HR, 25-09-2015, nr. 14/06561

De belanghebbenden hebben, ieder voor de onverdeelde helft, een woning gekocht voor € 235.000. Op 1 juni 2011 is deze woning aan hen geleverd, ter zake van welke verkrijging zij op aangifte overdrachtsbelasting naar een tarief van zes procent hebben voldaan. Deze belasting is voor de helft ten laste van elk van hen gekomen.

Bij besluit van 1 juli 2011, nr. BLKB 2011/1290M heeft de Staatssecretaris van Financiën bekendgemaakt dat het tarief van de overdrachtsbelasting werd verlaagd naar twee procent voor verkrijgingen op of na 15 juni 2011 van een woning, welke regeling wet is geworden met het Belastingplan 2012. De belanghebbenden hebben daarop bezwaar gemaakt tegen de voldoening op aangifte overdrachtsbelasting en later (in een nadere toelichting op het bezwaarschrift) verzocht om toekenning van een dwangsom wegens niet tijdig beslissen op zijn bezwaar. De Inspecteur heeft zowel de bezwaren als de verzoeken om toekenning van een dwangsom afgewezen.

De Rechtbank Den Haag heeft de beroepen van de belanghebbenden daartegen afgewezen, overwegende dat het EU-Handvest niet toepasselijk is, nu heffing van overdrachtsbelasting geen uitvoering van Unierecht is, dat de overdrachtsbelasting wordt berekend naar het tijdstip van verkrijging, waaraan niet afdoet dat ingevolge art. 26(2) AWR tegen de voldoening bezwaar en beroep open staat, dat uit HR BNB 2013/217 blijkt geen sprake is van een met verdragsrecht strijdige discriminatie en dat het recht op eigendom ex art. 1 Protocol I EVRM niet is geschonden. Voorts ontbrak volgens de Rechtbank de voor toekenning van een dwangsom vereiste ingebrekestelling. De Rechtbank heeft de beroepen ongegrond verklaard.

Volgens het Hof heeft de Rechtbank terecht geoordeeld dat geen rechtsbeginsel, in het bijzonder het discriminatieverbod, in de weg staat aan het ter zake van de verkrijging van de woning heffen van zes in plaats van twee procent overdrachtsbelasting. Het Hof heeft de overwegingen van de Rechtbank overgenomen. Volgens het Hof heeft de Rechtbank even zeer terecht geoordeeld dat de belanghebbenden geen aanspraak kunnen maken op toekenning van een dwangsom omdat een voor de Inspecteur als zodanig herkenbare ingebrekestelling ontbrak.

De belanghebbenden stellen twee middelen voor: I. uit de uitspraak van het Hof blijkt niet dat de stellingen van de belanghebbenden zijn beoordeeld dat de wijze waarop de tariefvermindering is doorgevoerd in strijd is met de beginselen van behoorlijke wetgeving, het gelijkheidsbeginsel en het recht van eigendom, onder meer door niet in overgangsrecht te voorzien, dan wel dat ’s Hofs uitspraak op dat punt onvoldoende is gemotiveerd, en II. het Hof heeft ten onrechte geoordeeld dat geen aanspraak bestaat op een dwangsom omdat geen sprake zou zijn van een ingebrekestelling, nu de stellingen van de belanghebbenden dat het element van ‘manen’ geen wettelijke grondslag heeft niet in zijn oordeel is betrokken. Zij formuleren in de toelichting op middel I drie vragen die zij u verzoeken aan het Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJ EU) voor te leggen.

Deze zaken zijn voor conclusie geselecteerd naar aanleiding van de toelichting op middel I, omdat de belanghebbenden prejudiciële verwijzing hebben gevraagd en daartoe vragen aan het HvJ EU hebben geformuleerd. De te bespreken kwestie betreft de motiveringsplicht van de hoogste nationale rechter bij het passeren van een gemotiveerd verzoek van (een van) de partijen om prejudiciële verwijzing naar het HvJ EU voor de uitleg van Unierecht. Ik ga daarom niet in op middel II.

Middel I faalt omdat het Hof, mede gezien zijn overneming van de gronden van de Rechtbank, wél voldoende op belanghebbendes stelling is ingegaan, en voor zover dat niet het geval zou zijn omdat (i) de formele wet niet aan ongeschreven algemene rechtsbeginselen getoetst kan worden die geen uitdrukking hebben gevonden in een ieder verbindende bepalingen van internationaal of EU-recht (HR NJ 1989, 469); (ii) het gelijkheidsbeginsel niet is geschonden (HR BNB 2013/316), (iii) het eigendomsgrondrecht ex art. 1 Protocol I EVRM niet is geschonden omdat de verwachting dat de belastingwet of het tarief ongewijzigd blijft niet gerechtvaardigd is en het de wetgever vrij staat aankondigingseffecten te vermijden (zie o.m. EHRM M.A. v Finland), (iv) het EU-Handvest van de Grondrechten niet van toepassing is omdat het om een volledig interne situatie gaat zonder enig aanknopingspunt met Unierecht, laat staan dat Nederland in deze zaak het Unierecht tot uitvoering zou brengen in de zin van art. 51 Handvest (onder meer HvJ EU Åkerberg Fransson), (v) het EU-burgerschap op zichzelf onvoldoende aanknopingspunt met EU-recht vormt om het EU-Handvest te activeren, behoudens zeer uitzonderlijke gevallen waar de belanghebbenden niet onder vallen (onder meer HvJ EU Ruiz Zambrano) en (vi) het middel ten onrechte veronderstelt dat ter zake van het eigendomsgrondrecht onvoldoende toegang tot de rechter of onvoldoende rechtsbescherming zou bestaan. De vraag is of de Hoge Raad onder deze omstandigheden een cassatiemiddel zoals middel I, waarin gespecificeerde vragen aan het HvJ EU worden voorgesteld, kan verwerpen met enkel verwijzing naar art. 80a RO of art. 81 RO.

Uit de EHRM-zaken Ullens de Schooten, Vergauwen/België, Stichting mothers of Srebrenica en Dhahbi volgt dat een verwijzingsplichtige nationale rechter, indien hij een verzoek om prejudiciële verwijzing passeert, moet doen blijken dat het passeren van dat verzoek niet ‘arbitrary’ is geschied. Er volgt meer specifiek uit dat:

- een laatste instantie nationale rechter die door (een van) de partijen uitdrukkelijk wordt verzocht om prejudiciële vragen te stellen, er blijk van moet geven dat hij het verzoek gezien en beoordeeld heeft;

- deze rechter, als hij dat verzoek passeert, die weigering moet motiveren zodanig dat

- de partijen uit de uitspraak kunnen opmaken waarom de opgeworpen vraag irrelevant is (zoals in Mothers of Srebrenica), of reeds éclairé is (in dat geval lijkt Dhahbi te impliceren dat de desbetreffende rechtspraak van het HvJ EU genoemd moet worden), c.q. waarom geen redelijke twijfel mogelijk is over de uitlegging van het EU-recht (acte clair).

Uw tweede kamer heeft zich daarom mijns inziens bij arrest van 26 mei 2015, ECLI:NL:HR:2015:1332, te snel aangesloten bij het oordeel van de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State van 5 maart 2015, ECLI:NL:RVS:2015:785, inhoudende dat de EHRM-rechtspraak niet in de weg staat aan het ongemotiveerd (met slechts verwijzing naar art. 91(2) Vreemdelingenwet 2000: “de aangevoerde grief kan niet tot vernietiging leiden”) passeren en het zelfs niet noemen van een uitdrukkelijk en enigszins gemotiveerd verzoek om prejudiciële verwijzing door een verwijzingsplichtige rechter. Die opvatting van de Afdeling is geheel opgehangen aan het EHRM-arrest Hansen, dat mijns inziens niet relevant is omdat het noch over verzoeken om prejudiële verwijzing gaat, laat staan gedocumenteerde verzoeken zoals in Dhahbi, noch over verwijzingsplichtige rechters.

De EHRM-rechtspraak die wél over het passeren van verzoeken om prejudiciële verwijzing door verwijzingsplichtige nationale rechters gaat, noopt mijns inziens toe de conclusie dat een laatste instantie rechter die door (een van) de partijen uitdrukkelijk en enigszins gemotiveerd wordt verzocht om prejudiciële vragen te stellen, dat verzoek minstens moet vermelden in zijn uitspraak, en bij passeren zulks moet motiveren door een Cilfit-grond aan te wijzen en summier te verklaren (bij acte éclairé naar die acte verwijzen en bij irrelevantie de reden waaróm de opgeworpen vraag irrelevant is). Blote verwijzing naar art. 91(2) Vw 2000, art. 80a of 81 Wet RO voldoet daar niet aan. Uit de EHRM-zaak Çelik, hoewel geen verzoek om prejudiciële verwijzing betreffend, kan mijns inziens wel worden afgeleid dat als het parket in een conclusie heeft gemotiveerd waarom prejudiciële verwijzing niet zinvol is en de verzoeker daarop heeft kunnen reageren, u kunt volstaan met de chablone-afdoening van de artt. 80a en 81 Wet RO.

