Proceskostenveroordeling en toegang tot de rechter in IE-zaken (BPP nr. XIX) 2017/105b:105b Rechtspraak over de redelijkheids- en evenredigheidstoets en de functie van de Indicatietarieven

Proceskostenveroordeling en toegang tot de rechter in IE-zaken (BPP nr. XIX) 2017/105b

105b Rechtspraak over de redelijkheids- en evenredigheidstoets en de functie van de Indicatietarieven

Deze functie is alleen te gebruiken als je bent ingelogd.Deze functie is alleen te gebruiken als je bent ingelogd.Deze functie is alleen te gebruiken als je bent ingelogd.

Uit de vóór 1 april 2017 bestudeerde rechtspraak over art. 1019h Rv in IE-zaken volgt dat in geschillen waarin de proceskosten van de winnende partij niet of niet voldoende gemotiveerd waren betwist, in de regel ook geen beoordeling van de redelijkheid en evenredigheid van de proceskosten plaatsvond.1 Meestal werd de onbestreden opgave van de vorderende partij gevolgd, waarbij hooguit nog werd overwogen dat ‘nu de wederpartij geen verweer heeft gevoerd tegen de hoogte van de gevorderde kosten en de rechtbank het bedrag niet onredelijk en onevenredig voorkomt, het gevorderde bedrag zal worden toegewezen’.2 Deze frase duidt op een marginale toetsing van de redelijkheid en evenredigheid van de kosten, maar hoe en waaraan de rechter de kosten marginaal toetst is meestal niet inzichtelijk gemaakt. In deze categorie van niet-betwiste kosten zijn de hoogste proceskostenveroordelingen genoteerd.3

In zeldzame gevallen is de proceskostenvordering ondanks het ontbreken van een betwisting (toch) gematigd tot de Indicatietarieven.4 Sinds de verzwaarde vereisten van een deugdelijke specificatie vormt het ontbreken daarvan – althans in ieder geval theoretisch – een grond voor matiging tot het Indicatietarief.5 Een en ander houdt andermaal verband met het feit dat tot 1 april 2017 tot uitgangspunt werd genomen, dat niet-betwiste proceskosten volledig dienen te worden toegewezen. In hoofdstuk 6 wordt de juistheid en houdbaarheid van dit uitgangspunt nader onderzocht.

In geschillen waarin de proceskosten wel (gemotiveerd) worden bestreden, dienen de kosten te worden getoetst aan de open normen van art. 1019h Rv. Uit rechtspraak van voor 1 april 2017 volgt dat bij deze toets in veel gevallen aansluiting is gezocht bij (i) de Indicatietarieven, en/of (ii) de door de wederpartij opgegeven kosten. Er is evenwel ook rechtspraak bekend waarbij de rechter zich heeft gewaagd aan een ‘echte’ redelijkheids- en evenredigheidstoets, waarbij gemotiveerd is aangegeven hoe hij tot zijn oordeel is gekomen (iii).

Ad (i) Aansluiting bij de indicatietarieven

De Indicatietarieven die tot 2017 golden maken onderscheid tussen eenvoudige en complexe procedures. Voor de beantwoording van de vraag of een procedure al dan niet eenvoudig is, wordt onder meer gelet op de omvang van het (redelijkerwijs noodzakelijke) feitenonderzoek voorafgaand aan de procedure, de omvang van het relevante feitencomplex, de grondslagen van de vorderingen, de omvang van het verweer (meerdere grondslagen en een groot aantal verweren zullen vaak leiden tot een complexere procedure), het aantal relevante producties en de senioriteit en eventuele specialisatie van de advocaat/advocaten. Ook kan worden getoetst of de inzet van het aantal advocaten aan een zijde – gelet op de omvang en complexiteit van de zaak – redelijk en evenredig is. Het financiële belang van de zaak wordt voor het onderscheid verder niet doorslaggevend geacht.6 Met ingang van 1 april 2017 kan het financiële belang – zoals reeds hiervoor opgemerkt – wel een rol spelen in het kader van de categorisering.

In de praktijk wordt veelvuldig getwist over de vraag wanneer sprake is van een ‘eenvoudige’ of ‘overige’ zaak.7 In de literatuur is bemerkt dat rechters wisselend kunnen oordelen over met name criteria als complexiteit en omvang. De arbitraire beoordeling zou afbreuk doen aan de uniformiteit en alsnog tot rechtsonzekerheid (en mogelijk rechtsongelijkheid) leiden.8

Uit rechtspraak volgt dat in geschillen waarin de gevorderde kosten lager dan of even hoog waren als de Indicatietarieven, de redelijkheid en evenredigheid van de gevorderde proceskosten werd aangenomen.9 In gevallen waarin de gevorderde kosten lager waren dan het toepasselijk tarief, werden zware eisen gesteld aan de motivering van het verweer.10 In gevallen waarin de gevorderde proceskosten hoger waren dan de Indicatietarieven, werden zoals reeds opgemerkt zwaardere eisen gesteld aan de onderbouwing.11 , 12 In deze gevallen fungeerden de Indicatietarieven daadwerkelijk als de norm voor de beoordeling van de redelijkheid en evenredigheid van art. 1019h Rv.

