HR (P-G), 15-02-2011, nr. 09/04901 B

De rechtbank te Maastricht heeft het beklag als bedoeld in art. 552a Sv bij beschikking van 5 november 2009 ongegrond verklaard.

Tegen deze beschikking heeft de klaagster beroep in cassatie ingesteld. Mrs. C.W. Noorduyn en Th.J. Kelder, advocaten te 's‑Gravenhage, hebben een schriftuur ingezonden, houdende vier middelen van cassatie.

Alvorens tot bespreking van de middelen over te gaan ontleen ik aan de bestreden beschikking de volgende feiten en omstandigheden die in cassatie tot uitgangspunt kunnen worden genomen.

[Betrokkene 1], geboren op [geboortedatum] 1932, werd verpleegd in het verpleeghuis ‘[A]’ te Maastricht. Dit verpleeghuis ressorteert onder de Stichting [B] (hierna ook: de Stichting). Op 2 september 2008 is [betrokkene 1] door een verzorgende op zijn kamer dood aangetroffen. Hij hing naast zijn bed in een zogenoemde fixeer- of onrustband. De dienstdoende verpleeghuisarts constateerde de dood van [betrokkene 1] en zij heeft de gemeentelijk lijkschouwer daarvan in kennis gesteld. Die dag nog heeft de gemeentelijk lijkschouwer de niet-natuurlijke dood bevestigd. Deze concludeerde dat [betrokkene 1] waarschijnlijk als gevolg van zuurstofgebrek is overleden.

In opdracht van de officier van justitie is op 3 september 2008 door een forensisch patholoog verbonden aan het NFI sectie verricht op het stoffelijk overschot van [betrokkene 1]. Hij heeft — kort gezegd — geconcludeerd dat het overlijden van [betrokkene 1], in samenhang met de toestand waarin [betrokkene 1] is aangetroffen, kan passen bij (doch niet bewijzend is voor) positionele asfyxie. Daarbij wordt de ademhaling door positie en houding van het lichaam en lichaamsgewicht fataal belemmerd.

Naar aanleiding van het overlijden van [betrokkene 1] heeft de officier van justitie een strafrechtelijk onderzoek ingesteld. In dat kader heeft de politie/justitie inzage gehad in het medische en zorgdossier van [betrokkene 1].

Op 19 juni 2009 heeft de officier van justitie van de rechter-commissaris gevorderd de Stichting uitlevering te bevelen van het complete medische en zorgdossier van [betrokkene 1]. Op 25 juni 2009 heeft de rechter-commissaris, met redenen omkleed, afwijzend beslist op deze vordering. Tegen deze beslissing heeft de officier van justitie hoger beroep ingesteld.

De Stichting, die het beheer heeft over de onder haar berustende medische en zorgdossiers van de bewoners van Verpleeghuis ‘[A]’, heeft bij brief van 9 juli 2009 geweigerd (vrijwillig) te voldoen aan het verzoek van de politie om afgifte van het volledige medische en het zorgdossier van [betrokkene 1], met onder meer een beroep op de geheimhoudingsplicht van haar artsen.

Naar aanleiding van de dood van [betrokkene 1] heeft de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) een onderzoek ingesteld en in juli 2009 een rapport uitgebracht. Dit rapport is aan de officier van justitie ter hand gesteld.

Op 16 juli 2009 heeft de rechtbank, oordelend in hoger beroep, gelast dat het complete medische en zorgdossier binnen vijf dagen aan de rechter-commissaris zal worden uitgeleverd. De rechtbank oordeelde daartoe onder meer redengevend dat de officier van justitie in het kader van het justitieel onderzoek naar de dood van [betrokkene 1] een cruciaal belang heeft bij inzage in de desbetreffende dossiers. De Stichting heeft voormelde stukken tijdig, zij het onder protest, aan de rechter-commissaris uitgeleverd en deze worden in een verzegelde omslag bewaard. Dat laatste geldt ook voor het IGZ-rapport.

De klaagster heeft van begin januari 2008 tot 8 augustus 2008 als arts-assistent, onder supervisie van verpleeghuisarts [betrokkene 3], in Verpleeghuis ‘[A]’ gewerkt.

Bij klaagschrift ex artikel 552a Sv heeft de klaagster zich gewend tot de rechtbank met een klacht tegen de uitlevering en de daarop gevolgde inbeslagneming van het medische en zorgdossier van [betrokkene 1] en het rapport van de IGZ. De ongegrondverklaring van dit klaagschrift bij beschikking van 5 november 2009 is waartegen de cassatiemiddelen zich richten.

Het verschoningsrecht is geen rustig bezit. Uw Raad wordt met de regelmaat van de klok gevraagd om zich te buigen over kwesties die hieraan raken. Zo ook nu. Over het (medische) verschoningsrecht meer in het algemeen eerst het volgende.(1.)

De arts die als zodanig werkzaam is binnen de individuele gezondheidszorg is gehouden het medische beroepsgeheim te handhaven.(2.) Hij is verplicht geheimhouding in acht te nemen ten opzichte van al datgene wat hem bij het uitoefenen van zijn beroep op het gebied van de individuele gezondheidszorg als geheim is toevertrouwd. Die verplichting bestrijkt ook hetgeen hem bij zijn beroepsuitoefening op andere wijze als geheim of als vertrouwelijk ter kennis is gekomen, bijvoorbeeld de resultaten van door hem of zijn collega's uitgevoerd medisch onderzoek.(3.)

De justitiële waarheidsvinding kan gepaard gaan met ambtsverrichtingen en de uitoefening van dwangmiddelen die beide de ontsluiering kunnen teweegbrengen van gegevens die onder een beroepsgeheim vallen. Voorbeelden van dergelijke dwangmiddelen en ambtsverrichtingen zijn het getuigenverhoor, het opnemen en afluisteren van telecommunicatie, het vorderen (en kennisnemen) van (gevoelige) gegevens, de inbeslagneming van geschriften en de daaruit voortvloeiende kennisneming van de inhoud ervan. Op getuigen en de houders van bescheiden en gegevens rust onder omstandigheden een verplichting tot medewerking aan c.q. het dulden van onderzoeksverrichtingen en dwangmiddelen.