De vraag naar de motiveringsplicht van de nationale hoogste rechter komt bij afwijzing van het verzoek om prejudiciële verwijzing per definitie niet bij het HvJ EU terecht. Voor het HvJ EU bestaat er voorts geen aanleiding om in wél verwezen zaken over die vraag beschouwingen te gaan geven. Nu de rechtspraak van het EHRM ampel aanleiding geeft om te betwijfelen of cassatieberoepen waarin uitdrukkelijk, minstens enigszins gemotiveerd en uitsluitend rechtskundig om prejudiciële verwijzing wordt verzocht, ongemotiveerd verworpen kunnen worden met verwijzing naar art. 80a of 81 Wet RO, geef ik u in overweging de zaak aan te houden om het HvJ EU in de gelegenheid te stellen zich uit te laten over de vragen of:

(i) art. 267 VwEU en/of art. 47 van het Handvest van de Grondrechten zich ertegen verzet, gezien de EHRM-arresten Çelik, Ullens de Schooten, Vergauwen en Dhahbi, dat een verwijzingsplichtige nationale rechter, in een zaak waarin (een van) de partijen hem uitdrukkelijk heeft verzocht om prejudicieel vragen over de uitleg van EU-recht te verwijzen, maar zulke vragen zijns inziens geen zin hebben, in verband met noodzakelijke werklastbeheersing dat verzoek ongemotiveerd passeert dan wel alle klachten in die zaak ineens vereenvoudigd afdoet met de 80a RO-formule of de 81 RO-formule;

(ii) het daarbij uitmaakt in welke mate het verzoek om verwijzing gemotiveerd is of gedocumenteerd met verwijzing naar EU-recht;

(iii) het daarbij uitmaakt of voorafgaand aan het aldus passeren van het verzoek om prejudiciële verwijzing het parket bij die nationale rechter in een conclusie waarop de partijen hebben kunnen reageren (summier) heeft gemotiveerd waarom geen aanleiding tot prejudiciële verwijzing bestaat.

De feiten

[X] en [X-Y] te [Z] (de belanghebbenden) hebben een woning gekocht voor € 235.000, die op 1 juni 2011 aan hen is geleverd. Ter zake daarvan is op aangifte 6% overdrachtsbelasting voldaan. De belasting ad € 14.100 is, bij ieder voor de helft, ten laste van de belanghebbenden gekomen.

Bij besluit van 1 juli 2011, nr. BLKB 2011/1290M heeft de Staatssecretaris van Financiën het volgende bekendgemaakt:

“(....)

Ik keur goed dat een tarief overdrachtsbelasting van 2 procent wordt toegepast voor de verkrijging op of na 15 juni 2011 van een woning. (...)

(...)

Dit besluit treedt in werking met ingang van de dag na de datum van uitgifte van de Staatscourant waarin het wordt geplaatst en werkt terug voor de verkrijging op of na 15 juni 2011 van woningen.

(…)”

In art. XXXVIII, tweede lid, van het Belastingplan 20121.is bepaald dat art. XVI van het Belastingplan (het artikel waarin de tariefswijziging van art. 14 Wet BRV is opgenomen) terugwerkt tot en met 15 juni 2011.

De belanghebbenden hebben bezwaar gemaakt tegen de voldoening op aangifte overdrachtsbelasting, welke bezwaren door de Inspecteur zijn afgewezen. In de uitspraken heeft de Inspecteur ook het verzoek van de belanghebbenden om toekenning van een dwangsom afgewezen. De belanghebbenden hebben daartegen beroepen ingesteld bij de Rechtbank Den Haag. De Rechtbank heeft de beroepen tezamen behandeld.

De Rechtbank Den Haag2.

De Rechtbank overwoog (i) dat het EU Handvest van de grondrechten geen toepassing vindt omdat heffing van overdrachtsbelasting geen uitvoering van Unierecht betreft en belanghebbendes geval ook anderszins niet binnen het toepassingsgebied van het EU-recht valt, (ii) dat de overdrachtsbelasting wordt berekend naar het tijdstip van de verkrijging, waaraan niet afdoet dat ingevolge art. 26(2) AWR tegen de voldoening op aangifte bezwaar en beroep kan worden ingesteld en (iii) dat in HR BNB 2013/2173.in een vergelijkbare zaak het oordeel van het gerechtshof is bevestigd dat de terugwerkende kracht tot 15 juni 2011 waarmee de wetswijziging is ingevoerd, geen met het verdragsrecht strijdige discriminatie vormt. Evenmin is volgens de Rechtbank sprake van strijd met het recht op eigendom zoals neergelegd in art. 1 Eerste Protocol van het EVRM.

De belanghebbende had voorts gesteld dat hij recht had op toekenning van de maximale dwangsom omdat de Inspecteur, nadat bij brief van 23 november 2011 in gebreke te zijn gesteld, pas op 11 juni 2012 op het bezwaar besliste. Volgens de Rechtbank is echter geen sprake van de vereiste ingebrekestelling:

“21. De rechtbank is van oordeel dat de brieven van de gemachtigde van 23 november 2011 en van 15 december 2011 alsook de overige correspondentie, in elk geval tot aan de bespreking tussen partijen op 10 januari 2012, bezien op zich en in onderlinge samenhang, naar inhoud en strekking moeten worden aangemerkt als een bevestiging van het lopende verzoek om procedurele afstemming over de vele bezwaarschriften en voorts de kennisgeving van de wens zo spoedig mogelijk tot afwikkeling te geraken. Daartoe overweegt de rechtbank dat uit geen enkele brief is af te leiden dat de gemachtigde verweerder daarmee heeft willen manen binnen een bepaalde termijn alsnog een beslissing op bezwaar te nemen, (mede) in aanmerking nemende dat gemachtigde daarbij aanspraak heeft gemaakt nog nadere stukken en/of aanvullende gronden te kunnen indienen. Eerder blijkt het tegendeel uit de brief van 15 november 2011 van de gemachtigde aan de belastingdienst [Q], waarin de gemachtigde toestemming verleent tot een verlenging van de beslistermijn tot 1 februari 2012.

Daar komt bij dat op 23 november 2011 niet duidelijk was voor welke belastingplichtigen de gemachtigde op dat moment optrad. Het ging om een dermate groot aantal bezwaarschriften dat van de gemachtigde kon worden verlangd dat zij in de ingebrekestelling zou hebben gespecificeerd waarop deze ziet (vgl. ABRvS, 25 juli 2012, 201200696/1/A2; ECLI:NL:RVS:2012:BX2554). Gelet op het hiervoor overwogene kunnen de brieven van gemachtigde van 23 november 2011 en/of van 15 december 2011 niet worden beschouwd als formele ingebrekestelling(en).

22. De gemachtigde stelt zich voorts op het standpunt dat zij verweerder tijdens de bespreking op 10 januari 2012 in gebreke heeft gesteld. Nu op laatst vermelde datum niet was voldaan aan het vereiste dat een ingebrekestelling schriftelijk dient te geschieden is reeds daarom geen sprake van een geldige ingebrekestelling op 10 januari 2012. Dit geldt eveneens voor het standpunt van de gemachtigde dat zij verweerder tijdens het hoorgesprek op 22 maart 2012 in gebreke heeft gesteld. Ook de brief van gemachtigde van 26 januari 2012 aan de Directeur van de Belastingdienst/[S] kan niet als ingebrekestelling worden aangemerkt nu de gemachtigde in die brief een aanvang maakt met de nadere motivering van de bezwaarschriften en daarbij uitdrukkelijk te kennen geeft dat dit geenszins de definitieve nadere motivering is.

23. Naar het oordeel van de rechtbank kan de brief van gemachtigde van 13 april 2012 aan Directeur van de Belastingdienst/[S] evenmin worden aangemerkt als een ingebrekestelling. In die brief plaatst de gemachtigde immers kanttekeningen bij het door verweerder op 30 maart 2012 verzonden verslag van het hoorgesprek van 22 maart 2012 en dat mede in het licht van haar terugblik op het verloop van de bespreking op 10 januari 2012. Zo de brief van 13 april 2012 als een ingebrekestelling is bedoeld, hetgeen uit die brief niet expliciet blijkt, is het een ongerichte ingebrekestelling (zie ov. 21).

24. De gemachtigde heeft verder nog gewezen op het arrest van de Hoge Raad van 14 juni 2013, nr. 12/02697, ECLI:NL:HR:2013:BZ4198, en gesteld dat vanwege de landelijke bevoegdheid van de inspecteurs een belastingplichtige elke willekeurige inspecteur een ingebrekestelling kan sturen, ook als de belastingplichtige niet onder diens ressort valt. Zo een ingebrekestelling al rechtsgeldig zou kunnen worden uitgebracht aan een andere inspecteur dan de inspecteur onder wie de belastingplichtige ressorteert, is de rechtbank van oordeel dat in een dergelijk geval tenminste sprake moet zijn van een gerichte, dat wil zeggen een voldoende gespecificeerde, ingebrekestelling. Zoals hiervoor is overwogen, is daarvan geen sprake. Dok de overige door de gemachtigde genoemde stukken, waaronder e-mails, kunnen niet worden aangemerkt als geldige en gerichte ingebrekestellingen.”

De Rechtbank heeft de beroepen van de belanghebbenden ongegrond verklaard.

Het Hof Den Haag4.

Volgens het Hof heeft de Rechtbank terecht beslist dat geen rechtsbeginsel, in het bijzonder het beginsel van het verbod van discriminatie, in de weg staat aan toepassing van het tarief van zes procent, in plaats van het per 15 juni 2011 voor verkrijgingen van woningen geldende wettelijke tarief van twee procent. Geen rechtsbeginsel gaat zo ver, aldus het Hof,

“6.1 (…) dat de wetgever is gehouden, ook in het licht van de hem op dit gebied toekomende ruime beoordelingsmarge, aan de tariefverlaging een andere, door belanghebbende gewenste, terugwerkende kracht te geven.”

