HR, 04-05-2018, nr. 17/05836

Er bestaat discussie over de toepassing van het nieuwe artikel 30p Rv in spoedeisende zaken, waaronder machtigingsprocedures op grond van de Wet Bopz. Gelet op het grote aantal procedures waarin een dergelijke vraag kan opkomen9., zal ik dit onderwerp iets uitgebreider bespreken dan waartoe het cassatiemiddel strikt genomen noopt.

Vooraf een opmerking van terminologische aard. Het woord ‘uitspraak’ wordt gebruikt als een verzamelbegrip, dat zowel de handeling van het uitspreken omvat als het object daarvan: de rechterlijke beslissing die uitgesproken wordt. Taalkundig10.en juridisch moet onderscheid worden gemaakt tussen de beslissing van de rechter over de vordering of het verzoek met de motivering daarvan en, anderzijds, de bekendmaking van die beslissing. De uitspraak van een vonnis geschiedt in het openbaar (art. 121 Grondwet). De uitspraak geschiedt door de voorlezing van het schriftelijke vonnis althans van de daarin neergelegde beslissing of door een andere wijze van openbaarmaking11.. Het tijdstip van de uitspraak – de openbaarmaking – is bepalend voor het tijdstip waarop de rechterlijke beslissing haar werking verkrijgt en mede bepalend voor de aanvang van de termijn voor het instellen van een rechtsmiddel12..

Het uitspreken van een vonnis vóórdat de beslissing met volledige motivering op schrift is gesteld, is begonnen in het strafprocesrecht en heeft zich later uitgebreid tot het bestuursprocesrecht en het burgerlijk procesrecht. Deze rechtsontwikkeling wordt hierna geschetst.

Mondeling vonnis in het strafprocesrecht en in het bestuursprocesrecht

In het strafprocesrecht zijn de politierechter en de kantonrechter sinds lang bevoegd om mondeling vonnis te wijzen, dat wil zeggen: uitspraak te doen voordat het vonnis volledig op schrift is gesteld; zie art. 378 Sv voor de politierechter en art. 395 Sv voor de kantonrechter13.. In de gevallen genoemd in het tweede lid van beide artikelen wordt het vonnis (alsnog) in het proces-verbaal van de terechtzitting aangetekend op een door de minister van Justitie en Veiligheid te bepalen gestandaardiseerde wijze14.. Doorgaans wordt dit aanhangsel van het proces-verbaal aangeduid als ‘aantekening mondeling vonnis’. In andere gevallen mag de politierechter of de kantonrechter volstaan met een zogenaamd ‘stempelvonnis’: zie art. 378a Sv voor de politierechter en art. 395a voor de kantonrechter. Overigens zijn de politierechter en de kantonrechter in iedere zaak bevoegd om schriftelijk vonnis te wijzen: zie art. 379 resp. 396 Sv.

Meervoudige strafkamers zijn volgens de wet verplicht om schriftelijk vonnis te wijzen. Het vonnis wordt binnen 48 uur na de uitspraak ondertekend, zo bepaalt art. 365 lid 1 Sv. Dit voorschrift is in de praktijk dikwijls geschonden. Door de krappe termijn voor de uitspraak (veertien dagen na het sluiten van de behandeling ter terechtzitting, zie art. 345 Sv) en door de hoge eisen die de wet aan de inhoud van een strafvonnis stelt, blijkt het dikwijls niet mogelijk een volledig uitgewerkt schriftelijk strafvonnis tijdig gereed te hebben. In de praktijk maken strafrechters daarom gebruik van een ‘kop-staart’-vonnis of, in de wettelijke terminologie, een ‘verkort vonnis’. Hierin zijn de essentiële beslissingen opgenomen, waaronder – bij veroordeling − de bewezenverklaring en de wettelijke kwalificatie van hetgeen bewezen is verklaard en verder de oplegging van een straf of maatregel, maar nog niet de bewijsmiddelen en de aanvullende bewijsoverwegingen. Inmiddels is deze praktijk gelegaliseerd in art. 365a Sv en in het derde lid van art. 345 Sv.

In het bestuursprocesrecht doet de bestuursrechter binnen zes weken na de sluiting van de zitting schriftelijk uitspraak, tenzij mondeling uitspraak wordt gedaan (art. 8:66 Awb). Op grond van art. 8:67 Awb kan de bestuursrechter na de sluiting van het onderzoek ter zitting onmiddellijk mondeling uitspraak doen. De uitspraak kan voor ten hoogste een week worden verdaagd15.. De aanwezigheid van alle partijen ter terechtzitting is in het bestuursprocesrecht niet bepalend voor de mogelijkheid om terstond mondeling uitspraak te doen. Een mondelinge uitspraak van de bestuursrechter bestaat uit de beslissing (het dictum) en de gronden daarvan. De motivering moet direct bij de beslissing worden gegeven: de wet voorziet niet in de mogelijkheid een reeds gedane uitspraak bij een latere uitspraak nader te motiveren dan wel een reeds uitgesproken beslissing bij een latere uitspraak aan te vullen16.. Van de mondelinge uitspraak wordt door de griffier proces-verbaal opgemaakt. Dit proces-verbaal wordt door de voorzitter en de griffier ondertekend en in afschrift aan partijen toegezonden (art. 8:79 lid 1 Awb).

De mogelijkheid van een mondelinge uitspraak werd in het bestuursprocesrecht nuttig geacht voor gevallen waarin tijdens de zitting blijkt dat een zaak dermate duidelijk ligt dat het geschil door de rechter (vrijwel) aanstonds na de zitting kan worden beslist of waarin een partij een verklaring aflegt waardoor de afloop van de zaak wel vaststaat17.. Art. 8:67 Awb is ook van toepassing in hoger beroep (zie art. 8:108 Awb). Indien in een belastingzaak beroep in cassatie wordt ingesteld tegen een mondelinge uitspraak, wordt de (schriftelijke weergave in het proces-verbaal van de) mondelinge uitspraak alsnog vervangen door een gewone schriftelijke uitspraak, tenzij het beroep in cassatie kennelijk niet-ontvankelijk is of de Hoge Raad anders bepaalt (art. 28b AWR). Deze bepaling biedt niet de mogelijkheid om, ten nadele van de belastingplichtige, alsnog een andere motivering onder de beslissing te schuiven dan die, welke was opgenomen in het proces-verbaal18..