Functionele geheimhouders kunnen echter tegen deze verplichtingen een verschoningsrecht in stelling brengen. Ingevolge artikel 218 Sv beschermt het verschoningsrecht de wetenschap die de vertrouwenspersoon binnen het kader van zijn beroepsuitoefening als geheim is toevertrouwd of hem anderszins als geheim of als vertrouwelijk ter kennis is gekomen en tot geheimhouding waarvan hij uit hoofde van zijn beroep verplicht is. Geen functioneel verschoningsrecht zonder een functionele geheimhoudingsplicht.

De bescherming van het verschoningsrecht valt niet zozeer ten deel aan de geheimhouder zelf (i.e. het subject van het verschoningsrecht),(4.) maar aan de vertrouwelijke wetenschap (i.e. het object van het verschoningsrecht). Het is de justitiële autoriteiten dan ook niet zonder meer toegestaan de gegevens waarvan de vertrouwelijkheid door het verschoningsrecht wordt gewaarborgd zonder de instemming van de betreffende verschoningsgerechtigde te achterhalen bij andere personen of instanties. Aan het medisch personeel of aan een door de arts ingeschakelde deskundige komt bijvoorbeeld een verschoningsrecht toe dat is afgeleid van dat van de arts.(5.)

De grondslag van het verschoningsrecht is breder dan het belang van de bescherming van de persoonlijke gegevens van het individu dat zich tot de geheimhouder heeft gewend. Het verschoningsrecht dient het algemene maatschappelijke belang dat een ieder zich vrijelijk en zonder vrees voor openbaarmaking van het toevertrouwde om bijstand en advies moet kunnen wenden tot de vertrouwenspersoon.(6.) Om die reden is de (al dan niet veronderstelde) instemming met de ontsluiting van gegevens van hem op wie zij betrekking hebben niet doorslaggevend voor de vraag of de geheimhouder het verschoningsrecht wel of niet moet effectueren.(7.) De verschoningsgerechtigde heeft hierin zelfstandig zijn afwegingen te maken. In eerste instantie is hij degene die beoordeelt of bepaalde gegevens en het medium waarop zij zijn vastgelegd onder het verschoningsrecht vallen en zo ja, of het verschoningsrecht daadwerkelijk moet worden ingeroepen.(8.) Zonder zijn toestemming kunnen bij personen met een bevoegdheid tot verschoning dan ook geen geschriften in beslag genomen worden tot welke hun plicht tot geheimhouding zich uitstrekt.(9.) Het standpunt van de verschoningsgerechtigde omtrent de vraag of kennisneming van de inhoud van geschriften tot schending van het beroepsgeheim zou leiden, moet door politie en justitie geëerbiedigd worden, tenzij er redelijkerwijze geen twijfel over kan bestaan dat dit standpunt onjuist is.(10.)

Het verschoningsrecht staat op gespannen voet met de waarheidsvinding.(11.) Als hoofdregel prevaleert het verschoningsrecht,(12.) maar het is niet ongelimiteerd. Zo zijn brieven en geschriften die het voorwerp van het strafbare feit uitmaken of tot het begaan daarvan hebben gediend geen object van de bevoegdheid tot verschoning.(13.) Zij mogen zonder toestemming van de verschoningsgerechtigde in beslag genomen worden, doch het is de verschoningsgerechtigde die in eerste instantie heeft te beoordelen of de geschriften waarvan inbeslagneming wordt beoogd behoren tot de hier bedoelde categorieën van geschriften, te weten de ‘corpora et instrumenta delicti’, die aan de bescherming van het verschoningsrecht zijn onttrokken. De rechter mag dit standpunt slechts marginaal toetsen, in die zin dat hij dit standpunt heeft te eerbiedigen tenzij er redelijkerwijze geen twijfel over kan bestaan dat het onjuist is.(14.)

Onder zeer uitzonderlijke omstandigheden moet het belang dat door het beroepsgeheim en het daaraan verbonden verschoningsrecht wordt gediend wijken voor het belang dat de waarheid aan het licht komt, ook ten aanzien van datgene waarvan de wetenschap de hulpverlener als zodanig is toevertrouwd.(15.) Aan het oordeel van de feitenrechter dat zich zodanige omstandigheden voordoen, kleven zware motiveringseisen.(16.) In zijn overwegingen zullen beginselen van subsidiariteit en proportionaliteit moeten worden betrokken. Voor doorbreking van het verschoningsrecht is alleen ruimte indien de gegevens niet op een andere, minder ingrijpende wijze kunnen worden verkregen. De inbreuk mag bovendien niet verder gaan dan strikt nodig voor het ophelderen van het delict dat onderwerp is van de waarheidsvinding, bijvoorbeeld door een geclausuleerde kennisneming van de inhoud van het in beslag genomen dossier.(17.) Aan de wijze waarop een dwangmiddel onder deze zeer uitzonderlijke omstandigheden wordt uitgeoefend mogen bovendien nadere eisen worden gesteld, zoals de eis dat het dwangmiddel wordt uitgeoefend onder verantwoordelijkheid van de rechter-commissaris en zulks niet dan in (voorafgaand) overleg met een waarnemer uit de betreffende beroepsgroep. In deze uitzonderlijke gevallen heeft de rechter-commissaris bij doorzoeking de regie, en niet meer de verschoningsgerechtigde.(18.)

De middelen van cassatie nopen ertoe om straks dieper in te gaan op enkele aspecten van het hier beschreven algemene jurisprudentiële kader. Ik zal eveneens trachten nuanceringen aan te brengen in het hiervoor geschetste normenstelsel.

In cassatie is niet ter discussie dat aan de klaagster een verschoningsrecht toekomt en aan de Stichting [B] een verschoningsrecht toekomt dat is afgeleid van dat van de onder haar werkzame artsen.(19.) Evenmin is ter discussie dat het medische en zorgdossier dat op de voet van artikel 7:454 BW door de Stichting(20.) is ingericht van vertrouwelijke aard is en in beginsel wordt beschermd door het verschoningsrecht.

Het eerste middel komt op tegen het (onuitgesproken) oordeel van de rechtbank dat het bevel tot uitlevering ex artikel 105 Sv rechtmatig is.