De Rechtbank heeft voorts volgens het Hof evenzeer terecht beslist dat de belanghebbenden geen aanspraak hebben op toekenning van een dwangsom:

“6.2. (…) Het Hof stelt vast dat de rechtbank aan de hand van een zorgvuldige analyse van de vele correspondentie tussen belanghebbende, althans diens gemachtigde, en de Belastingdienst inzichtelijk heeft gemaakt hoe de precieze communicatie met betrekking tot de afwikkeling van het bezwaarschrift is verlopen en is met de Inspecteur van oordeel dat de rechtbank op basis yan die analyse terecht heeft geoordeeld dat geen sprake is van de voor toekenning van een dwangsom vereiste ingebrekestelling. Uit het geheel van voorhanden zijnde gegevens leidt het Hof af dat uit niets blijkt, nog afgezien dat de discussie met de Belastingdienst al die tijd nog gaande was, dat belanghebbendes gemachtigde in de bezwaarfase op enig moment de Inspecteur onder de aandacht heeft gebracht dat een uitspraak op bezwaar wordt verlangd. Integendeel, ondanks dat de gemachtigde de Inspecteur enkele keren in kennis heeft gesteld dat de termijn voor hetdoen van een uitspraak op bezwaar is verstreken, is de Inspecteur niet gemaand tot het op een aangegeven termijn nemen van een voor beroep vatbare beslissing.”

De belanghebbenden hebben tijdig en regelmatig beroep in cassatie ingesteld. De Staatssecretaris van Financiën heeft verweerschriften ingediend. De belanghebbenden stellen twee middelen voor, die ik als volgt samenvat:

I) Uit ‘s Hofs uitspraken blijkt niet dat de stelling van de belanghebbenden is beoordeeld dat de wijze waarop de tariefsvermindering is doorgevoerd in strijd is met de beginselen van behoorlijke wetgeving, het gelijkheidsbeginsel en het recht van eigendom, onder meer door niet in overgangsrecht te voorzien, dan wel ’s Hofs uitspraken zijn onvoldoende gemotiveerd.

II) Het Hof is ten onrechte niet ingegaan op de stelling van de belanghebbenden dat het door de Rechtbank geëiste element van ‘manen’ om van een ingebrekestelling te kunnen spreken geen wettelijke grondslag heeft.

De belanghebbenden stellen voor naar aanleiding van hun middel I de volgende prejudiciële vragen aan het HvJ EU voor te leggen:

“1 ) Brengt artikel 20 lid 2 van het VWEU terzake het burgerschap van de Unie in onderlinge samenhang bezien met artikel 6 lid 1 van het VEU, met zich mee dat een burger van de Unie rechtstreeks beroep kan doen op het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie, ook als het Unierecht niet ten uitvoer wordt gebracht zoals beschreven in artikel 51 lid 1 van het Handvest?

2) Indien het antwoord op de voorgaande vraag ontkennend luidt, wordt dit dan anders als de wetgeving in de betreffende Lidstaat niet voorziet in de mogelijkheid formele wetgeving in rechte te laten toetsen aan nationale rechtsbeginselen, waardoor niet wordt voldaan aan het recht op een effectief beroep in rechte c.q. effectieve rechtsbescherming?

3) Behelst een nationale bepaling op grond waarvan formele wetgeving niet in rechte mag worden getoetst aan de Grondwet en daarmee aan nationale rechtsbeginselen c.q. grondrechten, een ongeoorloofde beperking van het recht op een effectief beroep in rechte c.q. effectieve rechtsbescherming?”

Deze zaken zijn voor conclusie geselecteerd naar aanleiding van middel I, met het oog op de hieronder in de onderdelen 6 en 7 te bespreken kwestie van de motiveringsplicht van de hoogste nationale rechter bij het passeren van een gemotiveerd verzoek van (een van) de partijen om prejudiciële verwijzing naar het HvJ EU voor de uitleg van Unierecht.

Ik ga daarom niet in op middel II betreffende de dwangsom bij niet-tijdig beslissen, waarin geen EU-recht aan de orde gesteld wordt, geen prejudiciële vragen verzocht worden en ook van ambtswege niet valt in te zien welke relevantie EU-recht zou kunnen hebben.

Middel I faalt omdat het Hof, mede gezien zijn overneming van de gronden van de Rechtbank, wél voldoende is ingegaan op de stelling van de belanghebbenden, en voorzover dat niet het geval zou zijn, omdat

(i) de formele wet niet aan ongeschreven algemene rechtsbeginselen getoetst kan worden die geen uitdrukking hebben gevonden in een ieder verbindende bepalingen van internationaal of EU-recht (HR NJ 1989, 469,5.Harmonisatiewetarrest) en het EU-Handvest daaraan niets verandert omdat het in casu niet van toepassing is (zie (iv) hieronder);

(ii) het gelijkheidsbeginsel niet is geschonden (HR BNB 2013/3166.),

(iii) het eigendomsgrondrecht ex art. 1 Protocol I EVRM niet is geschonden omdat de verwachting dat de belastingwet of het tarief ongewijzigd blijft niet gerechtvaardigd is en het de wetgever vrij staat aankondigingseffecten te vermijden (EHRM M.A. v Finland7., HR BNB 1997/211,8.HR BNB 2005/2279.en HR BNB 2009/23810.),

(iv) het EU-Handvest van de Grondrechten in casu niet van toepassing is omdat het om een volledig interne situatie gaat zonder enig aanknopingspunt met Unierecht, laat staan dat Nederland in deze zaak het Unierecht tot uitvoering zou brengen in de zin van art. 51 van dat Handvest (zie onder meer de HvJ EU-arresten Åkerberg Fransson,11.Giuseppa Romeo,12.Siragusa,13.Pelckmans Turnhout,14.Julian Hernández,15.en Liivimaa Lihaveis MTÜ16.),

(v) het EU-burgerschap op zichzelf onvoldoende aanknopingspunt met EU-recht vormt om het Handvest te activeren, behoudens het uitzonderlijke geval waarin de belanghebbende het effectieve genot van de belangrijkste aan de status van burger van de Unie ontleende rechten wordt ontzegd, bijvoorbeeld doordat hij gedwongen wordt het grondgebied van de Unie te verlaten (zie onder meer de zaken Ruiz Zambrano,17.McCarthy,18.Dereçi19.en Ymeraga20.) en

(vi) het middel ten onrechte vooronderstelt dat ter zake van het eigendomsgrondrecht onvoldoende toegang tot de rechter of onvoldoende rechtsbescherming zou bestaan. Dat de belanghebbenden, die met hun uitputtende gebruik van rechtsmiddelen voldoende aantonen dat adequate toegang tot de rechter bestaat, het niet eens zijn met uw rechtspraak over de geoorloofdheid van het tijdstip van tariefverlaging in de overdrachtsbelasting, wijst niet op een gebrek aan effectieve rechtsbescherming tegen aantasting van fundamentele rechten.

Ik merk volledigheidshalve en ten overvloede op dat de door de belanghebbenden voorgestelde prejudiciële vragen 2) en 3) niet-ontvankelijk zouden zijn in Luxemburg omdat zij ten onrechte veronderstellen dat het HvJ EU jurisdictie zou hebben in een zaak waarin het EU-recht op geen enkel punt enige rol speelt. Het EU-recht heeft overigens geen mening over de vraag of een lidstaat een Constitutioneel Hof moet hebben of toetsing van de formele wet aan ‘nationale rechtsmiddelen’ moet toelaten, mits ter zake van EU-(grond)rechten (die in casu dus niet aan de orde zijn) maar effectieve rechtsbescherming bestaat. Het HvJ EU gaat niet over de staatsinrichting van de lidstaten, als zij hun Unierechtelijke verplichtingen maar nakomen.

A. Invoering art. 81 Wet RO en art. 80a Wet RO

Sinds de invoering van art. 101a Wet RO (thans art. 81 Wet RO) per 1 juli 198821.kunt u bij verwerping van een klacht volstaan met een verkorte motivering. Art. 81(1) Wet RO luidt thans:

“Indien de Hoge Raad oordeelt dat een aangevoerde klacht niet tot cassatie kan leiden en niet noopt tot beantwoording van rechtsvragen in het belang van de rechtseenheid of de rechtsontwikkeling, kan hij zich bij de vermelding van de gronden van zijn beslissing beperken tot dit oordeel.”

Omdat u daarvóór in voorkomende gevallen al kort van stof was, meende de Nederlandse Orde van Advocaten (NOvA) dat deze nog kortere motivering neerkwam op non-motivering; volgens de NOvA een ernstige en principiële inbreuk op de motiveringsplicht als waarborg voor goede rechtspraak.22.Tijdens de behandeling van het wetsvoorstel stelde de Minister van Justitie dat het gaat “om de mogelijkheid de motivering te beperken tot de hoofdzaak waarom de klachten niet opgaan en dat geen sprake is van ‘het achterwege laten van de motivering’ of van ‘non-motivering’“.23.Om vermindering van de werkdruk bij de Hoge Raad te bereiken waren volgens hem ook “radicale ingrepen” zoals een verlofstelsel denkbaar, vergeleken waarbij de mogelijkheid van een verkorte motivering zijns inziens “bescheiden van aard” was.24.Feteris25.schrijft dat afdoening met art. 81 Wet RO eufemistisch verkort motiveren wordt genoemd, maar dat inhoudelijk bezien eigenlijk geen motivering van de beslissing tot ongegrondverklaring van het cassatieberoep wordt gegeven.

