroepsfout schade zou hebben geleden. Het hof heeft deze stellingen in zijn beoordeling betrokken (rov. 3.7), maar is gelet op de gemotiveerde betwisting van [verweerster c.s.] tot het oordeel gekomen dat onzeker is of de beroepsfout heeft geleid tot schade (rov. 3.8). De genoemde stellingen kunnen bij die stand van zaken niet de slotsom dragen dat het hof (op grond van de omkeringsregel of enige andere uitzondering op de hoofdregel van art. 150 Rv) gehouden zou zijn om [verweerster c.s.] op te dragen te bewijzen dat het causaal verband tussen de beroepsfout en de geleden schade ontbreekt.

De klachten van onderdeel 1 zijn daarmee vergeefs voorgesteld.

Onderdeel 2 gaat uit van een specifieke lezing van het oordeel van het hof, die inhoudt dat het hof er met juistheid van zou zijn uitgegaan dat [verweerster c.s.] het ontbreken van causaal verband tussen fout en schade dient te bewijzen en dat zij daarin ook is geslaagd. Het onderdeel betoogt in de kern dat [eiser] in dat geval tot tegenbewijs had moeten worden toegelaten. In dit verband wijst hij op het door hem gedane bewijsaanbod in randnummer 30 van de memorie van grieven.

In wezen houdt deze klacht dus in dat [eiser] had moeten worden toegelaten tot tegenbewijs van de stelling van [verweerster c.s.] dat causaal verband ontbreekt. Het hof heeft echter niet geoordeeld dat [verweerster c.s.] erin is geslaagd te bewijzen dat causaal verband ontbreekt: in rov. 3.7 en 3.8 brengt het hof juist tot uitdrukking dat dat causaal verband, in het licht van de stellingen van beide partijen, onzeker is. De klacht faalt daarom bij gebrek aan feitelijke grondslag.

Ten overvloede: als de klacht zo moet worden opgevat dat het hof [eiser] in staat had moeten stellen om (in het licht van de gemotiveerde betwisting daarvan door [verweerster c.s.] ) het door hem gestelde causaal verband te bewijzen, dan loopt de klacht daarop stuk dat in randnummer 30 van de memorie van grieven slechts een zeer algemeen geformuleerd bewijsaanbod is gedaan. Nu het hof niet heeft geoordeeld dat [verweerster c.s.] erin is geslaagd te bewijzen dat causaal verband ontbreekt, is er geen sprake van dat [eiser] tegenbewijs had moeten leveren. Het gaat dus om ‘gewoon’ bewijs van causaal verband. Dat brengt mee dat het bewijsaanbod nader gespecificeerd moeten worden.61.Nadere specificatie lag ook voor de hand nu duidelijk was dat [verweerster c.s.] het causaal verband tussen haar tekortkoming en de door [eiser] gestelde schade betwistte.

Nu geen van de klachten van onderdelen 1 en 2 slagen, faalt ook de voortbouwende klacht van onderdeel 3.

Daarmee falen alle klachten.

De conclusie strekt tot verwerping van het cassatieberoep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G