In de toelichting wordt betoogd dat een bevel ex artikel 105 vanwege het bepaalde in artikel 96a, derde lid Sv niet mag worden gegeven aan een verschoningsgerechtigde voor zover het informatie betreft die onder het verschoningsrecht valt. Het bevel aan de Stichting was dus onrechtmatig. Bovendien hoefde de Stichting daaraan niet te voldoen. Aan de vraag of sprake is van zeer uitzonderlijke omstandigheden, die het verschoningsrecht zouden kunnen doorbreken, komt verder geen betekenis toe, aangezien de grond van artikel 96a, derde lid Sv absoluut is, en geen ruimte laat voor een dergelijke afweging, aldus de toelichting op het middel.

De vraag rijst of de klaagster belang heeft bij dit middel. De klacht is immers gegrond op het verschoningsrecht dat zou rusten op het medisch en zorgdossier, alsmede op het IGZ-rapport. Dit zou niet stroken met een vordering tot uitlevering. Deze vordering is evenwel niet aan de klaagster gedaan, en zij heeft ook niet de facto aan de vordering voldaan. De kwestie ligt genuanceerder dan op het eerste gezicht lijkt, doch ik laat haar onbesproken, aangezien het middel in elk geval om een andere reden niet kan slagen. Hiertoe merk ik het volgende op, geheel overeenkomstig mijn opmerkingen over het eerste middel in de zaak tegen de Stichting [B], de werkgeefster van de klaagster.

De toepasselijke bepalingen luiden voor zover relevant als volgt:

Uit de wetstekst en de wetsgeschiedenis kan m.i. worden afgeleid dat de wetgever ten aanzien van bevelen tot uitlevering op de voet van artikel 105 Sv aan de verdachte enerzijds en aan een verschoningsgerechtigde anderzijds een gedifferentieerd stelsel voor ogen staat:

Voor deze door de wetgever voorgestane systematiek is veel te zeggen. Een verdenking in de zin van artikel 27, eerste lid Sv (dus voorafgaande aan het instellen van een strafvervolging) is situationeel bepaald. Het redelijk vermoeden van schuld aan enig strafbaar feit hangt af van feiten en omstandigheden. Of daaruit een verdenking voortvloeit is in eerste instantie ter beoordeling van politie en justitie. Zij zijn op dat moment als geen ander in staat te toetsen of dergelijke feiten en omstandigheden zich voordoen. Die autoriteiten worden dus geacht te weten of enig persoon moet worden aangemerkt als verdachte, en zij zijn dus toegerust om daarnaar op de voet van artikel 96a, tweede lid Sv te handelen.

De verschoningsgerechtigde daarentegen heeft, zoals reeds opgemerkt, allereerst zelf te beoordelen:

In de voorliggende casus was het antwoord op deze vragen wegens de geschetste gang van zaken voor de justitiële autoriteiten wel te voorspellen, maar dat hoeft beslist niet altijd het geval te zijn. Er kunnen voor een functionele geheimhouder in het algemeen verscheidene legitieme redenen zijn om aan een bevel tot uitlevering te voldoen, ook als het door justitie opgevraagde geschrift vertrouwelijke gegevens bevat.

Zo zou bijvoorbeeld een arts onder de omstandigheden van het geval zeer wel kunnen vermoeden dat de door hem behandelde, overleden patiënt graag zou hebben gezien dat zijn medische gegevens ter beschikking worden gesteld van de justitiële autoriteiten ten behoeve van het onderzoek naar de toedracht van zijn overlijden. Diezelfde arts zou mogelijk op goede gronden kunnen menen dat het algemene vertrouwen in de medische stand onder bepaalde omstandigheden gebaat is bij transparantie en een onbelemmerd strafrechtelijk onderzoek naar eventuele medische fouten, in plaats van de indruk te willen wekken dergelijke fouten te willen toedekken met een beroep op het verschoningsrecht. Ook zou hij kunnen menen dat het doelmatiger is om te voldoen aan het bevel tot uitlevering om zodoende een gerechtelijke doorzoeking in een groot aantal medische dossiers te voorkomen, om vervolgens de inbeslagneming en het gebruik van de medische dossiers aan te vechten in een beklagprocedure op de voet van art. 552a Sv.

Of op de houder van het geschrift waarvan de uitlevering wordt bevolen een plicht tot geheimhouding rust en of in verband daarmee een beroep zal worden gedaan op het verschoningsrecht, is dus niet ter beoordeling van de justitiële autoriteiten. Deze vaststelling is m.i. doorslaggevend voor de thans besproken kwestie. Het lijkt mij namelijk niet gewenst dat de (on)rechtmatigheid van de toepassing van de bevoegdheid om ex art. 105 Sv uitlevering te bevelen in het algemeen afhankelijk wordt gesteld van het oordeel van degene die aan dit dwangmiddel wordt onderworpen.

Zowel de tekst van de wet als de (door mij ingeschatte) ratio ervan brengen eenzelfde wetsuitleg mee: een tot een verschoningsgerechtigde gericht bevel tot uitlevering ex artikel 105 Sv is niet reeds onrechtmatig vanwege de hoedanigheid van de adressant. De vertrouwenspersoon mag evenwel op grond van de door hem beoordeelde inhoud van het betreffende geschrift straffeloos weigeren aan dat (rechtmatige) bevel gevolg te geven.(24.)

In de voorliggende zaak heeft de Stichting wellicht met tegenzin, maar dan toch in elk geval onverplicht gehoor gegeven aan het bevel tot uitlevering van het medisch dossier van [betrokkene 1]. Het in het middel voorgestane standpunt vindt dus geen steun in het recht. Om die reden is thans in cassatie ook niet van betekenis de vraag of reeds in de fase van het bevel tot uitlevering ruimte is voor oordeelsvorming over het bestaan van zeer uitzonderlijke omstandigheden die een doorbreking van het verschoningsrecht zouden kunnen rechtvaardigen.

Uit het aan de Hoge Raad toegezonden dossier kan ik niet opmaken of aan de overdracht van het IGZ-rapport aan justitie een bevel ex artikel 105 Sv ten grondslag heeft gelegen.(25.) Gelet op het voorgaande is dit niet van belang voor het lot van het eerste middel.