In februari 2008 verscheen het rapport ‘Versterking van de cassatierechtspraak’ van de commissie Hammerstein.26.Het rapporteerde dat de grenzen van toepassing van art. 81 Wet RO in zicht waren:27.

“Art. 81 RO heeft bijna twintig jaar een cruciale bijdrage geleverd aan een meer adequate wijze van taakvervulling en moet daarom als een uiterst succesvol instrument worden beschouwd. De grenzen van deze bepaling zijn nu echter wel in zicht. De ervaring leert dat art. 81 RO beperkingen kent die in het licht van een optimale taakvervulling door Raad en Parket niet zinvol meer zijn.”

De commissie Hammerstein had tegen de achtergrond van de werklast van de Hoge Raad de opdracht “te komen tot voorstellen om de normstellende rol van de Hoge Raad te versterken”. Zij stelde onder meer “invoering van een krachtiger selectiemechanisme” voor:28.

“Voor cassatierechtspraak ongeschikte zaken moeten worden gescheiden van zaken waarin juridisch richtinggevende uitspraken kunnen worden gedaan en zaken waarin ingrijpen uit een oogpunt van aanvaardbaarheid en kwaliteit van de uitkomst van de individuele zaak noodzakelijk is, wegens het significante nadeel dat een partij door een fout in de bestreden uitspraak lijdt. Wat betreft de ongeschikte zaken moet bij deze selectie „aan de poort‟ beslist kunnen worden dat zij (verder) buiten behandeling blijven. In het bestaande stelsel ligt het meest voor de hand dat deze beroepen wegens gebrek aan belang in cassatie niet-ontvankelijk worden verklaard.”

Dit voorstel heeft geleid tot het per 1 juli 201229.in werking getreden art. 80a Wet RO dat u de mogelijkheid geeft tot niet-ontvankelijkverklaring van een cassatieberoep (i) als de insteller daarbij klaarblijkelijk onvoldoende belang heeft en (ii) als de klachten klaarblijkelijk niet tot cassatie kunnen leiden. Het luidt als volgt:

“1. De Hoge Raad kan, gehoord de procureur-generaal, het beroep in cassatie niet-ontvankelijk verklaren wanneer de aangevoerde klachten geen behandeling in cassatie rechtvaardigen, omdat de partij die het cassatieberoep instelt klaarblijkelijk onvoldoende belang heeft bij het cassatieberoep of omdat de klachten klaarblijkelijk niet tot cassatie kunnen leiden.

2. De Hoge Raad neemt een beslissing als bedoeld in het eerste lid niet dan nadat de Hoge Raad kennis heeft genomen van:

a. de dagvaarding of het verzoekschrift, bedoeld in artikel 407 onderscheidenlijk artikel 426a van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering, en de conclusie van antwoord of het verweerschrift, bedoeld in artikel 411 onderscheidenlijk artikel 426b, derde lid, van dat Wetboek, voor zover ingediend;

b. de schriftuur, houdende de middelen van cassatie, bedoeld in artikel 437 van het Wetboek van Strafvordering; dan wel

c. het beroepschrift waarbij beroep in cassatie wordt ingesteld, bedoeld in artikel 28 van de Algemene wet inzake rijksbelastingen, en het verweerschrift, bedoeld in artikel 29b, van die wet, voor zover ingediend.

3. Het beroep in cassatie wordt behandeld en beslist door drie leden van een meervoudige kamer, van wie een als voorzitter optreedt.

4. Indien de Hoge Raad toepassing geeft aan het eerste lid, kan hij zich bij de vermelding van de gronden van zijn beslissing beperken tot dit oordeel.”

De Memorie van Toelichting bij art. 80a Wet RO vermeldde onder meer:30.

“Alle zaken waarvan al bij het begin van de procedure kan worden vastgesteld dat de klachten klaarblijkelijk geen kans van slagen hebben of dat de insteller klaarblijkelijk onvoldoende belang heeft bij het cassatieberoep, zodat een behandeling van de aangevoerde klachten in cassatie niet is gerechtvaardigd, zou de Hoge Raad zo spoedig mogelijk na binnenkomst moeten kunnen afdoen. De invoering van een dergelijke versnelde afdoening ligt in de lijn van een ontwikkeling die is ingezet met de invoering van artikel 81 (destijds 101a) Wet RO. Zij is thans noodzakelijk omdat de Hoge Raad en het parket worden geconfronteerd met een – per sector in aantal verschillend – aanmerkelijk aantal cassatieberoepen waarin geen vragen aan de orde zijn waarvan de beantwoording in het belang is van de rechtseenheid of de rechtsontwikkeling, terwijl evenmin een belangrijk aspect van rechtsbescherming aan de orde is. Deze zaken moeten op een zo snel en eenvoudig mogelijke wijze kunnen worden afgedaan, onder meer om deze zaken een zo gering mogelijk beslag te laten leggen op de beperkte capaciteit van de Hoge Raad en het parket.”

Met ‘klaarblijkelijk’ in art. 80a Wet RO is bedoeld dat het moet gaan om evidente gevallen.31.Een ‘klaarblijkelijk onvoldoende belang’ is niet hetzelfde als een gering financieel belang. Niessen vat de parlementaire behandeling op dit punt als volgt samen:32.

“In het aan de Raad van State gezonden ontwerp werd niet gesproken over ‘klaarblijkelijk onvoldoende belang’, maar over: te gering belang. Dit zou mede kunnen omvatten een ‘te gering financieel belang’. Deze gevolgtrekking werd echter onwenselijk geacht, aangezien een zaak van gering financieel belang onder omstandigheden wel een belangwekkende rechtsvraag kan behelzen; in MvA Eerste Kamer, p. 5, wordt hierbij opgemerkt ‘dat een gering financieel belang op zichzelf genomen geen passend criterium is’. Om soortgelijke redenen nam de wetgever niet over het voorstel van de Commissie-Hammerstein om volledige inhoudelijke beoordeling van een zaak door de Hoge Raad slechts toe te laten indien sprake is van een significant nadeel voor de insteller van het beroep als gevolg van fouten van de lagere rechter (MvT, p. 19).”

Toepassing van art. 80a en art. 81 Wet RO betekent dat in de uitspraak niet inhoudelijk op de zaak wordt ingegaan. Dat betekent niet dat de zaak niet inhoudelijk wordt beoordeeld; dat wordt hij wél. Een art. 81-zaak volgt het gewone traject van inhoudelijke beoordeling, behalve voor wat betreft de motivering. In art. 80a Wet RO waarborgen de leden 2 en 3 dat er in elk geval door drie rechters inhoudelijk naar de zaak gekeken wordt. Het art. 80a-regime is dus geen verlofstelsel, aldus dan ook de MvA:33.

“Dit houdt (…) niet in, (…), dat aan de Hoge Raad een discretionaire bevoegdheid wordt gegeven om zaken al dan niet inhoudelijk af te doen. De Hoge Raad blijft immers, net als nu, beslissen over de gegrondheid van alle bij hem ingestelde beroepen tegen een beslissing van een lagere rechter. Op de Hoge Raad blijft de taak rusten om iedere zaak zorgvuldig te beoordelen en inhoudelijk te wegen.”

Aldus ook de P-G Fokkens in zijn conclusie voor HR NJ 2015, 140,34.over het afzien, door het parket, van het innemen van een standpunt over toepassing van art. 80a Wet RO:

“10. Bij de invoering van art. 80a RO en vervolgens de uitwerking door de Hoge Raad is meermalen de vrees geuit dat de rechtsbescherming in het gedrang zou kunnen komen als de Hoge Raad zich in zijn rechtspraak primair op de rechtseenheid en de rechtsontwikkeling zou gaan richten. Ik meen dat die vrees berustte op een verkeerde uitleg van het doel van de invoering van art. 80a RO. Zoals hierboven bij de korte beschrijving van de wetsgeschiedenis naar voren is gekomen, is met art. 80a niet een verlofstelsel ingevoerd waarbij de Hoge Raad ervoor kan kiezen bepaalde zaken niet in behandeling te nemen. Het blijft een gewoon cassatieberoep, alleen kan een inhoudelijk gemotiveerd arrest achterwege blijven als rechtseenheid en rechtsontwikkeling niet tot een gemotiveerde beslissing nopen en er geen fout is gemaakt die tot vernietiging zou moeten leiden. Anders gezegd: de controle of er een fout is gemaakt, is gebleven, maar als de conclusie is dat dit anders dan in het middel wordt gesteld niet het geval is, behoeft die beslissing niet inhoudelijk te worden gemotiveerd.”

B. Art. 6(1) EVRM (fair hearing) en de motivering van een verwerping of niet-ontvankelijkverklaring van een cassatieberoep

Ingevolge art. 6(1) EVRM heeft een ieder bij het vaststellen van zijn burgerlijke rechten en verplichtingen of bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde vervolging recht op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een redelijke termijn, door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht dat bij de wet is ingesteld. In de zaak Van de Hurk/Nederland35.overwoog het EHRM dat de rechter krachtens die bepaling gehouden is zijn beslissingen te motiveren, maar dat niet op ieder argument een gedetailleerd antwoord is vereist (r.o. 61). De omvang van de motiveringsplicht kan verschillen naar gelang de aard van de beslissing en moet in het licht van de omstandigheden van het geval worden bepaald.36.