Mondeling vonnis in burgerlijke zaken

Het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering kent van oudsher slechts schriftelijke vonnissen. De eisen waaraan een vonnis van de burgerlijke rechter wettelijk moet voldoen, zijn te kennen uit art. 230 Rv. Art. 287 lid 1 Rv bepaalt dat de voorschriften die art. 230, eerste en derde lid, Rv geeft voor vonnissen, van overeenkomstige toepassing zijn op de beschikkingen van de burgerlijke rechter in verzoekschriftprocedures. Dit betekent onder meer dat de beschikking het verloop van het geding beschrijft, alsmede de slotsom van het inleidend verzoekschrift en de standpunten van verschenen belanghebbenden. Verder bevat de beschikking “de gronden van de beslissing, waaronder begrepen de feiten waarop de beslissing berust”. De minimumeisen die aan de motivering van een rechterlijke beslissing worden gesteld zijn te kennen uit HR 4 juni 199319.:

“dat elke rechterlijke beslissing tenminste zodanig moet worden gemotiveerd dat zij voldoende inzicht geeft in de daaraan ten grondslag liggende gedachtengang om de beslissing zowel voor partijen als voor derden – in geval van openstaan voor hogere voorzieningen: de hogere rechter daaronder begrepen – controleerbaar en aanvaardbaar te maken”.

In een verzoekschriftprocedure bij de burgerlijke rechter wordt de beschikking ondertekend door de rechter (bij een meervoudige kamer door de voorzitter) en de griffier, dan wel door de rechter die de beschikking uitspreekt. De griffier verstrekt zo spoedig mogelijk een afschrift aan de verzoeker en aan de in de procedure verschenen belanghebbenden (art. 290 lid 3 Rv). De griffier verstrekt bovendien een afschrift van het proces-verbaal van de zitting aan de verzoeker en de in de procedure verschenen belanghebbenden (art. 290 lid 2 Rv). Een schriftelijke vastlegging van de uitgesproken beslissing is ook nodig voor de tenuitvoerlegging. Bij een rechterlijke machtiging op grond van de Wet Bopz is dit niet anders. Art. 53 en art. 54 Wet Bopz vereisen voor onvrijwillige opname in een psychiatrisch ziekenhuis, respectievelijk voor de voortzetting daarvan, dat een afschrift van de beschikking wordt overgelegd aan de geneesheer-directeur van het psychiatrisch ziekenhuis waarin de betrokkene onvrijwillig wordt opgenomen.

Art. 46 Rv bepaalde van oudsher dat de rechter een preparatoire of interlocutoire uitspraak kan doen. Bij wet van 25 oktober 1989, Stb. 483, is aan dit artikel een tweede lid toegevoegd dat, voor zover hier van belang, luidde:

“2. Indien alle partijen zijn verschenen en daarmee instemmen, kan een uitspraak als bedoeld in het eerste lid door de rechter worden gedaan bij een verschijning van partijen als bedoeld in de artikelen 19 en 19a.

(…)”

Deze wetswijziging hing samen met de regeling van de comparitie na antwoord. In de klassieke dagvaardingsprocedure hadden procespartijen recht op twee schriftelijke ronden (eis, antwoord, repliek, dupliek) en daarna nog recht op pleidooi. In de jaren ’80 van de vorige eeuw hebben rechters getracht procedures in eerste aanleg over betrekkelijk eenvoudige geschillen te versnellen, door in een vroeg stadium van de procedure ambtshalve gebruik te maken van hun bevoegdheid een verschijning van partijen te gelasten teneinde inlichtingen in te winnen en/of een regeling in der minne te beproeven. Het toen geldende burgerlijk procesrecht noopte de rechter om, na sluiting van de comparitiezitting, de zaak formeel naar de rolzitting te verwijzen teneinde partijen in de gelegenheid te stellen daar voort te procederen of vonnis te vragen. Indien tijdens een comparitie al duidelijk werd dat, bijvoorbeeld, een bewijsopdracht aan een procespartij, een plaatsopneming of een deskundigenrapportage nodig was, leidde zo’n rolverwijzing, gevolgd door een schriftelijk tussenvonnis, tot tijdverlies. Door de comparitierechter wettelijk de bevoegdheid te geven terstond een tussenuitspraak te doen, kon een versnelling van de procedure worden bereikt. Dit oogmerk volgt uit de parlementaire geschiedenis:

“Op grond van de in het nieuwe lid van artikel 46 Rv. opgenomen bepaling, kan de rechter direct ter comparitie een preparatoire of interlocutoire uitspraak geven. De zaak behoeft daartoe derhalve niet meer in ieder geval naar een rolzitting te worden verwezen. De onderhavige bevoegdheid komt de rechter slechts toe, indien alle in de procedure verschenen partijen ter comparitie aanwezig zijn en ermee instemmen dat de rechter direct bij die gelegenheid een desbetreffende uitspraak geeft. Het is geen voorwaarde dat door de verschenen partijen ook op voorhand wordt ingestemd met de inhoud van de te geven uitspraak. Voor zover een partij zich met het dictum van een ter comparitie gegeven uitspraak van de rechter niet kan verenigen, kan deze partij daarvan in hoger beroep komen, eventueel tussentijds voordat het eindvonnis is gewezen indien dat gelet op de artikelen 336 en 337 Rv. is toegelaten.”20.

De instemming van beide partijen werd – naar ik begrijp – toen nodig geacht omdat partijen afstand deden van hun recht op re- en dupliek vóórdat het tussenvonnis werd gewezen. De memorie van toelichting vermeldt verder nog:

“De onderhavige in artikel 46 Rv. op te nemen bevoegdheid biedt bovendien het voordeel dat in voorkomende gevallen op grond van het ter comparitie te wijzen tussenvonnis direct in aansluiting daarop nadere verrichtingen in de procedure kunnen plaatshebben, zoals het houden van een gerechtelijke plaatsopneming of bezichtiging.21.”