Er is m.i. ook overigens geen reden om het antwoord op de vraag of rechtmatig in beslag genomen materiaal moet worden teruggegeven aan de beslagene afhankelijk te stellen van de aard van het dwangmiddel dat tot inbeslagneming heeft geleid. Het maakt in dit verband niet uit of rechtmatig beslag is gelegd na doorzoeking dan wel na bevolen uitlevering. In beide gevallen zal de raadkamer van de rechtbank die is geroepen om te oordelen over een klacht ex artikel 552a Sv moeten vaststellen of zich de zeer uitzonderlijke omstandigheden voordoen die aanleiding kunnen geven voor een verbreking van het verschoningsrecht.

Het middel faalt.

Het tweede middel betoogt dat de rechtbank een onjuiste maatstaf heeft gehanteerd bij de ongegrondverklaring van de klacht.

In de bestreden beschikking heeft de rechtbank voor zover relevant als volgt overwogen:

Zoals hiervoor onder 4 reeds weergegeven kunnen, zich zeer uitzonderlijke omstandigheden voordoen waaronder het verschoningsrecht in het belang van de waarheidsvinding kan worden doorbroken. Het middel werpt terecht op dat de rechtbank het woordje ‘zeer’ niet heeft betrokken in haar overwegingen en in dit verband enkel spreekt over ‘uitzonderlijke omstandigheden’. Ik zou hieraan niet te zwaar willen tillen. Op zichzelf hoeft deze omissie, die zich voor verbeterde lezing leent, niet tot cassatie te leiden. Kern van de zaak is of de overwegingen van de rechtbank het oordeel kunnen dragen dat in deze kwestie zeer uitzonderlijke omstandigheden bestaan. Daarover gaat het volgende middel.

Het tweede middel hoeft niet tot cassatie te leiden.

Het derde middel komt op tegen het oordeel van de rechtbank dat zich in deze zaak (zeer) uitzonderlijke omstandigheden voordoen die rechtvaardigen dat het belang van de waarheidsvinding prevaleert boven het belang van het verschoningsrecht.

De rechtbank heeft in de bestreden beschikking voor zover relevant als volgt overwogen:

In de toelichting op het middel wijzen de stellers ervan onder meer op de overweging dat de klaagster geen verdachte is. Bij het aannemen van zeer uitzonderlijke omstandigheden zal men dan ook uiterste terughoudendheid moeten betrachten, aldus de stellers van het middel.

Zoals reeds gezegd nopen de middelen ertoe dieper in te gaan op bepaalde aspecten van het hiervoor geschetste algemene kader. Allereerst een uitwijding over de grondslag van het verschoningsrecht om vervolgens van daaruit in te gaan op de ‘zeer uitzonderlijke omstandigheden’ die aanleiding kunnen geven voor een doorbreking.

Denkend aan het verschoningsrecht zie ik twee kandidaten voor de grondslag ervan. Ik haal Vellinga-Schootstra aan:

Anders dan Vellinga-Schootstra betwijfel ik of de bescherming van de persoonlijke levenssfeer één van de grondslagen is van het verschoningsrecht. Ofschoon de ratio van de (medische) geheimhoudingsplicht tweeledig is, wil dat m.i. nog niet zeggen dat het aan die plicht verbonden functionele verschoningsrecht in volle omvang is geworteld in dezelfde grondslagen. Ik realiseer mij evenwel dat in het licht van de mededeling van Vellinga-Schootstra dat het ‘communis opinio’ is dat het verschoningsrecht steunt op twee te onderscheiden grondslagen, mijnerzijds goede argumenten zullen moeten worden opgeworpen wil mijn stelling dat het verschoningsrecht enkel is gestoeld op het algemene maatschappelijke belang overeind kunnen blijven.

Ik bespreek de twee door Vellinga-Schootstra genoemde kandidaten in het licht van twee te onderscheiden kwesties:

Allereerst de privacy. De bescherming van de persoonlijke levenssfeer is een grondrecht. Dit recht is verankerd in artikel 8 EVRM, artikel 17 IVBPR en artikel 10 Gw. Het tweede lid van artikel 8 EVRM bepaalt dat een inmenging in de uitoefening van dit recht van overheidswege alleen is toegestaan voor zover bij wet voorzien, in een democratische samenleving noodzakelijk en in het belang van (onder meer) het voorkomen van strafbare feiten. De inbreuk op de privacy waarmee de aanwending van een veelheid aan dwangmiddelen gepaard gaat is derhalve — onder voorwaarden — toegestaan onder artikel 8 EVRM. Door het aftappen van telefoongesprekken kunnen opsporingsinstanties op de hoogte komen van buitengewoon intieme informatie die soms over een telefoonlijn wordt uitgewisseld. Bij doorzoeking in een woning is een volgeschreven dagboek niet van inbeslagneming gevrijwaard; integendeel, het is voor justitie een interessant object. Stelselmatige observatie is geëigend om een min of meer volledig beeld te geven van bepaalde aspecten van iemands privéleven. Getuigen kunnen in beginsel worden gedwongen een verklaring af te leggen over intieme aangelegenheden.

Met andere woorden, vertrouwelijkheid van persoonlijke gegevens is de regel die in geval van verdenking van een (ernstig) misdrijf onder voorwaarden terzijde kan worden gesteld. De verdachte en getuigen zullen een en ander moeten dulden of daaraan moeten meewerken. Er valt in de regel geen verschoningsrecht in te roepen. Gevoelige persoonsgegevens die betrekking hebben op zijn medische of psychische toestand en door een verdachte aan zijn dagboek zijn toevertrouwd of aan een getuige die geen professioneel hulpverlener is, kunnen langs deze weg worden geopenbaard. Gevoelige persoonsgegevens behoren dus op zichzelf wel tot een verdragsrechtelijk en grondwettelijk beschermd domein, maar louter de aard van die gegevens levert nog geen verschoningsrecht op.

Ten slotte, degene wiens gegevens het betreft is bevoegd aan de opsporingsautoriteiten toestemming te geven voor de inmenging in zijn privéleven en aldus afstand te doen van de bescherming die hem op de voet van onder meer artikel 8, eerste lid EVRM ten deel valt. Denk bijvoorbeeld aan de bewoner van het huis waarvan de doorzoeking wordt beoogd. Deze mogelijkheid van afstand laat zich verklaren door de sterke binding van dit recht op privacy aan de persoon wiens leven en persoonsgegevens het betreft.