In de zaak Helle/Finland37.zag het EHRM geen schending van art. 6(1) EVRM in het bekrachtigen, in hoger beroep, van de motivering van de lagere rechter, mits de hoger beroepsrechter blijk geeft van ‘a fresh and considered approach to the submissions before it’:

“59. As noted above, the reasons given by the Cathedral Chapter were adopted twice on appeal by the Supreme Administrative Court by process of incorporation, thus clearly indicating that the latter court had no reasons of its own to depart from the conclusions reached by the Cathedral Chapter and that the applicant had not presented any new submissions which would have had a bearing on the appeal; nor can it be maintained in the circumstances that the Supreme Administrative Court did not address the essence of the points submitted by the applicant for its consideration. It is significant in this respect that the Supreme Administrative Court remitted the issue of compensation back to the Cathedral Chapter thereby confirming that it took a fresh and considered approach to the submissions before it (see paragraph 18 above).

60. Having regard to these considerations, the Court would emphasise that the notion of a fair procedure requires that a national court which has given sparse reasons for its decisions, whether by incorporating the reasons of a lower court or otherwise, did in fact address the essential issues which were submitted to its jurisdiction and did not merely endorse without further ado the findings reached by a lower court. This requirement is all the more important where a litigant has not been able to present his case orally in the domestic proceedings. However, the Court concludes that this requirement was satisfied in the particular circumstances of the instant case and that the proceedings in issue were not rendered unfair on the grounds invoked by the applicant.”

In de zaak Kok/Nederland38.verwierp het EHRM een klacht over schending van art. 6 EVRM van een verdachte wiens cassatieberoep door uw strafkamer met gedeeltelijke toepassing van (thans) art. 81 Wet RO was verworpen:

“4. As to the applicant's complaint that the Supreme Court, applying Article 101a of the Judiciary (Organisation) Act, dismissed nine of his points of appeal with summary reasoning, the following is noted.

Article 6 requires judgments of tribunals adequately to state the reasons on which they are based, but it does not go so far as to require a detailed answer to every argument put forward; nor is the European Court called upon to examine whether arguments are adequately met (see for example the Van de Hurk v. the Netherlands judgment of 19 April 1994 (NJ 1995, 462, m.nt. EAA; red.), Series A no. 288, § 61). The Court has even accepted that in dismissing an appeal an appellate court may, in principle, simply endorse the reasons for the lower court's decision (see, among other authorities, the Court's judgment of 21 January 1999 in the case of García Ruiz v. Spain, to be published in Reports 1999, § 28).

Accordingly, this complaint is manifestly ill-founded.”

Korthals Altes en Groen39.leiden uit dit arrest af dat verwerping van het gehele beroep met toepassing van (thans) art. 81 Wet RO evenmin art. 6 EVRM schendt, want:

“(…) het is immers onaannemelijk dat dit artikel de Hoge Raad ertoe zou verplichten om – ter voldoening aan zijn verplichting uit hoofde van art. 6 – één van de klachten met een uitvoeriger motivering te verwerpen, hoezeer ook díe klacht niet noopt tot beantwoording van rechtsvragen in het belang van de rechtseenheid of de rechtsontwikkeling.”

In de zaak Bachowski/Polen40.achtte het EHRM bij niet-ontvankelijkverklaring van een cassatieberoep wegens ‘no prospects of success’ geen verdere motivering vereist:

“The applicant complained under Article 6 of the Convention that the Supreme Court had dismissed his cassation appeal by way of a short formulaic statement which had failed to address the essential points raised by him in his appeal.

The Court reiterates that Article 6 § 1 of the Convention obliges courts to give reasons for their decisions, but cannot be understood as requiring a detailed answer to every argument. The extent to which this duty applies may vary according to the nature of the decision. It is moreover necessary to take into account, inter alia, the diversity of the submissions that a litigant may bring before the courts and the differences existing in the Contracting States with regard to statutory provisions, customary rules, legal opinion and the presentation and drafting of judgments. That is why the question whether a court has failed to fulfil the obligation to state reasons, deriving from Article 6 § 1, can only be determined in the light of the circumstances of the case (see, among many other authorities, Ruiz Torija v. Spain, 9 December 1994, § 29, Series A no. 303‑A; Van de Hurk v. the Netherlands, 19 April 1994, § 61, Series A no. 288; Wnuk v. Poland (dec.), no. 38308/05, 1 September 2009).

The Court reiterates that where the highest court in a country refuses to accept a case or where it examines a remedy on its merits and dismisses it on the basis that the legal grounds for amending or quashing a contested judgment are not made out, very limited reasoning may satisfy the requirements of Article 6 of the Convention (see Helle v. Finland, 19 December 1997, § 55, Reports of Judgments and Decisions 1997‑VIII; Nerva and Others v. the United Kingdom, no. 42295/98, ECHR 2002‑VIII; and, mutatis mutandis, Wnuk v. Poland (dec.), cited above). As regards the preliminary procedure for the examination and admission of cassation appeals, the Court has previously acknowledged that an appellate court is not required to give more detailed reasoning when it simply applies a specific legal provision to dismiss a cassation appeal as having no prospects of success, without further explanation (see Salé v. France, no. 39765/04, § 17, 21 March 2006; Burg and Others v. France (dec.), no. 34763/02, ECHR 2003-II; and Gorou v. Greece (no. 2) [GC], no. 12686/03, § 41, ECHR 2009-...).”

Het recente EHRM-arrest Çelik/Nederland41.betrof de vraag of uw strafkamer art. 6(1) EVRM had geschonden door toepassing van art. 80a Wet RO. De verzoeker tot cassatie had alleen geklaagd over overschrijding van de redelijke termijn in de cassatiefase doordat het gerechtshof het dossier en zijn uitspraak niet binnen acht maanden na het instellen van cassatie naar uw strafkamer had gezonden (bij het instellen van het cassatieberoep had de verdachte geen gronden aangevoerd; dat verzuim hoefde hij pas te herstellen nadat het gerechtshof het dossier en de volledige uitspraak in hoger beroep zou hebben ingestuurd). Ook als het EVRM niet dwingt tot het instellen van een hoger beroep of cassatie-instantie, zijn de Staten verplicht, áls zij zo’n vervolginstantie niettemin instellen, die instantie aan de eisen van art. 6 EVRM te laten voldoen, waarvan het recht op een beslissing binnen een redelijke termijn een belangrijk onderdeel is. Tegelijkertijd echter heeft een Staat de bevoegdheid en de plicht te voorkomen dat zijn (strafrechtelijke) systeem verstopt raakt door kansloze beroepen:

“30. The Court has had occasion to note that Article 6 does not compel Contracting Parties to provide appeals in civil or criminal cases (…). A right to seek review of conviction or sentence is enshrined in Article 2 § 1 of Protocol No. 7 in terms similar to those of Article 14 § 5 of the International Covenant on Civil and Political Rights. However, a Contracting Party which provides for the possibility of an appeal is required to ensure that persons amenable to the law shall enjoy before the appellate court the fundamental guarantees contained in Article 6 (…). The right to trial within a reasonable time is one such fundamental guarantee (…).

31. At the same time it must be observed that – as is illustrated by the very profusion of applications to this Court raising issues concerning length of proceedings – domestic courts are confronted with a surfeit of case-work. It has to be recognised that Contracting Parties have the right and the duty under the Convention to take appropriate measures in order to prevent unmeritorious and frivolous appeals from clogging up their criminal justice systems (…).”

Na deze constatering onderzocht het Hof op basis van de criteria in art. 35(3)(b) EVRM of de klager ontvankelijk was in Straatsburg. Die bepaling luidt als volgt:

“3. 3. The Court shall declare inadmissible any individual application submitted under Article 34 if it considers that:

(a) (…); or

(b) the applicant has not suffered a significant disadvantage, unless respect for human rights as defined in the Convention and the Protocols thereto requires an examination of the application on the merits and provided that no case may be rejected on this ground which has not been duly considered by a domestic tribunal.”

Van een significant disadvantage was volgens het EHRM in de zaak Çelik geen sprake omdat Çelik in cassatie niet had geklaagd over het oordeel van het gerechtshof of enig voorafgaand onderdeel van de strafprocedure. Over de vraag of de kwestie van de redelijke termijn in cassatie naar behoren was behandeld door een nationaal gerecht, overwoog het EHRM dat de P-G schriftelijk had geconcludeerd over de aangevoerde rechtsklacht en dat de klager de mogelijkheid had gebruikt om te reageren op de conclusie van het parket:

“A. Whether the applicant has suffered a significant disadvantage

(…)

37. No complaint was made about the judgment of the Court of Appeal or about any aspect of the prior criminal proceedings. That being so, neither the nature of the rights allegedly violated, nor the seriousness of the impact of the alleged violation on the exercise of a right, nor for that matter any possible effects of the alleged violation on the applicant’s personal situation or any other factor can lead the Court to find that the applicant has suffered a “significant disadvantage” as that expression is to be understood within the context of Article 35 § 3 (b).

B. (…)

38. (…).

C. Whether the case was duly considered by a domestic tribunal

39. The Procurator General addressed the applicant’s one ground of appeal on points of law. The applicant himself had the opportunity – of which, through his counsel, he availed himself – to respond. That being the case the Court finds that the Supreme Court gave the case due consideration, even though it dismissed the applicant’s appeal on summary reasoning.

40. (...)”

Het EHRM verklaarde Çelik’s beroep op art. 6(1) EVRM vervolgens niet-ontvankelijk.