In de per 1 april 2017 geldende Indicatietarieven zijn de regels over de specificatie vereenvoudigd. Indien de onderbouwing van de gevorderde proceskosten niet voldoet aan de daaraan gestelde vereisten, wordt in beginsel ten hoogste het liquidatietarief toegewezen. Indien de gevorderde proceskosten wel zijn onderbouwd conform de in punt 5 genoemde vereisten, dan zullen de redelijke en evenredige proceskosten worden toegewezen zijnde ten hoogste het maximale indicatietarief van de toepasselijke categorie.13 De Indicatietarieven zwijgen evenwel over de wijze waarop de redelijkheid en evenredigheid van de gevorderde proceskosten beoordeeld moeten worden.

Ad (ii) Aansluiting bij de kosten van de wederpartij

Regelmatig is bij de beslissing over de (gemotiveerd) betwiste proceskosten aansluiting gezocht bij de kosten van de wederpartij.14 Uit een discrepantie tussen de door partijen in rekening gebrachte uren werd wel afgeleid dat de kosten van de winnende partij niet redelijk en evenredig waren – en dus dienden te worden gematigd.15 De Haagse rechtbank ontwikkelde zelfs een regel (het zogenaamde ‘Haagse model’) voor procedures waarin de proceskosten van beide partijen hoger liggen dan de Indicatietarieven: in geval van betwisting werd het laagste van de twee gevorderde bedragen toegewezen. In dat geval zou de verliezende partij dit bedrag redelijk en evenredig achten omdat dit even hoog is als, dan wel lager dan het door haarzelf geëiste bedrag.16

Ook de Hoge Raad pleegde zich bij de beoordeling van de redelijkheid en evenredigheid aan te sluiten bij de opgave van de wederpartij. In de zaak Stokke/H3 overwoog de Hoge Raad dat, mede in het licht van het door de partij zelf opgevoerde honorarium van € 55.000, het door de wederpartij gevorderde (maar op zich te summier onderbouwde) bedrag ad € 27.000 redelijk en evenredig is.17 In FKP/Spirits passeerde de Hoge Raad de betwisting van de kosten omdat deze voldoende zijn gespecificeerd en, gelet op de grootte en complexiteit van de zaak niet onaannemelijk of onevenredig zijn. Daarbij is aangetekend dat de door Spirits opgevoerde kosten de kosten van FKP aanmerkelijk overtreffen.18 In het arrest Boston Scientific/ OrbusNeich oordeelde de Hoge Raad echter dat de omstandigheid dat de partij die zich verweert tegen de hoogte van de door de wederpartij gevorderde proceskosten aan eigen kosten een lager bedrag heeft opgevoerd, op zichzelf onvoldoende grond is om de gevorderde kosten als onredelijk of onevenredig aan te merken.19 Hieruit kan worden afgeleid, dat de enkele omstandigheid dat de verwerende partij minder uren heeft besteed aan de zaak, of daar met minder advocaten aan heeft gewerkt, onvoldoende is om de hoger uitgevallen kosten van de wederpartij als ‘niet redelijk en evenredig’ aan te merken. In de praktijk komt het voor dat één der partijen hogere kosten heeft moeten maken omdat uitgebreid(er) onderzoek moest worden gedaan, verweer moest worden voorbereid tegen uitvoerige argumenten van de wederpartij, de cliënt in het buitenland is gevestigd, meerdere advocaten zijn betrokken, de cliënt veelvuldig contact heeft gezocht met zijn advocaat, extra kosten voor inschakeling van een deskundigen zijn gemaakt etc. Regelmatig is met succes betoogd dat het onder deze omstandigheden niet voor de hand ligt te oordelen dat deze kosten onredelijk en onevenredig zijn, omdat zij hoger uitvallen dan de kosten van de wederpartij.20, 21

Ad (iii) De beoordeling van de redelijkheid en evenredigheid door de rechter

Indien de kosten zijn betwist, dan zal de rechter de redelijkheid en evenredigheid van de gevorderde kosten (moeten) beoordelen. De redelijkheid wordt bepaald door het aantal bestede uren en uurtarief. Daarbij kan de specialisatie van de advocaat een rol spelen. Daarnaast wordt de redelijkheid volgens de Indicatietarieven (versie 1 april 2017) bepaald door de omvang en complexiteit van het (feiten)onderzoek, de omvang van het verweer, het aantal proceshandelingen en producties, het aantal advocaten en indien kenbaar, het financiële belang van de zaak.22

Uit de rechtspraak van vóór 1 april 2017 kan worden afgeleid dat de beoordeling van de redelijkheid en evenredigheid in veel gevallen marginaal was. Volstaan werd met een enkele opmerking ‘dat het verweer wordt verworpen omdat specificaties zijn overlegd en de vordering voldoende is onderbouwd’.23 Ook werd de proceskostenbeslissing wel summierlijk gemotiveerd dat de voldoende gespecificeerde kosten gelet op de grootte en complexiteit niet onaannemelijk en onevenredig zijn (waarbij soms ook is aangetekend dat de kosten van de wederpartij de gevorderde kosten aanmerkelijk overtreffen).24 Zoals hiervoor al aan de orde is gekomen, hanteerde het Hof Den Haag voor de vaststelling van Indicatietarieven in hoger beroep nog wel eens ‘algemene ervaringsregels’ bij de beoordeling van de redelijkheid en evenredigheid, of werden de kosten ex aequo et bono bepaald.