De behandelrelatie tussen de medische zorgaanbieder zoals een arts en zijn patiënt wordt in het civiele recht gekenschetst als het gevolg van een wederkerige overeenkomst inzake geneeskundige behandeling. Daaruit vloeit van de zijde van de hulpverlener jegens de patiënt een verplichting voort tot geheimhouding van hetgeen hem wordt toevertrouwd of hem omtrent de patiënt anderszins vertrouwelijk ter kennis is gekomen. Hoewel deze in artikel 7:457 BW gecodificeerde geheimhoudingsplicht een bredere grondslag zou kunnen hebben, is binnen het bestek van de behandelrelatie de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de patiënt in elk geval een cruciaal onderdeel daarvan. Dit volgt m.i. alleen al uit de redactie van het eerste lid van artikel 7:457 BW.(27.) De Wet inzake de geneeskundige behandelingsovereenkomst, waarmee deze regelgeving onderdeel werd van Boek 7 BW, was bovendien het sluitstuk van een jarenlang streven naar een versterking van de positie van de patiënt,(28.) en aan die civielrechtelijke wetgeving kan dan ook in verband met het beroepsgeheim lastig een bredere strekking worden toegekend dan alleen die van de bescherming van de persoonsgegevens van de concrete patiënt met wie de betreffende arts een behandelrelatie is aangegaan. In de Memorie van Toelichting wordt zelfs niet stilgestaan bij een eventuele andere grondslag voor de geheimhoudingsplicht van de arts dan die van de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van zijn patiënt, en bij dat laatste uitvoerig.(29.)

De patiënt kan de eerbiediging van zijn persoonlijke levenssfeer prijsgeven en de hulpverlener in het concrete geval ontslaan van de verplichting tot geheimhouding van de hem betreffende gegevens.(30.)

Slotsom van het voorgaande is m.i. dat de wetgever ten behoeve van de bescherming van gegevens van gevoelige aard op zichzelf geen verschoningsrecht in het leven heeft willen roepen. De bescherming van de persoonlijke levenssfeer heeft geleid tot verankering van een daartoe strekkend grondrecht in verdragen en de Grondwet. Op dit recht mag evenwel onder strikte voorwaarden (en in het belang van de waarheidsvinding) inbreuk worden gemaakt. De ontsluiering van persoonlijke en intieme gegevens heeft de betrokkene zoals gezegd onder omstandigheden in het belang van de waarheidsvinding te gedogen. Daarnaast brengt de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de patiënt voor de arts een geheimhoudingsplicht mee die door de betreffende patiënt kan worden opgeheven.

Thans komt (na de privacy) de tweede kandidaat voor de grondslag van het verschoningsrecht aan de orde. De Hoge Raad formuleert dat als volgt:

Naar mijn opvatting is dit de enige grondslag voor het (medische) verschoningsrecht. Het recht strekt ter waarborging van een vrije toegang tot de gezondheidszorg.(32.) Uitsluitend een geheimhoudingsplicht van de hulpverlener zou niet toereikend zijn. Zoals reeds opgemerkt zijn justitiële autoriteiten door toepassing van verscheidene dwangmiddelen immers bij machte om vertrouwelijke gegevens te verkrijgen, ongeacht een plicht tot geheimhouding van degene die aan het dwangmiddel wordt onderworpen. Uitzonderingen daargelaten is het verschoningsrecht daarentegen naar zijn aard sterker dan het dwangmiddel waartegen het in stelling wordt gebracht. Zoals hierboven al bleek, hebben de door mij genoemde verdragsbepalingen die strekken tot de bescherming van de persoonlijke levenssfeer die status juist niet. Zij laten onder omstandigheden een inbreuk toe.

Het verschoningsrecht is geen doel op zichzelf. Het is een rechtsinstrument dat in het leven is geroepen teneinde te bewerkstelligen dat — ook — daders van strafbare feiten, verdachten van strafbare feiten, illegalen, adolescenten en alle anderen die een geheim, althans vertrouwelijkheid in stand willen houden zich thans en in de toekomst kunnen voorzien van advies en bijstand (op medisch terrein), en wel zonder vrees voor openbaarmaking van het toevertrouwde. Deze eenzijdige benadering van de ratio van het verschoningsrecht verklaart m.i. beter om welke reden aan het Schutznormvereiste geen rol van betekenis wordt toegekend bij de vraag of schending van het verschoningsrecht dient te leiden tot bewijsuitsluiting.(33.)

Het voorgaande illustreert de frictie met het belang van de waarheidsvinding. Indien het hier geschetste maatschappelijke belang van vrije toegang tot de gezondheidszorg te vaak ondergeschikt wordt gemaakt aan het evenzeer algemene maatschappelijke belang van de waarheidsvinding, dan komt het eerste belang in het geheel niet tot zijn recht. Mocht doorbreking van het verschoningsrecht in meer dan enkel zeer uitzonderlijke gevallen kunnen plaatsvinden, dan gaat het effect dat met het verschoningsrecht wordt beoogd dus verloren.

Een en ander maakt inzichtelijk om welke reden een recht is geconstitueerd dat van nature de effectuering van op informatievergaring gerichte dwangmiddelen weerstaat. Daarmee is echter nog niet duidelijk welke persoon zeggenschap heeft over het al dan niet inroepen van het verschoningsrecht, namelijk de verschoningsgerechtigde of hem wiens gegevens erdoor in het concrete geval worden beschermd. Geen van de keuzen voor de ene of de andere persoon vloeit logisch voort uit de hier geschetste unieke grondslag. Niet de keuze voor hem wiens gegevens het betreft, want de bescherming van zijn privacy is binnen het bestek van het verschoningsrecht slechts een middel om de vrije toegang tot de zorgverlening in het algemeen te waarborgen. Niet de keuze voor de verschoningsgerechtigde, want het verschoningsrecht strekt evenmin ter bescherming van het belang van in het bijzonder hemzelf of van zijn beroepsgroep. Als zodanig heeft hij slechts één taak te vervullen: het vertrouwen rechtvaardigen dat een ieder zich onbevreesd voor de consequenties tot hem kan wenden voor (medische) hulp.

Dat het beheer van het verschoningsrecht in het positieve recht toch is toevertrouwd aan de verschoningsgerechtigde is, als ik het goed zie, meer een kwestie van opportuniteit. Het komt de werking van het verschoningsrecht ten goede.