Van Kempen (noot in NJ 2015/140 bij HR 3 februari 2015, nr. 13/04605) meent dat een zaak bij toepassing van art. 80a Wet RO in cassatie ook voldoende is beoordeeld als door het parket niet is geconcludeerd:

“Betreffende de vraag of een zaak in cassatie voldoende adequaat is beoordeeld wanneer het tot ongemotiveerde toepassing komt van art. 80a RO, houdt EHRM 27 augustus 2013, nr. 12810/13, par. 39 (Çelik/The Netherlands) in dat dit het geval is. Daartoe neemt het Hof mede in beschouwing dat het parket de cassatieklacht heeft besproken en dat de verdachte daarop kon reageren. Het advies van het parket kan kennelijk mede invulling geven aan de voor de cassatieprocedure geldende eisen uit art. 6 en/of art. 13 EVRM. Omdat het EHRM de advisering door het parket echter niet als een vereiste formuleert, kan niet worden gezegd dat het EHRM zou hebben vastgesteld dat de zaak onvoldoende zou zijn beoordeeld ingeval het parket niet zou hebben geadviseerd. Daarbij komt dat art. 6 noch art. 13 EVRM een recht op cassatie inhoudt, zodat de eisen die uit deze bepalingen voortvloeien slechts gelden voor zover het nationale recht toegang tot cassatie biedt (EHRM, Çelik, r.o. 30). Ingevolge art. 80a RO in samenhang met de cassatierechtspraak daarover, is er echter geen toegang tot cassatie indien het cassatieberoep klaarblijkelijk faalt of de insteller ervan daarbij onvoldoende belang heeft. Zolang het oordeel van de Hoge Raad dat art. 80a RO toepasselijk is op een voldoende adequaat toegangsonderzoek door de raad zelf berust (zie EHRM 17 mei 2011, NJ 2012/307, m.nt. Van Kempen (Suhadolc/Slovenia)), staat art. 6 EVRM mijns inziens niet aan die toepassing in de weg, ook niet indien het parket niet heeft geadviseerd.”

Dat het EHRM in Çelik/Nederland geen significant disadvantage voor de klager zag, lijkt vooral te steunen op het gegeven dat in cassatie alleen over de schending van de redelijke termijn in de cassatiefase was geklaagd. De zaak werpt daarom mijns inziens geen licht op de vraag hoe het oordeel van het EHRM zou hebben geluid als wél middelen waren ingediend met klachten over de Hofuitspraak of andere aspecten van de strafprocedure vóór de cassatiefase en deze waren afgedaan met art. 80a Wet RO, al dan niet na een inhoudelijke conclusie van het parket. Dat het EHRM betekenis hechtte aan de conclusie vloeit mijns inziens voort uit het gegeven dat het EHRM altijd de procedure as a whole beoordeelt op de vereiste fairness. Hoewel een conclusie c.q. gemotiveerd standpunt over art. 80a Wet RO van het parket kennelijk kan compenseren voor een chablone-motivering ex art. 80a Wet RO, meen ik met Van Kempen dat de zaak Çelik niet noopt tot de conclusie dat de zaak onvoldoende zou zijn beoordeeld als een conclusie van het parket had ontbroken.

De zaak Hansen v Norway42.betrof de Noorse filteringsprocedure. Het EHRM achtte art. 6(1) EVRM geschonden. Hansen kwam op tegen de weigering van de Noorse High Court om zijn hoger beroep in behandeling te nemen. In eerste aanleg had de City Court de huwelijkse voorwaarden tussen Hansen en zijn inmiddels ex-vrouw rechtsgeldig geoordeeld, en een overeenkomst inzake mede-eigendom van onroerend goed niet rechtsgeldig. Tegen deze uitspraak was Hansen niet in hoger beroep gegaan. Nadat de ex-vrouw het onroerend goed had verkocht, begon Hansen een tweede procedure voor de City Court, omdat zijn ex zijns inziens slechts een onverdeelde helft van het onroerend goed kon overdragen. De City Court verwierp die stelling, verwijzende naar zijn eerdere uitspraak die inmiddels onherroepelijk was. In hoger beroep bij de High Court beklaagde Hansen zich over verwarring over zijn pleidooi en verwijzingen naar de doctrine, en over de inkorting van de hoorzitting van de geplande drie dagen tot vijf uur door de City Court. De High Court weigerde het hoger beroep in behandeling te nemen met de volgende motivering:

“The High Court finds it clear that the appeal will not succeed, and that its admission should therefore be refused pursuant to Article 29-13(2) of the Code of Civil Procedure.”

Bij de Supreme Court klaagde Hansen over deze zijns inziens onvoldoende gemotiveerde weigering. De Appeals Leave Committee van de Supreme Court

“unanimously found it clear that the appeal would not succeed and therefore rejected the appeal (…).”

Voor het EHRM stelde Hansen schending van art. 6(1) EVRM wegens ontbreken van toereikende motivering van de uitspraak van de High Court. Het EHRM overwoog als volgt:

“71. The Court reiterates that while the Convention does not compel the Contracting States to set up courts of appeal or of cassation and does not guarantee a right to appeal as such in civil cases, a State which does so is required to ensure that persons amenable to the law shall enjoy before these courts the fundamental guarantees contained in Article 6 (Delcourt v. Belgium, 17 January 1970, p. 14, Series A no. 11). As to the requirement to state reasons, which is at issue in the case under consideration, in García Ruiz v. Spain [GC], no. 30544/96, § 26, ECHR 1999-I, it held as follows:

“26. ... [A]ccording to its established case-law reflecting a principle linked to the proper administration of justice, judgments of courts and tribunals should adequately state the reasons on which they are based. The extent to which this duty to give reasons applies may vary according to the nature of the decision and must be determined in the light of the circumstances of the case (see the Ruiz Torija v. Spain and Hiro Balani v. Spain judgments of 9 December 1994, Series A nos. 303-A and 303-B, p. 12, § 29, and pp. 29-30, § 27; and the Higgins and Others v. France judgment of 19 February 1998, Reports of Judgments and Decisions 1998-I, p. 60, § 42). Although Article 6 § 1 obliges courts to give reasons for their decisions, it cannot be understood as requiring a detailed answer to every argument (see the Van de Hurk v. the Netherlands judgment of 19 April 1994, Series A no. 288, p. 20, § 61). Thus, in dismissing an appeal, an appellate court may, in principle, simply endorse the reasons for the lower court’s decision (see, mutatis mutandis, the Helle v. Finland judgment of 19 December 1997, Reports 1997-VIII, p. 2930, §§ 59-60).

(…)

74. In this context it should be borne in mind that, with regard to the decision of an appellate court on whether to grant leave to appeal, the Court has held that Article 6 § 1 cannot be interpreted as requiring that the rejection of such leave be subject itself to a requirement to give detailed reasons (see Sawoniuk, cited above).”

Het EHRM herhaalde dat in een filteringprocedure – zoals in casu – een hoger beroepsrechter niet verplicht is om gedetailleerd te motiveren als een specifieke wettelijke bepaling van toepassing wordt verklaard op grond waarvan het beroep niet in behandeling wordt genomen, dat dit zowel bij beroepen over rechtsvragen als bij beroepen over feitenvaststelling geldt en zowel in cassatie als in hoger beroep en dat daarbij onderscheid tussen verlofprocedures en filteringsprocedures geen zin heeft. Hij overwoog:

“80. In this connection, the Court reiterates that “as regards the preliminary procedure for the examination and admission of appeals on points of law by an organ operating within the Court of Cassation, it has ... acknowledged that an appellate court is not required to give more detailed reasoning when it simply applies a specific legal provision to dismiss an appeal on points of law as having no prospects of success, without further explanation” (see, for instance, Gorou, cited above, § 41; and Wnuk v. Poland (dec.), no. 38308/05, 1 September 2009, cited above, both with further references). This principle, which it has thus affirmed in such general terms, the Court has also applied with respect to the dismissal of an appeal made on factual grounds (see Wnuk and E.M., both cited above).

81. Moreover, in substance, the High Court’s specific role at this stage of the national proceedings when refusing admission of an appeal can hardly be distinguished from that assumed by a national appellate court when refusing leave to appeal on the ground of no reasonable prospects of success. In a number of previous cases the Court has had to examine each type of situations and, without drawing any such distinction, has found that reasoning such as here did not give rise to a breach of the Article 6 fair hearing guarantee (as examples of the first type, see for instance, Immeubles Groupe Kosser; Burg and Others; and Sale, all cited above; as examples of the second situation, see Sawoniuk, Nerva and Others; and E.M., all cited above). Nor has it differentiated between filtering decisions taken as here at second instance and such decision taken at third instance (see other cases above). Indeed, the nature of the issue to be determined, namely the existence or not of reasonable prospects of success, is in substance the same.”

Toch achtte hij art. 6(1) EVRM geschonden:

“82. However, the Court observes that the High Court’s jurisdiction was not limited to questions of law and procedure but extended also to questions of fact. In the case under consideration, the applicant appealed to the High Court against the City Court’s examination of his pleas on points of law and its sudden decision to drastically shorten the hearing from three days to five hours thereby substantially reducing his opportunity to adduce witness- and documentary evidence regarding certain issues of fact (see paragraph 13 above). The Court is not convinced in the concrete circumstances that the High Court’s reasoning in its decision of 12 June 2008 did address the essence of the issue to be decided by it (compare, mutatis mutandis, Helle, cited above, § 60) in a manner that adequately reflected its role at the relevant procedural stage as an appellate court entrusted with full jurisdiction and that it did so with due regard to the applicant’s interests (see Monnell and Morris, cited above, § 56).