Met de herziening van het burgerlijk procesrecht in 2002 zijn dagvaardings- en verzoekschriftprocedures gedeeltelijk geharmoniseerd22.. Het nieuwe art. 230 Rv regelde de inhoud van vonnissen. Het nieuwe art. 232 Rv (in ontwerp: art. 2.11.4), dat het voormalige artikel 46 verving, kwam voor zover van belang te luiden als volgt:

“1. De rechter kan, voordat hij definitief over de zaak beslist, een tussenvonnis wijzen.

2. Van de artikelen 230 en 231, eerste lid, kan, voor zover nodig, worden afgeweken:

a. indien een tussenvonnis wordt gewezen bij een verschijning van partijen ter terechtzitting als bedoeld in de artikelen 87 en 88 en indien alle partijen aldaar zijn verschenen;

b. (…)”

De memorie van toelichting vermeldt over art. 232 Rv:

“Het tweede lid van art. 2.11.4 is ten opzichte van het voorontwerp op aandringen van de NVvR, de Orde en de Adviescommissie burgerlijk procesrecht herzien. Zie ook hierboven in de toelichting op artikel 2.11.2 met betrekking tot vonnis en uitspraak. Op terechtzittingen als bedoeld in de artikelen 2.1.10 en 2.1.11 [lees thans: art. 87 en 88] moet het mogelijk zijn, dat de uitspraak direct wordt gedaan en pas naderhand in een (tussen)vonnis dan wel in het proces-verbaal wordt opgenomen, indien alle partijen ter terechtzitting zijn verschenen, een en ander met inachtneming van de vereisten van artikel 2.11.2 [lees thans: art. 230]. In wetsvoorstel 24 651 was nog als voorwaarde voor een directe uitspraak gesteld dat alle partijen daarmee instemmen, maar deze beperking is op aanbeveling van de commissie-Wind in het onderhavige wetsvoorstel niet overgenomen, teneinde zo chicanes en onnodig oponthoud te voorkomen. Niet goed valt immers in te zien welk gerechtvaardigd belang een partij er in een dergelijk geval bij heeft om de uitspraak op te houden totdat het schriftelijk vonnis gereed is. Toegevoegd ten opzichte van wetsvoorstel 24 651 is verder (…) de mogelijkheid om direct uitspraak te doen op een incidentele vordering tegen toewijzing waarvan de verweerder in het incident geen bezwaar heeft (…)”.23.

De toelichting op art. 2.11.2 [lees thans: art. 230 Rv], waarnaar verwezen werd, hield, voor zover van belang, het volgende in:

“Op aandringen van de NVvR, de Orde en de Adviescommissie burgerlijk procesrecht is teruggekomen op het in het voorontwerp van wetsvoorstel 24 651 voorgestelde systeem dat het vonnis niet door de uitspraak maar door het geschrift tot stand komt. Deze vernieuwing zou voor de praktijk te veel vraagtekens oproepen en naleving zou niet kunnen worden gewaarborgd. Van Nispen juichte het nieuw voorgestelde systeem toe, maar constateerde daarbij terecht dat enige waarborg dat het vonnis gereed zou zijn vóór de uitspraak ontbrak (De terloopse hercodificatie van ons burgerlijk procesrecht, 1993, blz. 34–35). Dergelijke waarborgen zijn nauwelijks, mogelijk zelfs geheel niet, in een wet inzake procesrechtelijke regels vast te leggen, aangezien een en ander de interne organisatie van de rechtbanken betreft.

In het in dit wetsvoorstel voorgestelde systeem wordt, zoals reeds in paragraaf 6.9 van het algemeen deel van deze toelichting is aangegeven, onder de uitspraak verstaan de mededeling van de beslissing aan partijen, die het moment bepaalt waarop de rechterlijke beslissing haar werking verkrijgt en waarop de termijnen voor hoger beroep of cassatie aanvangen. Het vonnis is de schriftelijke neerslag en uitwerking van de beslissing die aan de eisen van artikel 2.11.2 voldoet, met dien verstande dat het pas een vonnis is als het daadwerkelijk is uitgesproken. Zonder schriftelijk stuk is er alleen een uitspraak en dus geen vonnis. De ideale situatie is dus dat het schriftelijke stuk reeds vóór de uitspraak gereed is.

Uitzondering op deze situatie vormt de situatie dat de rechter aanstonds uitspraak doet, bijvoorbeeld in kort geding of met toepassing van artikel 2.11.4, tweede lid. In dit kader dient er op te worden gewezen dat steeds moet worden uitgegaan van de regel dat naar huidig recht de uitspraak van het vonnis in het openbaar plaatsvindt. Zie artikel 121 van de Grondwet en artikel 20 Wet RO. Naar Nederlands recht impliceert dit «ter openbare terechtzitting».

Het is aan de rechtspraak om nadere invulling aan het vereiste van uitspraak in het openbaar te geven; een leerstuk dat in ontwikkeling is (vergelijk HR 1 november 1985, NJ 1986, 277, HR 13 september 1991, NJ 1991, 767, en EHRM 8 december 1993, Serie A, nr. 71, par. 26–27).”

De term ‘stempelvonnis’ komt in het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering niet voor. Wel kon, en kan nog steeds, in verstekzaken worden volstaan met een verwijzing naar de dagvaarding die in afschrift aan het vonnis wordt gehecht of waarop het vonnis wordt gesteld (zie art. 76 lid 2 (oud) Rv en thans art. 230 lid 2 Rv24.). Ook bij de behandeling van spoedeisende verzoekschriften die werden afgedaan zonder een belanghebbende te horen kwamen in de praktijk stempelbeschikkingen, althans daarop gelijkende beschikkingen, voor25..

Iets anders is de aan het strafprocesrecht ontleende praktijk van een ‘kop-staart’-vonnis of verkort vonnis. Hierbij wordt in spoedeisende gevallen de beslissing aan het einde van de mondelinge behandeling bekendgemaakt door de rechter met een summiere, mondelinge motivering. Ten behoeve van de tenuitvoerlegging wordt terstond een afschrift (grosse) uitgereikt. Dit afschrift bevat − naast de personalia e.d., die vóór de zitting kunnen worden ingevuld − de uiteindelijke beslissing (het dictum), maar nog niet de volledige motivering daarvan. Enkele dagen later ontvangen de procespartijen van de rechtbank alsnog een afschrift van de volledig uitgewerkte tekst van het vonnis. Deze werkwijze vindt weliswaar geen steun in de wet26., maar wordt al geruime tijd toegepast in kort geding-zaken waarin op staande voet een voorziening nodig is en een titel voor executie moet kunnen worden afgegeven27.. Art. 13.4 van het (vóór de invoering van art. 30p Rv in werking getreden) Procesreglement kort geding rechtbanken/kanton, Stcrt. 2017, 4260, bepaalt:

“In bijzonder spoedeisende gevallen kan een afschrift van een verkort vonnis worden afgegeven, dat zo spoedig mogelijk nadien wordt gevolgd door afgifte van een afschrift van de uitgewerkte versie daarvan.”

Eenzelfde werkwijze wordt wel toegepast in verzoekschriftprocedures bij uiterst spoedeisende zaken, bijvoorbeeld die waarin nog dezelfde dag door de kinderrechter een beslissing moet worden gegeven over een uithuisplaatsing of over de verlenging van een maatregel van kinderbescherming op de laatste dag van de geldigheidsduur van de vorige maatregel28.. Ook bij verzoeken om een rechterlijke machtiging op grond van de Wet Bopz waarbij de rechter aan een wettelijke beslistermijn is gebonden en de patiënt thuis of in het ziekenhuis wordt gehoord, komt dit voor29.. In de praktijk wordt wel gesproken van een ‘noodbeschikking’, hoewel ‘tijdnoodbeschikking’ wellicht een meer passende aanduiding zou zijn geweest30.. In al deze gevallen is de datum van de mondelinge uitspraak bepalend voor het in werking treden van de rechtsgevolgen van de beslissing. Zulke gevallen moeten dan ook scherp worden onderscheiden van gevallen waarin een rechter tijdens de zitting op voorhand aan partijen te kennen geeft hoe de op een latere datum door hem of haar te geven beschikking zal gaan luiden31..

Totstandkoming art. 30p Rv

De inkt van het – toen nog in druk uitgegeven – Staatsblad 2001, 621, was nauwelijks opgedroogd toen alweer werd gesproken over een nieuwe herziening van het burgerlijk procesrecht. Na de verschijning van het Interimrapport Fundamentele Herbezinning Nederlands burgerlijk procesrecht32.is een Commissie verbetervoorstellen civiel in het leven geroepen, die in 2004 onder auspiciën van de Raad voor de Rechtspraak rapport heeft uitgebracht. Deze commissie stelde, onder meer, het volgende voor:

“De Commissie stelt voor de civiele rechter de mogelijkheid te bieden om, evenals in het straf- en het bestuursrecht het geval is, ter zitting onmiddellijk mondeling uitspraak, ook als deze uitspraak een eindvonnis inhoudt, te doen, bijvoorbeeld bij comparitie na antwoord. De rechter zal een schriftelijk vonnis maken als één van partijen aangeeft daaraan behoefte te hebben. Wordt appèl ingesteld dan wordt het mondeling vonnis opgenomen in het proces-verbaal. Voor executie hoort een aantekening mondeling vonnis beschikbaar te zijn. De Commissie beveelt aan dit voorstel nader te onderzoeken en uit te werken en om hierbij aansluiting te zoeken bij de regelingen in het bestuursrecht (artikel 8:67 Awb) en het strafrecht (artikel 378 Sv).”33.

Enkele jaren later is in het kader van het project KEI (Kwaliteit en Innovatie) van de Raad voor de Rechtspraak, mede ter voorbereiding van de digitalisering van civiele en bestuursrechtelijke procedures, aan een werkgroep van rechters gevraagd te onderzoeken of een eenvormige toegang tot de civiele rechter en de bestuursrechter mogelijk is. De werkgroep heeft een startnotitie opgesteld met een ruwe schets voor een juridisch kader van een mogelijke Uniforme Verzoekschriftprocedure34.. In deze notitie werd ook gewezen op de mogelijkheid om mondeling uitspraak te doen:

“4.2.11 Mondelinge uitspraak

In het bestuursrecht is het doen van een mondelinge uitspraak, net zoals bij de politierechter, al mogelijk. In toenemende mate wordt daar al gebruik van gemaakt. In de civiele dagvaardingsprocedure is het geven van een mondeling eindvonnis echter niet mogelijk. Met de uniforme verzoekprocedure kan ook in de huidige dagvaardingenpraktijk het geven van een mondelinge uitspraak mogelijk worden gemaakt. Een mondelinge uitspraak bestaat uit de beslissing en de gronden van de beslissing. Van de mondelinge uitspraak wordt een proces-verbaal opgemaakt. Het gerecht spreekt de beslissing in het openbaar uit. (vergelijk artikel 8:67 van de Awb).”

In reactie op het ambtelijk voorontwerp van wet tot wijziging van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering en de Algemene wet bestuursrecht in verband met vereenvoudiging en digitalisering van het procesrecht35.heeft de Raad voor de Rechtspraak ten aanzien van de mogelijkheid van een mondelinge uitspraak geadviseerd als volgt36.:

“4.8.1 Uitbreiding mogelijkheid tot het doen van mondelinge uitspraak

Het wetsontwerp behelst – aldus de memorie van toelichting – een uitbreiding van de mogelijkheid tot het doen van een mondelinge uitspraak in civiele zaken ten opzichte van de huidige regeling. In de huidige regeling is de mogelijkheid tot het doen van mondelinge uitspraak in artikel 232 Rv beperkt tot tussenvonnissen en incidenten. De Raad juicht deze uitbreiding toe. In kort geding bestaat deze mogelijkheid al sinds jaar en dag. Ook de politierechter pleegt mondeling uitspraak te doen. Er zijn civiele bodemzaken waar het van nut kan zijn om partijen direct, face to face, te confronteren met een goed gemotiveerde mondelinge beslissing, die uiteraard nadien deugdelijk (maar verkort) op schrift moet worden gesteld. (…).

Artikel 77r bepaalt dat de rechter in zijn mondelinge uitspraak de gronden waarop de beslissing rust, dient te vermelden. Onder ‘gronden’ moeten ook de feiten begrepen worden geacht. Het verdient aanbeveling – zoals ook expliciet is bepaald in artikel 230, lid 1, sub e – op te nemen dat onder gronden van de beslissing mede wordt begrepen de feiten waarop de beslissing berust.

(…)

Verkorte mondelinge uitspraak in spoedzaken

De Raad neemt aan dat de invoering van de mondelinge uitspraak zoals voorzien in het wetsvoorstel de mogelijkheid onverlet laat om – zoals ook thans gebeurt – in spoedzaken mondeling (verkort) uitspraak te doen, waarna het vonnis zo spoedig mogelijk wordt uitgewerkt.”

Volgens de Raad voor de Rechtspraak zou nog moeten worden bepaald dat het proces-verbaal waarin een (civiel) eindvonnis is vastgelegd in executoriale vorm wordt uitgegeven. Voorts wees de Raad erop:

“(…) dat de afgifte van een proces-verbaal waarin een mondeling (eind)vonnis is opgenomen, binnen een week geschiedt. Indien mondeling eindvonnis wordt gewezen, gaat immers direct de appeltermijn lopen en partijen moeten bij het nemen van het besluit tot het al dan niet instellen van hoger beroep kunnen beschikken over de beslissing en de gronden van die beslissing. Dit geldt te meer, omdat de mogelijkheid bestaat dat een van partijen niet bij de mondelinge uitspraak aanwezig was. De bevoegdheid tot het wijzen van een mondeling eindvonnis is immers niet beperkt tot de situatie waarin beide partijen ter zitting zijn verschenen.

Een alternatief is de mondelinge uitspraak te beperken tot zaken waarin beide partijen ter zitting aanwezig zijn.”

In het daarop volgende wetsvoorstel is blijkbaar gekozen voor laatstgenoemd alternatief. De memorie van toelichting37.vermeldt hierover:

“De mogelijkheid om mondeling een tussenvonnis te wijzen indien alle partijen ter zitting zijn verschenen, bestaat al op grond van art. 232. Die mogelijkheid wordt nu overgenomen in artikel 30p en uitgebreid. Het wetsvoorstel biedt de mogelijkheid om mondeling uitspraak te doen indien alle partijen ter zitting zijn verschenen. De uitspraak vindt plaats onmiddellijk na de mondelinge behandeling, maar nog wel ter zitting (eerste lid). In de praktijk zou de rechter bijvoorbeeld kunnen aangeven dat hij bereid en in staat is om een half uur na afloop van de mondelinge behandeling mondeling uitspraak te doen. Hij zal dan de zitting schorsen en vervolgens heropenen om de uitspraak te doen. Ten behoeve van het incorporeren van de regeling voor tussenvonnissen uit artikel 232, tweede lid, onder a, Rv is in artikel 30p Rv opgenomen dat «tijdens» de mondelinge behandeling mondeling uitspraak kan worden gedaan. (…) Artikel 8:67 Awb kent reeds de mogelijkheid van een mondelinge einduitspraak. Ook op dit punt vindt dus harmonisatie plaats met het bestuursprocesrecht.”

In de vakliteratuur is het wetsvoorstel besproken38.. Ik citeer een gedeelte39.:

“Overigens is het nu, voor zover ons bekend, ook al gebruikelijk dat in gevallen waarin op zeer korte termijn na de (mondeling medegedeelde) uitspraak geëxecuteerd moet worden, een in executoriale vorm opgemaakt proces-verbaal of uittreksel uit het audiëntieblad dan wel een verkort vonnis wordt verstrekt waarin de beslissing (het dictum) is neergelegd. Op basis hiervan kan direct met betekening en tenuitvoerlegging van de uitspraak door de deurwaarder worden gestart. Evenmin valt goed in te zien waarom een combinatie van een proces-verbaal en een schriftelijke (uitgewerkte) uitspraak in de praktijk tot verwarring zou leiden. Het dictum van de uitspraak (kan en) zal in een uitgewerkte schriftelijke uitspraak niet anders worden dan in het proces-verbaal is weergegeven. Voor zover al sprake zou zijn van (schijnbare) tegenstrijdigheden in de motivering, kan eenvoudig de regel worden aangehouden dat bij een discrepantie tussen het proces-verbaal en de schriftelijke uitspraak deze laatste prevaleert.

Al met al is onzes inziens een veel beter alternatief voor het wetsvoorstel op dit punt: het codificeren van de huidige praktijk, waarin de rechter desgewenst zijn beslissing mondeling ter zitting aan partijen kan mededelen (al dan niet voorzien van een beknopte toelichting op de gronden voor de beslissing), en deze beslissing vervolgens binnen een korte termijn – van bijvoorbeeld twee weken – in een schriftelijke uitspraak wordt uitgewerkt. (…)”

In het vervolg van de parlementaire behandeling is aan het mondelinge vonnis weinig aandacht besteed. Dat valt te verklaren: het KEI-project is omvangrijk en de meeste aandacht ging uit naar de voorgenomen digitalisering van procedures. Wel kwam het mondelinge vonnis aan de orde in de toelichting op een tweede uit het KEI-project voortvloeiend wetsvoorstel, betreffende de procedures in hoger beroep en in cassatie. Het voorgestelde art. 354 lid 2 Rv bepaalt, in afwijking van art. 30p Rv, dat het gerechtshof in hoger beroep mondeling uitspraak kan doen bij een tussenarrest en in kort geding ook bij een eindarrest. Een mondeling eindarrest in een bodemprocedure is echter niet mogelijk. In verzoekschriftprocedures geldt art. 30p Rv in hoger beroep onverkort. De memorie van toelichting vermeldt over de achterliggende redenen40.:

“De basisprocedure in eerste aanleg houdt de mogelijkheid in dat de rechter, in geval alle partijen op de mondelinge behandeling zijn verschenen, onmiddellijk mondeling uitspraak doet (artikel 30p). Deze mogelijkheid is ook van toepassing in hoger beroep ten behoeve van die zaken waarin ook nu wel eens mondeling uitspraak wordt gedaan. Dit wetsvoorstel dient niet af te doen aan hetgeen nu in de praktijk onder bepaalde omstandigheden gebruikelijk en breed aanvaard is. Daarom is de ter zitting gedane mondelinge uitspraak toegestaan voor tussenarresten in vorderingszaken en voor uitspraken in kort geding, zowel bij spoedappel in kort geding als zonder spoedappel. In verzoekprocedures is artikel 30p onverkort van toepassing, ook daar kan de huidige praktijk worden voortgezet. Dat betekent dat in hoger beroep alleen de einduitspraak in bodemprocedures over vorderingen niet mondeling ter zitting kan worden gedaan. Een mondelinge uitspraak ligt in deze laatste categorie niet voor de hand, gezien het vaak gecompliceerde karakter van de zaak, de motivering die gerelateerd moet zijn aan de gronden en daarom uitgebreider is dan in eerste aanleg en de omstandigheid dat een meervoudige kamer de zaak behandelt. Bij de soms meer feitelijke uitspraken in verzoekprocedures en zeker in het familierecht, hoeven deze omstandigheden minder problemen op te leveren. Daar zal de mondelinge uitspraak vooral kunnen worden toegepast in relatief eenvoudige, feitelijke zaken, waarbij de betrokkenen gebaat zijn bij het snel verkrijgen van duidelijkheid. Mondelinge uitspraken in kortgedingprocedures bevorderen de daar gewenste snelheid en mondelinge tussenarresten en -beschikkingen voorzien eveneens in een praktische behoefte en een doelmatige procesvoering. Dit laat onverlet dat een mondelinge uitspraak alleen gedaan dient te worden als de zaak zich daarvoor daadwerkelijk leent en in het belang van partijen is. Er dient prudent mee omgesprongen te worden door de hoven. Voorkomen moet worden dat de toetsing van een (proces-verbaal van een) mondelinge uitspraak in cassatie niet goed mogelijk is.

(…) De voorgestelde artikelen 30p en 30q, eerste lid, Rv laten geen ruimte voor een uitgeschreven vonnis of arrest na een mondelinge uitspraak, nu het schriftelijke arrest ingevolge artikel 30q, eerste lid, alleen wordt gegeven als geen mondelinge uitspraak is gedaan. In het kader van de uniformering van de civiele en de bestuursrechtelijke procedure sluit deze regeling aan bij hetgeen in het bestuursrecht gebruikelijk is, ook in hoger beroep. Het voorgestelde artikel 30p, leden 1 tot en met 3, Rv over het mondelinge vonnis is geformuleerd naar het voorbeeld van artikel 8:67 van de Algemene wet bestuursrecht. Ook in het bestuursrecht volgt geen uitgeschreven uitspraak op het proces-verbaal.

In consultatie is deze wettelijke vastlegging van de huidige praktijk voorgelegd. De Raad voor de rechtspraak adviseert om de regeling voor de mondelinge uitspraak bij verzoekprocedures meer te laten aansluiten bij die voor vorderingszaken en de mogelijkheid om in kort geding een mondeling eindarrest te wijzen, uit te breiden tot alle gevallen waarin met spoed uitspraak moet worden gedaan. Het streven is de mondelinge uitspraak te behouden in die gevallen waarin die nu ook reeds wordt toegepast, dus in civiele zaken alleen bij tussenarresten en in kort geding en in verzoekzaken. Daarmee zal in de meeste spoedzaken een mondelinge uitspraak mogelijk zijn. Toetsing aan uitsluitend het criterium van spoed voor een mondelinge uitspraak zou diverse tussenarresten (bijvoorbeeld tot getuigenverhoor of andere bewijsopdrachten) uitsluiten en ook in verzoekzaken zou het spoedcriterium de mondelinge uitspraak beperken. Ook eenvoudige zaken kunnen zich lenen voor een mondelinge uitspraak.

(…) De mondelinge uitspraak moet volgens artikel 30p, tweede lid, bestaan uit het dictum en de gronden. Dit betekent dat deze ook in het proces-verbaal terecht komen dat volgens het derde lid moet worden opgemaakt. Dat impliceert dat het gaat om een gemotiveerde beslissing. Als de rechter er niet zeker van is dat hij alle gronden duidelijk voor ogen heeft, kan de conclusie zijn dat deze zaak zich niet leent voor een mondelinge uitspraak.”

Op vragen vanuit de Tweede Kamer heeft de regering nader toegelicht41.:

“Artikel 30p, dat is voorgesteld in het wetsvoorstel over de eerste aanleg (Kamerstukken II 2014/15, 34 059, nr. 2), beheerst ook in hoger beroep de gang van zaken met betrekking tot de mondelinge uitspraak. In artikel 357, tweede lid, over het hoger beroep in vorderingszaken, wordt verwezen naar dit artikel. Dat betekent dat een mondelinge uitspraak gedaan kan worden als alle partijen op de mondelinge behandeling zijn verschenen en dat van de uitspraak een proces-verbaal wordt opgemaakt. De mondelinge uitspraak omvat krachtens artikel 30p, tweede lid, de uitspraak en de gronden van de uitspraak. Deze worden ook in het proces-verbaal neergelegd. Daarmee bevat het proces-verbaal de belangrijkste aspecten van een vonnis of beschikking. In de gevallen waarin in hoger beroep een mondelinge uitspraak is toegestaan, volstaat dan ook dit proces-verbaal. Die gevallen zijn immers in vorderingsprocedures beperkt tot tussenarresten en tot eindarresten in kort geding (artikel 357, tweede lid). In verzoekprocedures gelden er geen beperkingen. Deze procedures waarin een mondelinge uitspraak kan worden gedaan, sluiten aan bij de huidige praktijk van mondelinge uitspraken. Daarbij sluit ook het uitgangspunt aan om prudent gebruik te maken van de mogelijkheid om mondeling vonnis te wijzen. In de memorie van toelichting is aangegeven dat die prudentie onder meer betekent dat een mondelinge uitspraak kan worden gedaan in vorderingszaken alleen bij tussenarresten, in kort geding en in eenvoudige zaken en verder in het algemeen in verzoekzaken die zich daarvoor lenen. Verder moeten partijen gebaat zijn en belang hebben bij de mondelinge uitspraak. En voorkomen moet worden dat de toetsing van een mondelinge uitspraak in cassatie niet goed mogelijk is doordat het proces-verbaal niet voldoet.

De leden van de SP-fractie vragen een duidelijke uiteenzetting waarin wordt aangegeven of en wat onderhavig wetsvoorstel wijzigt aan de huidige praktijk van de mogelijkheid om mondeling uitspraak te doen. Zij vragen of in principe geen mondelinge uitspraak plaatsvindt, behalve als de zaak zich ervoor leent en in het belang van partijen is. Zo nee, waarom niet? Ook vragen zij wat een reden kan zijn voor een rechter om wel tot mondelinge uitspraak over te gaan en hoe lang het duurt het voordat deze uitspraak in een proces-verbaal is vastgelegd.

De huidige praktijk van mondelinge vonnissen in hoger beroep wordt vastgelegd in de wet en niet gewijzigd. De mogelijkheden die er nu al in hoger beroep zijn voor een mondeling tussenvonnis, een mondeling vonnis in kort geding en een mondelinge beschikking in verzoekzaken, blijven gehandhaafd. De leden hebben inderdaad correct gelezen dat alleen als de zaak zich ervoor leent en het in het belang van partijen is, mondeling uitspraak wordt gedaan. Hiervan is doorgaans sprake bij een kort geding en bij verzoekprocedures bijvoorbeeld op het gebied van het familie- en echtscheidingsrecht, zoals de benoeming van een voogd. Een rechter zal niet overgaan tot het wijzen van een mondeling vonnis als hij de zaak daarvoor niet geschikt acht, bijvoorbeeld omdat deze complex is of meer aandacht behoeft.”

Het laatstgenoemde punt kwam nog even ter sprake tijdens de mondelinge behandeling van beide wetsvoorstellen in de Eerste Kamer. De regeringscommissaris antwoordde dat de mondelinge uitspraak in civiele zaken alleen is bedoeld voor eenvoudige gevallen en gevallen waarin er flinke spoed is of waarin tijdens de mondelinge behandeling met partijen een bepaalde procesorde wordt afgesproken42..

Op 1 september 2017 is art. 30p Rv in werking getreden43.. Dit artikel bepaalt:

“1. De rechter kan, indien alle partijen op de mondelinge behandeling zijn verschenen, tijdens of na de mondelinge behandeling ter zitting mondeling uitspraak doen.

2. In afwijking van de artikelen 230 en 287 bestaat de mondelinge uitspraak uit de beslissing en de gronden van de beslissing.

3. Van de mondelinge uitspraak wordt door de rechter een proces-verbaal opgemaakt.

4. Het proces-verbaal wordt door de rechter ondertekend. Bij verhindering van de rechter wordt dit in het proces-verbaal vermeld.

5. De rechter stelt binnen twee weken na de mondelinge uitspraak een afschrift van het proces-verbaal ter beschikking van partijen. Het afschrift dat wordt verstrekt aan een partij die tot tenuitvoerlegging van de uitspraak kan overgaan, is in executoriale vorm opgemaakt.”

Het voorgaande kort samengevat: nieuw is de bepaling dat hetgeen de rechter aan het slot van de mondelinge behandeling als zijn of haar beslissing heeft uitgesproken binnen twee weken na sluiting van de zitting schriftelijk moet worden vastgelegd in het proces-verbaal. Er is gekozen voor een harmonisatie met het bestuursprocesrecht. In vergelijking met art. 232 lid 2 (oud) Rv, dat slechts betrekking had op tussenvonnissen, is de mogelijkheid om mondeling vonnis te wijzen uitgebreid tot eindvonnissen. Hetzelfde geldt volgens de KEI-wetgeving in hoger beroep, met dien verstande dat het eindarrest in een vorderingsprocedure in hoger beroep steeds schriftelijk is, behalve in een kort geding. De eis dat alle partijen ter zitting verschenen zijn, is rechtstreeks overgenomen uit art. 232 (oud) Rv. Deze eis is niet afkomstig uit de harmonisatie met het bestuursprocesrecht. Het nut van dit voorschrift heeft de wetgever voornamelijk hierin gezien dat een procespartij niet wordt ‘overvallen’ doordat ter zitting mondeling vonnis wordt gewezen en de termijn van een voor deze procespartij openstaand rechtsmiddel tegen die beslissing begint te lopen zonder dat die procespartij met het vonnis bekend is. Daarnaast hangt dit vereiste kennelijk samen met de wens van de wetgever een rechtstreekse mondelinge communicatie tussen de procespartijen en de rechter, waar mogelijk, te bevorderen met inbegrip van het mondeling motiveren (aan partijen uitleggen) van de genomen beslissing.44.

Discussie over toepassing van art. 30p Rv

Hoe is de nieuwe regelgeving verwerkt in de procesreglementen?45..

 Art. 5.1.3 van het Landelijk Procesreglement civiele zaken rechtbanken en gerechtshoven KEI46.luidt als volgt:

“Verstrekking uitspraak

De uitspraak wordt bekend gemaakt door plaatsing in het digitaal dossier en, indien op papier wordt geprocedeerd, door toezending daarvan aan de desbetreffende partij.

Van de uitspraak wordt aan de partij die daarbij belang heeft, een voor tenuitvoerlegging bestemd afschrift (grosse) verstrekt.

In bijzonder spoedeisende gevallen kan een afschrift van de verkorte uitspraak worden afgegeven, dat zo spoedig mogelijk wordt gevolgd door afgifte van een afschrift van de uitgewerkte versie daarvan. In dit geval wordt de uitgewerkte versie van de verkorte uitspraak zo spoedig mogelijk in het digitaal dossier geplaatst. Indien op papier wordt geprocedeerd, wordt daarnaast een afschrift van de uitgewerkte uitspraak (grosse) aan de desbetreffende partij toegezonden.

Indien mondeling uitspraak is gedaan als bedoeld in de artikelen 30pen/of 357 lid 2Rv, wordt binnen twee weken daarna een proces-verbaal verstrekt van de zitting waarop de uitspraak is gedaan. De partij die tot tenuitvoerlegging kan overgaan, ontvangt het proces-verbaal in executoriale vorm.”

 Het Landelijk Procesreglement voor civiele dagvaardingszaken bij de rechtbanken47.vermeldt in art. 6.5 lid 1 de keuze tussen een schriftelijk vonnis en een mondelinge uitspraak als bedoeld in art. 30p Rv. Het vijfde lid vervolgt:

“Indien mondeling uitspraak is gedaan als bedoeld in artikel 30p Rv, wordt binnen twee weken daarna een proces-verbaal verstrekt van de zitting waarop de uitspraak is gedaan. De partij die tot tenuitvoerlegging kan overgaan, ontvangt het proces-verbaal in executoriale vorm.”

 Het Procesreglement verzoekschriftprocedures rechtbank handel/ voorzieningenrechter vermeldt in art. 1.5.2 de keuze tussen een schriftelijke uitspraak en een mondelinge uitspraak ter zitting als bedoeld in art. 30p Rv48.. In zaken waarin een mondelinge behandeling heeft plaatsgevonden, wordt in beginsel uitspraak gedaan zes weken te rekenen vanaf de eerstvolgende vaste uitspraakdatum na de zitting. In spoedeisende zaken kan op een kortere termijn uitspraak worden gedaan (art. 1.5.2). Indien mondeling uitspraak is gedaan als bedoeld in art. 30p Rv, wordt binnen twee weken daarna een afschrift van het proces-verbaal verstrekt (art. 1.5.4).

In de rechtspraktijk wordt gediscussieerd over de vraag of de invoering van art. 30p Rv per 1 september 2017 gevolgen heeft voor de bestaande praktijk om in spoedeisende gevallen aan het slot van de zitting mondeling uitspraak te doen, een verkort (‘kop-staart’)-vonnis af te geven ten behoeve van de executie en pas enkele dagen later een afschrift van het volledig gemotiveerde vonnis of de volledig gemotiveerde beschikking te verstrekken49.. Daarnaast heeft de discussie betrekking op het vereiste in art. 30p lid 1 Rv, dat alle partijen ter zitting zijn verschenen: in verzoekschriftprocedures over in familiezaken en in Bopz-zaken (wat betreft de afwezigheid van de officier van justitie) gebeurt het dikwijls dat één of meer belanghebbenden niet ter zitting zijn verschenen.

Een korte rechtsvergelijkende oriëntatie leerde mij dat van de ons omringende landen de regeling van dit onderwerp in Duitsland het meest te bieden heeft50.. Paragraaf 310 Zivilprozessordnung (ZPO) bepaalt onder meer:

1. Das Urteil wird in dem Termin, in dem die möndliche Verhandlung geschlossen wird, oder in einem sofort anzuberaumenden Termin verkündet. (…)

2. Wird das Urteil nicht in dem Termin, in dem die mündliche Verhandlung geschlossen wird, verkündet, so muss es bei der Verkündiging in vollständiger Form abgefasst sein.

Par. 313 ZPO maakt onderscheid tussen het ‘Urteilsformel’ (het dictum), het ‘Tatbestand’ (samenvatting van de feiten en over en weer ingenomen standpunten) en de ‘Entscheidungsgrunde’ (motivering). Par. 311 ZPO bepaalt over de wijze van uitspreken van het vonnis onder meer:

2. Das Urteil wird durch Vorlesung der Urteilsformel verkündet. (…) Versäumnisurteile, Urteile die auf Grund eines Anerkenntnisses erlassen werden, sowie Urteile, welche die Folge der Zurückname der Klage oder des Verzichts auf den Klageanspruch aussprechen, können verkündet werden, auch wenn die Urteilsformel noch nicht schriftlich abgefasst ist.

3. Die Entscheidungsgründe werden, wenn es für angemessen erachtet wird, durch Vorlesung der Gründe oder durch mündliche Mitteilung des wesentlichen Inhalts verkündet.

Par. 312 lid 1 ZPO bepaalt, voor zover hier van belang: “Die Wirksamkeit der Verkündiging eines Urteils ist von der Anwesenheit der Parteien nicht abhängig”. Par. 313a ZPO geeft gedetailleerd aan, in welke gevallen met een verkort vonnis mag worden volstaan:

“1. Des Tatbestandes bedarf es nicht, wenn ein Rechtsmittel gegen das Urteil unzweifelhaft nicht zulässig ist. In diesem Fall bedarf es auch keiner Entscheidungsgründe, wenn die Parteien auf sie verzichten oder wenn ihr wesentlicher Inhalt in das Protokoll aufgenommen worden ist.

2. Wird das Urteil in dem Termin, in dem die mündliche Verhandlung geschlossen worden ist, verkündet, so bedarf es des Tatbestands und der Entscheidungsgründe nicht, wenn beide Parteien auf Rechtsmittel gegen das Urteil verzichten. Ist das Urteil nur für eine Partei anfechtbar, so genügt es, wenn diese verzichtet.

3. Der Verzicht nach Absatz 1 oder 2 kann bereits vor der Verkündigung des Urteils erfolgen; er muss spätestens binnen einer Woche nach dem Schluss der mündlichen Verhandlung gegenüber dem Gericht erklärt sein.

4. Die Absätze 1 bis 3 sind nicht anzuwenden im Fall der Verurteilung zu künftig fällig werdenden wiederkehrenden Leistungen oder wenn zu erwarten ist dass das Urteil im Ausland geltend gemacht werden wird.

5 (…)”

Par. 313b ZPO geeft voorschriften voor de opschriftstelling van verstek- en refertevonnissen (‘Versäumnisurteil, Anerkenntnisurteil oder Verzichtsurteil’). Tot slot is van de Duitse regeling nog van belang het bepaalde in par. 315 lid 2 ZPO:

“2. Ein Urteil, das in dem Termin, in dem die mündliche Verhandlung geschlossen wird, verkündet wird, ist vor Ablauf von drei Wochen, vom Tage der Verkündung an gerechnet, vollständig abgefasst der Geschäftsstelle zu übermitteln. Kann dies ausnahmsweise nicht geschehen, so ist innerhalb diese Frist das von den Richtern unterschriebene Urteil ohne Tatbestand und Entscheidungsgründe der Geschäftsstelle zu übermitteln. In diesem Fall sind Tatbestand und Entscheidungsgründe alsbald nachträglich anzufertigen, von den Richtern besonders zu unterschreiben und der Geschäftsstelle zu übermitteln”.