Ik verwijs hiertoe naar een uitspraak van de Hoge Raad. Hierin expliciteerde de Hoge Raad niet alleen welke de — enige — grondslag is voor het verschoningsrecht, doch tevens de persoon aan wie de zeggenschap toekomt over het inroepen van het verschoningsrecht. In HR 2 oktober 1990, LJN AB8107, werd overwogen:

't Hart spreekt in zijn noot onder dit arrest (in NJ 1991/124) van het gevaar dat aan het zwijgen van de arts informatie wordt ontleend indien de hulpzoekende zou kunnen bepalen of de arts al dan niet van zijn verschoningsrecht gebruik moet maken. Hij noemt dat een ‘silence signicatif’.(34.)

Met het voorgaande wil ik niet betogen dat de toestemming van degene wiens persoonsgegevens het betreft zonder enige betekenis is. Ofschoon het verschoningsrecht niet rechtstreeks is gevestigd in het belang van de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de betreffende patiënt, wordt diens privacy uiteraard wel geraakt door de onthulling van zijn medische gegevens. De bescherming daarvan zal de arts dan ook in zijn overwegingen kunnen betrekken.(35.)

Thans mijn synthese van het voorgaande met het oog op de eventuele doorbreking van het verschoningsrecht die thans het onderwerp van de beoordeling in cassatie is gemaakt.

De vertrouwelijke persoonsgegevens en het medium waarop zij zijn vastgelegd zijn object van het verschoningsrecht. Het verschoningsrecht is echter niet geschreven met het oog op de bescherming van die vertrouwelijke gegevens zelf. De bescherming van die gegevens is in zoverre slechts instrumenteel aan een ander, meer algemeen belang, te weten dat — ook — zij over wie justitiële autoriteiten informatie (zullen) willen vergaren zich zonder vrees voor openbaring van het toevertrouwde voor advies en bijstand kunnen wenden tot de hulpverlener. Het medische verschoningsrecht beoogt derhalve de algemene toegang te waarborgen tot de gezondheidszorg. Dit beoogde effect kan alleen worden bewerkstelligd indien een inbreuk op het verschoningsrecht slechts bij — zeer — hoge uitzondering plaatsvindt. Naar mijn inzicht moet worden vermeden dat bepaalde strafbare feiten categorisch van de bescherming van het verschoningsrecht worden uitgezonderd. De ernst van delicten als moord, doodslag of dood door schuld is buiten twijfel, doch ook de verdachten van deze delicten moeten zich vrijelijk kunnen wenden tot een hulpverlener. Dat de hulpzoekende verdacht wordt van een (ernstig) misdrijf is dus op zichzelf geen reden om het verschoningsrecht te doorbreken. Sterker nog, het verschoningsrecht is juist mede voor hem in het leven geroepen.

Het verschoningsrecht is de functionele geheimhouder niet toegekend ter bescherming van zijn persoonlijke belangen of die van zijn beroepsgroep. Het effectueren van het verschoningsrecht door de hulpverlener kan niettemin als bijkomend effect hebben dat hij hem belastende gegevensdragers vrijwaart van beslag in het geval hij zelf wordt verdacht van een strafbaar feit. Dat bijkomende effect is weliswaar ongewenst doch zal tevens tot op zekere hoogte moeten worden geaccepteerd wil het verschoningsrecht zijn waarborgfunctie voor de toegankelijkheid van de (medische) zorg niet verliezen. De hulpzoekende kan immers de integriteit van degene tot wie hij zich voor hulp wendt in het algemeen niet beoordelen. Noch kan van hem worden verlangd dat hij onderzoek verricht naar de integriteit van de hulpverlener alvorens zijn hulp in te roepen. Als dit onderzoek van hem zou worden gevergd, belemmert dat de vrije toegang tot de gezondheidszorg. Dat de hulpverlener verdacht wordt van een (ernstig) misdrijf is dus evenmin een voor de hand liggende reden om zonder meer uitzondering te maken op de beschermende werking van het verschoningsrecht. In de woorden van de Hoge Raad:

Dit gezegd zijnde zal ik trachten een categorisering te geven van de gevallen waarin zich m.i. zeer uitzonderlijke omstandigheden kunnen voordoen die meebrengen dat het belang van het verschoningsrecht moet wijken voor dat van de waarheidsvinding.

Reden daarvoor is in de eerste plaats gelegen in (sterke aanwijzingen voor) de criminele samenspanning van hulpzoekende en hulpverlener om met behulp van het verschoningsrecht gegevens buiten het bereik van justitie te houden.(37.) Het verschoningsrecht is in die situatie geen instrument voor het waarborgen van de algemene toegang tot de zorgverlening. Het beroep op het verschoningsrecht dient in dat geval een ander doel, namelijk als dekmantel. Misbruik van het verschoningsrecht verdient in rechte geen bescherming. Er is overigens geen enkele aanwijzing dat de onderhavige zaak behoort tot deze categorie van gevallen.

Een tweede zeer uitzonderlijke omstandigheid waarin het verschoningsrecht mag (en eventueel de geheimhoudingsplicht moet) worden doorbroken vormt m.i. het reële risico voor nieuwe ernstige misdrijven, waarvan in het bijzonder (doch niet uitsluitend) misdrijven met een geweldsaspect. Het waarborgen van de algemene toegang tot de gezondheidszorg schiet zijn doel voorbij indien geheimhouding tot effect heeft dat juist een nieuw beroep zal moeten worden gedaan op diezelfde gezondheidszorg. Dat de moordenaar aan zijn psychotherapeut een misdrijf bekent hoeft geen reden te zijn om de plicht tot geheimhouding terzijde te stellen,(38.) doch wel het serieuze gevaar van een soortgelijk misdrijf in de toekomst.(39.) Ingeval een moeder haar kind heeft mishandeld acht ik verdedigbaar dat dit ernstige misdrijf op zichzelf geen excuus vormt voor een schending van het verschoningsrecht,(40.) wel het risico dat het misdrijf zich zal herhalen. In het bijzonder de eerste helft van deze laatste volzin doet in het huidige tijdsgewricht wellicht wenkbrauwen fronsen,(41.) maar bedenk dan dat de moeder van een reeds mishandeld kind zo min mogelijk moet worden geremd medische hulp te zoeken voor haar en haar kind. Gevaar voor herhaling kan echter m.i. de balans doen doorslaan naar de preventie daarvan door middel van onbelemmerde waarheidsvinding en gepaste actie.(42.)