83. Furthermore, it should be noted that when refusing to admit the applicant’s appeal, the High Court did not act as the final instance in so far as its procedure could form the subject of an appeal to the Appeals Leave Committee of the Supreme Court. (…) Thus, while the said review would be based on the same case-material as before the High Court (see paragraph 39 above), the Court is not persuaded that the reasons stated by the High Court for refusing to admit his appeal made it possible for the applicant to exercise effectively his right to appeal (see Hadjianastassiou, cited above, § 33; Hirvisaari, cited above, § 30) against the High Court’s procedure to the Supreme Court, for the purposes of Article 6 § 1 of the Convention.”

Het EHRM was dus niet overtuigd dat de High Court op de kern van de zaak was ingegaan op een wijze die recht deed aan zijn taak als full jurisdiction hoger beroepsrechter, gegeven de ernstige beperking in bewijsleveringsmogelijkheden in eerste aanleg, terwijl bovendien Hansen door de vrijwel ontbrekende motivering voor de hoger-beroepsweigering zijn recht op cassatieberoep niet effectief kon uitoefenen. Hansen lijkt mij daarmee erg gestuurd door de specifieke omstandigheden van het geval. De zaak betrof bovendien niet de chablone-motivering in cassatie, maar die bij filtering voor hoger beroep. Hansen lijkt mij daarom de Nederlandse 80a- en 81-praktijk in cassatie op zichzelf niet in gevaar te brengen. Hoewel het Hof in r.o. 81 geen onderscheid maakte tussen filterbeslissingen door een hoger-beroepsinstantie en door een cassatie-instantie, achtte hij het in r.o. 82 van belang dat de High Court zijn rol als hoger-beroepsinstantie met ‘full jurisdiction’ onvoldoende had vervuld. Daarvan is in de Nederlandse rechterlijke macht geen sprake: de gewone rechterlijke procedure kent geen filter- of verlofbeslissingen voor hoger beroep met formule-afdoeningen in hoger beroep waarbij niet goed naar de feiten en de rechtskwesties van de zaak wordt gekeken. Chablone-afdoeningen ex art. 80 en 81 Wet RO doen zich binnen de reguliere rechterlijke macht pas in derde (cassatie-) instantie voor, die géén full jurisdiction heeft en niet over (bewijs van) feiten gaat (maar wel over een behoorlijke procesorde, maar daar zo nodig ook ingrijpt). Hansen kan wel een probleem zijn voor hoger-beroepsinstanties die full jurisdiction hebben en zaken ongemotiveerd afdoen met verwijzing naar een wettelijke formule, zoals de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State (hierna: de Afdeling) in sommige vreemdelingenzaken doet op basis van art. 91(2) Vreemdelingenwet 2000 (Vw). De Afdeling acht de afdoeningspraktijk ex art. 91(2) Vw echter niet onverenigbaar met het EHRM-oordeel in de zaak Hansen (zie 6.25 hieronder).

Het ligt weinig voor de hand om een specifieke (niet slechts de formules van art. 80 of 81 Wet RO herhalende) motivering te eisen voor een vereenvoudigde afdoening in cassatie na twee volledige rechtsgangen als het onder art. 6 EVRM geen bezwaar ontmoet om de (derde) cassatie-instantie af te schaffen c.q. er überhaupt niet aan te beginnen.

Hansen werpt echter geen licht op het specifieke geval van de prejudiciële verwijzingsplicht, die juist alleen in hoogste instantie geldt, waar Hansen niet over ging.

A. De prejudiciële verwijzingsplicht en de uitzonderingen daarop

De uitspraken van de Afdeling en van uw tweede kamer zijn begrijpelijk in het licht van de wens te voorkomen dat op frivole, ongemotiveerde, zinloze of vergezochte verzoeken om prejudiciële verwijzing steeds enigszins specifiek gemotiveerd gereageerd zou moeten worden zonder dat dat ergens toe leidt behalve werklastverzwaring. Het probleem zit mijns inziens echter niet bij de frivole beroepen, die inderdaad ‘summary’ afgedaan kunnen worden (‘irrelevant’, of: “EU-recht niet van toepassing”). Met Van Harten en Beijer69.meen ik dat (ook) het verzoek om prejudiciële verwijzing van de desbetreffende procespartij enigszins gemotiveerd moet zijn:

“Enige nadere inspanning vanuit de zijde van een rechtzoekende mag toch wel verwacht worden om te voorkomen dat er al te gemakkelijk om een prejudiciële verwijzing wordt verzocht en de ‘bewijslast’ geheel op nationale rechters komt te liggen.”

Zij wijzen op ontvankelijkheidsbeslissingen van het EHRM, zoals in de zaak Moosbrugger/Oostenrijk,70.die leren dat weigering art. 6(1) EVRM niet schendt als de verzoeker zelf onvoldoende relevante argumenten aandraagt om de zin van het stellen van een prejudiciële vraag aannemelijk te maken. Het EHRM overwoog in die zaak:

“The Court recalls that an absolute right to have a case referred to the Court of Justice of the European Communities cannot be derived from the provisions of the Convention. Nevertheless, there may be certain circumstances in which such a refusal by a national court might infringe the principle of the fairness of judicial proceedings, as set forth in Article 6 § 1 of the Convention, particularly when it appears to be arbitrary (see no. 20631/92, Dec. 12.5.93, D.R. 74, p. 279).

The Court notes, however, that the [Oostenrijkse; PJW] Supreme Court held that it was not necessary to refer the case to the European Court of Justice because no relevant question of EU law had been raised by the applicant. It further pointed out that the applicant’s case did not fall within the scope of Article 59 of the EEC Treaty as he was a farmer. Having regard to these circumstances, the Court finds that the facts of the present case do not disclose any violation of Article 6 of the Convention, or of Article 1 of Protocol No. 1, taken in conjunction with Article 14 of the Convention.”

Ook uit Moosbrugger lijkt te volgen dat als het verzoek gepasseerd wordt omdat de klager niets relevants te berde bracht, minstens dát gezegd moet worden. Maar het gaat vooral om de gemotiveerde verzoeken, zoals in de zaken Ullens de Schooten, Vergauwen en Dhahbi, waarbij volgens het EHRM de serieuze verzoeker niet in het duister gelaten kan worden of de verwijzingsplichtige rechter zijn verzoek en argumentatie (serieus) beoordeeld of zelfs maar gelezen heeft.

Barkhuysen en Van Emmerik wijzen in AB 2015/44 voorts op het aansprakelijkheidsrisico van het niet verwijzen van een relevante vraag van EU-recht door een verwijzingsplichtige rechter:

“3. Bij een ontoereikend gemotiveerde afwijzing van een verzoek om een prejudiciële verwijzing kan aldus succesvol worden geklaagd bij het Straatsburgse Hof. Het is echter te hopen dat onze nationale rechters de noodzaak daartoe weten te voorkomen en zorgvuldig omgaan met dit soort verzoeken. Een alternatief zou nog kunnen zijn een procedure uit onrechtmatige rechtspraak tegen de staat voor de nationale rechter, langs de lijnen van de Köbler-rechtspraak van het HvJ EU (30 september 2003, AB 2003/429, m.nt. R.J.G.M. Widdershoven). Juist het niet stellen van prejudiciële vragen is daarin één van de vereisten om aansprakelijkheid aan te kunnen nemen.”

Gezien het bovenstaande meen ik dat uw tweede kamer zich te snel heeft aangesloten bij de in 6.25 hierboven geciteerde uitspraak van de Afdeling. Die uitspraak is geheel opgehangen aan het Hansen-arrest van het EHRM. Dat arrest is echter niet relevant omdat die zaak geen verzoek om prejudiciële vragen aan het HvJ EU betrof, laat staan een gemotiveerd of gedocumenteerd verzoek, zoals in Dhahbi. Hansen ging bovendien niet over een verwijzingsplichtige rechter, zodat een verwijs- of motiveerplicht hoe dan ook niet aan de orde zou zijn geweest als wél EU-recht aan de orde gesteld was. Hansen betrof bovendien een filterprocedure in hoger beroep, die in Nederland binnen de gewone rechterlijke macht niet bestaat; het gaat bij de strafkamer en bij uw kamer om de cassatieprocedure ná twee hun jurisdictie volledig uitoefenende feitelijke instanties. Van de rechtszoekende kan mijns inziens overigens, anders dan de Afdeling meent (r.o. 1.7; zie 6.25), niet verwacht worden dat hij in een kale verwijzing naar art. 91(2) Vw de “vaststelling” leest “dat geen vragen aan de orde zijn die in het belang van de rechtseenheid, de rechtsontwikkeling of de rechtsbescherming in algemene zin beantwoording behoeven”. Dat staat immers niet in die bepaling. De wetgever ging er weliswaar van uit dat die verwijzing mede die gronden omvatte (en nog enige andere),71.maar juist omdat die verwijzing alles en niets kan betekenen, laat zij de rechtzoekende in het duister, terwijl vaste rechtspraak van het EHRM inhoudt dat72.

“the Convention is intended to guarantee rights that are “practical and effective”, not theoretical or illusory”.

Art. 91(2) Vw zegt slechts dat de “aangevoerde grief niet tot vernietiging kan leiden.” Dat is mijns inziens zelfs geen “beknopte” motivering. Zoals betoogd, is dat wellicht toelaatbaar als het verzoek om prejudiciële verwijzing zelf ongemotiveerd, frivool, of manifest zinloos is, maar zelfs dan noopt de EHRM-rechtspraak er mijns inziens toe dat eerst dát vermeld wordt alvorens naar art. 91(2) Vw wordt verwezen. Ook als de geciteerde cassatierechter-formule wél in art. 91(2) Vw zou hebben gestaan, zou dat mijns inziens overigens niet uitgemaakt hebben. Ook die formule geeft immers geen indicatie welke van de Cilfit-gronden de reden voor weigering vormt en waarom.