Verschillende malen heeft de Hoge Raad zich aan een uitgebreide toets gewaagd. In Realchemie/Bayer II,25 de procedure na verwijzing in de prejudiciële procedure over de verlening van een exequatur voor een Duitse uitspraak, heeft de Hoge Raad de betwisting door Realchemie van de gevorderde kosten verworpen onder verwijzing naar de internationale context, de duur en complexiteit van de zaak en de noodzaak om prejudiciële vragen te stellen. Daarbij heeft de Hoge Raad in aanmerking genomen dat Realchemie niet heeft aangevoerd dat de in rekening gebrachte uurtarieven en kosten niet redelijk of evenredig zouden zijn.26 Ten tijde van het wijzen van het arrest golden nog geen Indicatietarieven in cassatie. Ook in Leidseplein/Red Bull kon nog geen aansluiting worden gezocht bij de Indicatietarieven. In die zaak oordeelde de Hoge Raad dat de enkele omstandigheid dat voor het Hof in Luxemburg het woord is gevoerd door slechts één van de twee daarheen gereisde advocaten, nog niet meebrengt dat de aanwezigheid van de andere advocaat bij de pleidooien overbodig was. In dat verband achtte de Hoge Raad ook diens reis- en verblijfkosten toewijsbaar. Wel matigde de Hoge Raad vervolgens het totale, door zowel de gespecialiseerde cassatieadvocaten als de correspondenten opgevoerde, aantal uren van 340 tot 100 uren à € 240. Volgens de Hoge Raad kwam het opgevoerde aantal uren bovenmatig voor en wekte het de indruk dat daarin dubbel werk begrepen is, terwijl daarvoor geen verklaring is gegeven.27

De voorbeelden uit rechtspraak van de Hoge Raad tonen aan dat aspecten als uurtarieven en het aantal advocaten dat aan de zaak heeft gewerkt aan een kritische beoordeling kunnen worden onderworpen. Ook in de lagere rechtspraak zijn voorbeelden te vinden waarin de inzet van meerdere advocaten reden voor matiging was,28 maar dat is niet altijd het geval.29 Een enkele keer is nadere opheldering gevraagd van de precieze werkzaamheden indien meerdere gespecialiseerde advocaten hebben gewerkt aan een eenvoudige zaak.30 Ook is de redelijkheid van de uurtarieven nog wel eens ter discussie gesteld. Uit hoge tarieven is in een enkel geval afgeleid dat de advocaat de nodige ervaring of specialistische kennis zal hebben, zodat een ruim aantal gewerkte uren eerder onredelijk wordt bevonden.31 Over het algemeen waagt de rechter zich echter niet graag aan een beoordeling van de redelijkheid van de inzet van meerdere advocaten en hun uurtarieven.32 Deze keuzes worden dan ook geacht deel uit te maken van de vrijheid van handelen van procespartijen.33 In het volgende hoofdstuk wordt nader ingegaan op de vraag in hoeverre de rechter in dit verband een actievere opstelling mag (moet) aannemen ten aanzien van de kosten ex art. 1019h Rv.

Varia

In een zeldzaam geval is naar aanleiding van debat over de redelijkheid en evenredigheid een comparitie gelast om te onderzoeken of partijen hierover overeenstemming kunnen bereiken, althans om met partijen te overleggen op welke wijze kan worden vastgesteld of en in hoeverre het aantal bestede uren afwijkt van wat voor een procedure als de onderhavige als gebruikelijk moet worden aangemerkt.34 Duidelijk is dat hierop niet mag worden gerekend, en de kostenopgave zoveel mogelijk conform de vereisten zal moeten worden opgesteld en ingediend.

De reële kosten worden wel eens afgewezen indien de in het gelijk gestelde partij niet heeft geprobeerd de zaak op te lossen.35 De tijdige erkenning, het meewerken, het toegeven of het alsnog staken van de inbreuk wil andersom nog wel eens leiden tot aftrek van kosten op grond van de redelijkheid en evenredigheid.36 Hetzelfde geldt voor het in strijd met de instructies nemen van uitgebreide memories.37 Nodeloze kosten zijn niet redelijk en dienen te worden afgewezen. Zie nader par. 5.5.

Deze functie is alleen te gebruiken als je bent ingelogd.