Om in dergelijke gevallen het gevaar voor een nieuw delict te beoordelen zal m.i. een ‘clear and present danger’-toets moeten worden aangelegd. Niet het enkele feit dat een misdrijf is begaan vormt in het algemeen reden om recidivegevaar aan te nemen, al zal zich dat in het ene geval anders laten inschatten dan in het andere.

Verband met deze categorie van gevallen houden die zaken waarin de verschoningsgerechtigde deelneemt aan een crimineel samenwerkingsverband waarvan het oogmerk is gericht op ernstige misdrijven. Niet alleen kan zulks gepaard gaan met het hiervoor al besproken misbruik van het verschoningsrecht, een criminele organisatie betreft tevens een verboden toestand, die voortduurt, en waaraan gevaar voor ‘herhaling’ dus inherent is.(43.)

Constaterend dat de voorliggende casus niet behoort tot de hiervoor besproken categorieën kom ik thans toe aan de laatste door mij vermelde categorie van (medische) zaken waarin ik een doorbreking van het verschoningsrecht aangewezen acht.(44.) Dat betreft zaken over onoordeelkundig medisch handelen met ernstige gevolgen. Een gedegen (justitieel) onderzoek daarnaar vergt vrijwel altijd de kennisneming van het medisch dossier. Indien de patiënt is overleden rijst de vraag op welke grond justitie inzage kan bewerkstelligen. In dit verband is wel de vraag opgeworpen of de overledene mag worden verondersteld in te stemmen met de onthulling van zijn persoonsgegevens, en zo ja of die veronderstelling de grondslag kan vormen voor een doorbreking van het verschoningsrecht.(45.)

Zoals ik hierboven al heb beargumenteerd, meen ik dat het verschoningsrecht niet is gegrond in het individuele belang van degene die zich voor advies en bijstand heeft gewend tot een arts. Om die reden kan de (veronderstelde) toestemming m.i. geen zelfstandige grond opleveren voor doorbreking van het verschoningsrecht. Ik meen overigens ook dat de constructie van veronderstelde toestemming overbodig is.

Ik zou de oplossing voor het onderwerpelijke conflict van belangen willen zoeken in de aard van de zaak zelf. Als ik het goed zie komt namelijk de ratio van het verschoningsrecht niet in het gedrang indien de zorgaanbieder kan worden verplicht het medische dossier van de overleden patiënt ter beschikking te stellen van justitie met het oog op onderzoek naar de oorzaak en de toedracht van het overlijden. Het gaat hier immers om zaken die zich kenmerken door het bestaan van aanwijzingen dat het overlijden van de hulpzoekende is te wijten aan (het ondeskundig handelen van) de arts tot wie de betrokkene zich voor medische zorg had gewend. Het justitiële onderzoek strekt tot de opheldering van een eventueel door de arts gepleegd ernstig misdrijf met ernstige gevolgen, juist voor degene die zich heeft gewend tot de arts in diens hoedanigheid van hulpverlener. Het vereist een lenige geest om voorbeelden te bedenken waarin een hulpzoekende zou worden weerhouden een arts te benaderen louter vanwege de mogelijkheid dat zijn medische gegevens kunnen dienen ter bevordering van het justitiële onderzoek naar zijn onverhoopte overlijden ingeval de arts daarvoor verantwoordelijk is.(46.)

Mijn ambtgenoot Vellinga heeft een en ander aldus verwoord:

Ik wil er op wijzen dat de Hoge Raad zich gevoelig heeft getoond voor de specifieke aard van deze klasse van gevallen, maar de nuances wel anders legt dan ik. Uw Raad acht het door mij aangedragen argument kennelijk niet doorslaggevend doch wel van gewicht, althans zo begrijp ik (de laatste volzin van) de volgende overweging uit de Erasmus MC-zaak:(51.)

Ofschoon het feitensubstraat daartoe geen aanleiding gaf, oordeelde de Hoge Raad in de LUMC-zaak(53.) voorts omtrent de hier bedoelde categorie van zaken als volgt:

Rest mij nog het volgende. Zoals reeds geschetst in het algemene kader, vervullen beginselen van proportionaliteit en subsidiariteit een belangrijke rol in de afweging of het verschoningsrecht moet worden doorbroken en, indien zeer uitzonderlijke omstandigheden daartoe aanleiding geven: langs welke weg. Wanneer de gezochte persoonlijke gegevens niet werkelijk kunnen bijdragen tot de waarheidsvinding of indien het delict op andere wijze kan worden opgehelderd, is een inbreuk op het verschoningsrecht überhaupt niet op z'n plaats. Dat de gezochte gegevens essentieel zijn en niet anderszins kunnen worden verkregen is derhalve een belangrijke overweging om het verschoningsrecht te passeren. Zij is echter niet alleenzaligmakend. Bovendien is uiteraard van belang in hoeverre de gegevens van niet betrokken derden in het geding zijn. Ook al komt in mijn opinie de ratio van het verschoningsrecht niet in het gedrang voor zover het de gegevens betreft van de patiënt jegens wie de arts medisch onoordeelkundig heeft gehandeld, dat geldt niet per sé voor de medische gegevens van andere patiënten van de betreffende arts.

Na deze verhandeling kan ik over het middel aanzienlijk korter zijn. Onder 7.2 heb ik de overwegingen van de rechtbank volledig weergegeven. De rechtbank heeft onder meer vastgesteld en overwogen:

Bij deze stand van zaken meen ik in afwijking van de stellers van het middel dat de voorliggende zaak kan worden gerubriceerd onder de door mij besproken categorie van gevallen waarin ernstige vermoedens bestaan van verwijtbaar onoordeelkundig handelen van een hulpverlener jegens een hulpzoekende. Niet de LUMC-zaak, waarin de verdenking zich richtte tegen de moeder van het slachtoffer, maar de jurisprudentie van de Hoge Raad in de Erasmus MC-zaak lijkt mij van toepassing te zijn.