Zoals boven (6.18) bleek, lijkt mij de EHRM-rechtspraak die wél over het passeren van verzoeken om prejudiciële verwijzing door verwijzingsplichtige rechters gaat, er toe te nopen dat een verwijzingsplichtige rechter die door (een van) de partijen uitdrukkelijk en enigszins gemotiveerd wordt verzocht om prejudiciële vragen te stellen, dat verzoek minstens moet vermelden in zijn uitspraak, en bij passeren zulks moet motiveren door een Cilfit-grond aan te wijzen en summier te verklaren (bijv. bij acte éclairé naar die acte verwijzen en bij irrelevantie de reden waaróm de opgeworpen vraag irrelevant is). Blote verwijzing naar art. 91(2) Vw 2000, art. 80a of 81 Wet RO voldoet daar niet aan, althans niet als het verzoek om prejudiciële verwijzing zelf niet geheel ongemotiveerd of manifest zinloos is.

Van Harten en Beijer (EHRC 2014/152) leiden uit Dhahbi af dat een prejudiciële beslissing van zulk belang kan zijn voor de rechtzoekende en het EU-recht, dat motivering is geboden als de nationale rechter niet verwijst:

“9. (…) In dit bredere kader heeft het EHRM duidelijk gemaakt dat art. 6, eerste lid, EVRM vereist dat rechters de redenen voor hun beslissingen uiteenzetten, ook al hoeft niet op ieder argument een gedetailleerd antwoord te worden gegeven (Van de Hurk t. Nederland, EHRM 19 april 1994, nr. 16034/90, par. 61). Een prejudiciële beslissing is blijkens Dhahbi en eerdere rechtspraak echter dermate van belang voor rechtzoekenden dat motivering dient te worden geboden in het geval dat daarvan wordt afgezien. Mogelijk valt dit te verklaren doordat de hiervoor genoemde belangen [nl. procedurele rechtvaardigheid voor de individuele rechtzoekende, ondersteuning van de legitimiteit van rechterlijke beslissingen en het belang van het publiek om te kunnen inzien en bekritiseren op welke redenen de uitspraken van rechters gestoeld zijn; PJW] een sterkere rol spelen dan normaal. Een prejudiciële beslissing kan voor rechtsbescherming in een individueel geval zorgen, maar is juist ook bedoeld om te voorzien in uitlegging van het EU-recht in meer algemene zin en dient daarmee vrijwel altijd een breder publiek dan alleen het individuele concrete geval.”

Wel lijkt uit de zaak Çelik/Nederland (zie 5.15), die echter niet over prejudiciële verwijzing ging, afgeleid te kunnen worden dat als het parket heeft geconcludeerd en in zijn conclusie heeft gemotiveerd waarom prejudiciële verwijzing niet zinvol is en de verzoeker daarop heeft kunnen reageren, u kunt volstaan met de chablone-afdoening van de artt. 80a en 81 Wet RO.

Pechler (noot in FED 2015/51) ziet overigens niet in, ook niet als de Afdeling het wél bij het rechte eind heeft, waarom u bij een weigering om prejudiciële vragen te stellen zou volstaan met een formule, nu het tijdrovende voorwerk dan al is gedaan, zodat het nauwelijks tijd zal kosten om summier de reden van weigering aan te geven:

“4. Wat zijn de gevolgen van de uitspraak van de Afdeling voor art. 81 Wet RO? Als we er vanuit gaan dat de Afdeling het bij het rechte eind heeft, moet worden aangenomen dat de slotconclusie in de tweede zin van r.o. 1.6 ook geldt wanneer art. 81 Wet RO beknopte afdoening mogelijk maakt, gezien de eerder gememoreerde overeenkomsten tussen deze bepaling en art. 91 lid 2 VW 2001. Dit betekent dat ook de Hoge Raad bij afwijzing van een verzoek om prejudiciële vragen te stellen kan volstaan met een beknopte motivering. Maar waarom zou hij dat doen? Zoals gezegd, is art. 81 Wet RO een kan-bepaling en is, of de rechter deze bepaling nu toepast of niet, het tijdrovende voorwerk, waaronder een analyse van de toepasselijke EU-regels en de hierop betrekking hebbende rechtspraak van het HvJ EU, al gedaan; de Cilfit-criteria zijn te zien als standaardmotiveringen. Van enige tijdsbesparing [bedoeld zal zijn: tijdverlies; PJW] zal, lijkt me, nauwelijks sprake zijn wanneer de rechter bij afwijzing van zo’n verzoek de reden ervan aangeeft. Als het gaat om een irrelevante vraag of een acte clair, kan en hoeft hij niet veel meer te zeggen dan dat. Gaat het om een acte éclairé, dan is vermelding van de relevante rechtspraak van het HvJ EU aangewezen, maar die ligt klaar. Bovendien ‘scoort’ een standaardmotivering uit een oogpunt van controleerbaarheid en aanvaardbaarheid (iets) beter dan een beknopte motivering.”

Zoals Van Harten en Beijer terecht constateren, komt de vraag naar de motiveringsplicht van de nationale hoogste rechter bij afwijzing van een verzoek om prejudiciële verwijzing niet bij het HvJ EU terecht, nu per definitie alleen zaken die wél verwezen zijn naar het HvJ EU bij dat Hof terecht komen. Voor het HvJ EU bestaat er geen aanleiding om in wél verwezen zaken uit het niets beschouwingen te geven over de vraag hoe (on)gemotiveerd de afwijzing mag of moet zijn in niet-verwezen zaken. De rechtspraak van het EHRM geeft echter, zoals bleek, ampel aanleiding om te betwijfelen of cassatieberoepen waarin uitdrukkelijk, minstens enigszins gemotiveerd en uitsluitend rechtskundig om prejudiciële verwijzing is verzocht, ongemotiveerd verworpen kunnen worden met verwijzing naar art. 80a of 81 Wet RO. Ik meen daarom dat er aanleiding bestaat om het HvJ EU in de gelegenheid te stellen zich uit te laten over de eisen, te stellen aan (i) de (mate van) motivering of documentatie van het verzoek van (een van) de partijen en aan (ii) de (mate van) motivering door de hoogste nationale rechter die een dergelijk verzoek passeert.

Daarbij ware wellicht te benadrukken dat de nationale verwijzingsplichtige rechter niet om werk verlegen zit en verdergaande motiveringseisen dan in de zaak Stichting mothers of Srebrenica aan de ambitieuze kant vindt, c.q. aan de motivering door de verzoeker te stellen eisen op prijs zou stellen.

Tegelijk met deze zaken zijn acht zaken bij u aanhangig gemaakt met identieke cassatiemiddelen.73.Zoals boven bleek, faalt het middel I op de gronden vermeld in onderdeel 4 en houdt het middel II geen enkel verband met EU-recht. Die andere acht zaken kunt u dus afdoen zonder te wachten op eventuele prejudiciële verwijzing, middel I met copy/paste van onderdeel 4 hierboven (daarmee is immers hoe dan ook met vlag en wimpel aan de Dhahbi-rechtspraak voldaan); middel II zoals u zult vermenen te behoren.

Ik geef u in overweging de zaak aan te houden om het HvJ EU in de gelegenheid te stellen zich uit te laten over de vragen of:

(i) art. 267 VwEU en/of art. 47 van het Handvest van de Grondrechten zich ertegen verzet, gezien de EHRM-arresten Çelik, Ullens de Schooten, Vergauwen en Dhahbi, dat een nationale rechter tegen wiens oordelen geen nationale rechtsmiddelen open staan, in een zaak waarin (een van) de partijen hem uitdrukkelijk heeft verzocht om prejudicieel vragen over de uitleg van EU-recht te verwijzen, maar zulke vragen zijns inziens geen zin hebben, in verband met noodzakelijke werklastbeheersing dat verzoek ongemotiveerd passeert dan wel alle klachten in die zaak ineens vereenvoudigd afdoet met slechts één van de volgende wettelijke formules:

“De aangevoerde klachten rechtvaardigen geen behandeling in cassatie omdat de klager klaarblijkelijk onvoldoende belang heeft bij het cassatieberoep dan wel omdat de klachten klaarblijkelijk niet tot cassatie kunnen leiden. De Hoge Raad zal daarom – gezien artikel 80a van de Wet op de rechterlijke organisatie en gehoord de Procureur-Generaal – het beroep in cassatie niet-ontvankelijk verklaren”;

of:

“De klachten kunnen niet tot cassatie leiden. Dit behoeft, gezien artikel 81, lid 1, van de Wet op de rechterlijke organisatie, geen nadere motivering, nu de klachten niet nopen tot beantwoording van rechtsvragen in het belang van de rechtseenheid of de rechtsontwikkeling”;

(ii) het daarbij uitmaakt in welke mate het verzoek om verwijzing gemotiveerd is of gedocumenteerd met verwijzing naar EU-recht;

(iii) het daarbij uitmaakt of voorafgaand aan het aldus passeren van het verzoek om prejudiciële verwijzing het parket bij die nationale rechter in een conclusie waarop de partijen hebben kunnen reageren (summier) heeft gemotiveerd waarom prejudiciële verwijzing geen zin heeft.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

Advocaat-Generaal