Daaraan doet niet af dat thans nog niet goed bekend is welke specifieke hulpverlener het verwijt van onoordeelkundig handelen zo mogelijk treft. De verdenking heeft zich met andere woorden nog niet geconcretiseerd op de persoon of personen, zo leid ik af uit de overwegingen van de rechtbank. Voor zover het middel zelfstandig beoogt te klagen over dit oordeel kan het niet slagen. Ik acht het oordeel van de rechtbank niet onbegrijpelijk. Het komt mij voor dat de wijze waarop het slachtoffer vermoedelijk is overleden zich slecht laat rijmen met een deskundig gebruik van de onrustband. Aan de omstandigheden van het geval kan dan ook een ernstig vermoeden van dood door schuld worden ontleend, een verdenking die uiteraard grondig onderzoek behoeft. Dat betreft onder meer onderzoek naar de concrete noodzaak van het gebruik van een onrustband en de conditie van de patiënt, naar de vraag op welke wijze en onder welke omstandigheden deze band vervolgens daadwerkelijk is gebruikt, de vraag of en zo ja welke gevaren aan dit gebruik zijn verbonden, op welke wijze het personeel is geïnstrueerd, op welke wijze toezicht is gehouden en controle uitgeoefend, alsmede de vraag welke specifieke personen betrokken waren bij de zorgverlening c.q. verantwoordelijk waren voor het toezicht. Dat het medisch dossier hiervoor essentieel is, lijkt me zonneklaar.

Relevant is voorts nog een overweging over de ernst van het misdrijf waarvoor verdenking bestaat. De rechtbank heeft immers gewag gemaakt van het belang van de waarheidsvinding met het oog op het zeer ernstige karakter van het misdrijf ‘dood door schuld’, waarvoor aanwijzingen bestaan. Dit misdrijf en zijn gevolgen mogen m.i. beslist niet worden gebagatelliseerd. Patiënten moeten erop kunnen vertrouwen dat zij zijn overgeleverd aan deskundige handen. Het onoordeelkundig gebruik van onrustbanden is voor de IGZ reeds enige tijd bron van zorg.(54.)

Ten slotte wordt in het middel nog betoogd dat de gevraagde dossiers reeds op andere wijze zijn verkregen, aangezien tot tweemaal toe inzage is verleend en daaruit stukken zijn gekopieerd. Ook deze klacht kan m.i. niet tot cassatie leiden. Zolang geen zekerheid bestaat over de beschikbaarheid van alle relevante stukken kan een grondig justitieel onderzoek niet worden gegarandeerd en kan de gemeenschap niet vertrouwen op betrouwbare en volledige waarheidsvinding naar de oorzaak en de toedracht van het overlijden van een patiënt die zich bevond onder het toezicht en de zorg van een verschoningsgerechtigde.

Een en ander brengt mij tot de conclusie dat het oordeel van de rechtbank niet getuigt van een onjuiste rechtsopvatting en toereikend is gemotiveerd, ook in het licht van de eisen die de Hoge Raad heeft gesteld in de jurisprudentie waarnaar door mij omstandig is verwezen.

Het middel faalt.

Het vierde middel komt met een beroep op het (afgeleide) verschoningsrecht op tegen het oordeel van de rechtbank dat het bevel tot uitlevering en de daarop gevolgde inbeslagneming van het IGZ-rapport niet onrechtmatig zijn.

De rechtbank heeft hierover overwogen:

Aan de klacht ligt de veronderstelling ten grondslag dat het IGZ-rapport eveneens object kan zijn van het verschoningsrecht van de klaagster, al dan niet in afgeleide vorm. Voor een dergelijke opvatting is veel te zeggen vanwege de aard van de taken en de werkzaamheden van de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ). Thans volstaat de opmerking van het volgende. Op de IGZ rust een plicht tot geheimhouding van de vertrouwelijke gegevens waarover zij bij de uitvoering van haar taak als toezichthouder de beschikking heeft gekregen.(55) Een en ander roept een reeks van vragen op. Dat aan de IGZ medische gegevens ter hand zijn gesteld, wil (denk ik) niet altijd zeggen dat de zorgverlener dienaangaande afstand heeft gedaan van zijn verschoningsrecht jegens anderen dan de IGZ. De vraag is vervolgens nog wel of de IGZ inderdaad een verschoningsrecht heeft, en zo ja of dat een afgeleid verschoningsrecht betreft over het inroepen waarvan de zorgverlener zeggenschap heeft, dan wel een zelfstandig verschoningsrecht waaromtrent niet de arts doch de IGZ het laatste woord heeft, dan wel beide variëteiten van het verschoningsrecht, afhankelijk van de wijze van verkrijging van de gegevens.

Niettemin hoeft Uw Raad m.i. niet lang stil te staan bij de hiervoor zeer globaal geschetste, complexe problematiek. De rechtbank heeft immers op juiste gronden geoordeeld dat zich in deze zaak (zeer) uitzonderlijke omstandigheden voordoen die tot doorbreking van het verschoningsrecht nopen. Daaruit vloeit rechtstreeks voort dat ook het eventueel daarvan afgeleide verschoningsrecht moet wijken voor de waarheidsvinding.

Geen verschil maakt dat het IGZ-rapport mogelijk meer of andere informatie bevat dan het medische en zorgdossier. Het is immers de aard van de zaak die in dit geval leidt tot de doorbreking van het verschoningsrecht. Dat zou anders kunnen zijn indien het IGZ-rapport vertrouwelijke gegevens bevat van andere hulpzoekenden dan [betrokkene 1], maar dat is niet opgeworpen en daarvoor zijn ook overigens geen aanwijzingen.

Vanwege haar algemene bewoordingen is onjuist de in de toelichting op het middel betrokken stelling, namelijk dat de klaagster en andere medewerkers van de Stichting krachtens artikel 5:20 Awb verplicht waren aan het onderzoek van de IGZ hun medewerking te verlenen. De stellers van het middel zien namelijk het tweede lid van die bepaling over het hoofd:

Hetgeen de rechtbank heeft overwogen is dus alleszins begrijpelijk. Op de andere aangevoerde argumenten behoefde de rechtbank niet in te gaan.(56)

Het middel faalt.

Alle middelen falen. Gronden die tot ambtshalve vernietiging behoren te leiden heb ik niet aangetroffen.

Deze conclusie strekt verwerping van het beroep.

De procureur-generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden