HR, 15-11-2011, nr. 08/04418

De eerste twee middelen keren zich tegen het gebruik voor het bewijs van een door de AIVD opgenomen telefoongesprek dat verdachte en haar zus [betrokkene 1]3. op 20 juni 2005 hebben gevoerd. De AIVD heeft dit gesprek per Cd-rom bij ambtsbericht van 4 juli 2005 aan het OM verstrekt. In dit zogenoemde apothekersgesprek vraagt verdachte welke bekende mensen in de apotheek komen waar [betrokkene 1] werkt en vist zij naar hun adressen. Het gesprek heeft in totaal bijna 1 uur en 13 minuten geduurd, zo blijkt uit het proces-verbaal4. van het beluisteren en uitwerken van het gesprek dat zich bevindt bij de stukken van het geding die de Hoge Raad heeft ontvangen. Voor het bewijs is gebezigd de passage van minuut 10.33 tot minuut 15.00 in het gesprek.

Het hof heeft het gewraakte ‘apothekersgesprek’, voor zover uitgewerkt in bewijsmiddel 13, redengevend geacht voor het bewijs van zowel het medeplegen van het voorbereiden en/of bevorderen van terroristische moord en/of doodslag (feit 2) als het deelnemen aan een terroristische organisatie (feit 1A).

Immers, onder 2 is bewezenverklaard dat verdachte:

En in de ‘Nadere bewijsoverweging feiten 1A en B: de artikelen 140a en 140 Wetboek van Strafrecht’ heeft het hof onder meer overwogen:

Bewijsmiddel 13 houdt het volgende in:

Het hof heeft de ten aanzien van het ‘apothekersgesprek’ gevoerde verweren als volgt samengevat en verworpen:5.

In de onder 3.2 genoemde nadere bewijsoverweging omtrent de feiten 1A en 1B heeft het Hof voorts ten aanzien van het apothekersgesprek overwogen:

Zoals het Hof bij de bespreking van de verweren aangaande het ‘apothekersgesprek’ heeft aangegeven, is in het arrest ook in algemene zin stil gestaan bij het gebruik van materiaal ingebracht bij ambtsbericht. Dit naar aanleiding van een verweer strekkende tot niet-ontvankelijkverklaring van het OM, dat — voor zover hier van belang — het Hof als volgt heeft samengevat:

Ten aanzien van dit verweer heeft het Hof het volgende overwogen:

De eerste twee middelen stellen, globaal gezegd, twee kwesties aan de orde. De eerste kwestie is de bedoeling die het hof toedicht aan de poging van verdachte adressen van politici te achterhalen. De tweede kwestie heeft betrekking op het verzoek van de verdediging om in staat te worden gesteld haar stelling dat het apothekersgesprek een onschuldige inhoud had, aan te tonen. Daartoe heeft de verdediging verzocht om overige gesprekken van verdachte met haar familieleden die door de AIVD zijn opgenomen, aan het dossier toe te voegen, althans getuigen van de AIVD te horen die inhoudelijk kunnen verklaren over de inhoud van deze gesprekken, althans anderszins compensatie te bieden indien beide andere verzoeken worden afgewezen.

Ik begin met een algemeen getoonzette uiteenzetting over de tweede kwestie omdat helderheid over de tweede kwestie een voorwaarde is voor de waardering van de eerste kwestie. Als de verdediging immers ten onrechte niet in staat is gesteld om een andere, door verdachte aangegeven strekking van het apothekersgesprek voor het voetlicht te brengen wankelt de door het hof aan dat gesprek gegeven uitleg in ieder geval.

Ter terechtzitting van 24 januari 2008 heeft het hof de AG verzocht bij de AIVD het verzoek te doen om alle telefoongesprekken die door de AIVD zijn opgenomen en die gevoerd zijn tussen verdachte en haar familieleden in de periode van mei 2005 tot en met juni 2005 ter beschikking te stellen opdat deze aan het dossier kunnen worden toegevoegd. Zich beroepend op artikel 15 Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (WIV 2002) heeft de AIVD geweigerd op dit verzoek in te gaan. Dit heeft het hoofd van de dienst in een ambtsbericht van 7 maart 2008 aan de landelijk officier terrorismebestrijding bericht. Het hoofd van de AIVD heeft in dat verband verwezen naar het toezichtrapport van de Commissie van toezicht betreffende de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 9a.

Het heeft de verdediging hogelijk verbaasd dat de AIVD aan dit verzoek geen gehoor heeft gegeven. De verdediging staat hierin niet alleen. Ook ik stel vraagtekens bij dit uiterst formele antwoord op het verzoek.

Artikel 15 van de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2002 luidt aldus:

In aanmerking genomen dat redelijkerwijs mag worden aangenomen dat een medewerkster van de AIVD familieleden van verdachte instructies heeft gegeven over met verdachte te voeren telefoongesprekken, staat mijns inziens genoegzaam vast dat deze telefoongesprekken door de AIVD zijn afgeluisterd. Hoe de AIVD tot de conclusie is kunnen komen dat de inhoud van deze telefoongesprekken in aanmerking komt voor geheimhouding is volstrekt duister. Het verzoek was beperkt tot de gesprekken die verdachte met haar familie heeft gevoerd en dat nog wel gedurende een door het hof vastgestelde en zeer beperkte periode. Dat uit de inhoud van die gesprekken de werkwijze van de AIVD, de identiteit van medewerkers van de AIVD, de bronnen waaruit de AIVD zou putten, aan het licht zouden kunnen komen lijkt mij op zijn zachtst gezegd nogal onwaarschijnlijk. Bovendien zou de AIVD hebben kunnen overwegen om onderdelen van gevoerde telefoongesprekken waarvan de dienst het, gelet op artikel 15 van de Wet, bezwaarlijk zou vinden als deze in een strafdossier zouden worden opgenomen, niet te verstrekken.

Het toezichtrapport waarnaar het hoofd van de AIVD in zijn ambtsbericht van 7 maart 2008 verwijst heeft betrekking op een onderzoek naar de door de AIVD uitgebrachte ambtsberichten in de periode van januari 2004 tot oktober 2005. De Commissie van toezicht heeft uiteraard in dat rapport geen aandacht geschonken aan het ambtsbericht van 7 maart 2008. Aan het toezichtrapport 9a is te ontlenen dat de inhoud van het ambtsbericht waarbij het apothekersgesprek ter beschikking is gesteld, voldoende betrouwbaar is, maar dat zegt helemaal niets over de weigering van de AIVD om op het verzoek van het hof in te gaan.

Ter terechtzitting van 11 maart 2008 heeft de advocaat van verdachte de beslissing van de AIVD bekritiseerd en het hof verzocht de weigering van de AIVD om de telefoongesprekken te verschaffen te compenseren door een of meer functionarissen van de AIVD over de inhoud van deze gesprekken te horen.

Het hof heeft vervolgens het verzoek afgewezen om de telefoongesprekken, die verdachte met haar zussen [betrokkene 6] en [betrokkene 1] heeft gevoerd en die door de AIVD zijn opgenomen, ter beschikking te stellen. Het hof verwijst ter motivering van die afwijzing naar de houding van de AIVD zoals blijkt in het ambtsbericht van 7 maart 2008. Hoewel het hof de motivering van de afwijzing baseert op het ontbreken van noodzaak en op de verwachting dat toevoeging van de inhoud van deze gesprekken aan het dossier niet binnen een aanvaardbare termijn kan worden gerealiseerd, lijkt mij de kern van de afwijzing erin te zijn gelegen dat het nutteloos lijkt te trachten de AIVD ertoe te bewegen aan het verzoek te voldoen.

Ook het subsidiaire verzoek om functionarissen van de AIVD te horen heeft het hof afgewezen. Maar de motivering van deze afwijzing is nu niet bepaald helder. Het hof heeft als strekking van het verzoek aangenomen dat de verdediging de rechtmatigheid van het Piranha-onderzoek zou willen toetsen. Daarover is het hof voldoende geïnformeerd omdat in eerste aanleg verschillende personen al zijn gehoord. Het hof noemt de landelijke officier van justitie terrorismebestrijding en het plaatsvervangend hoofd van de AIVD. Nadere compensatie is volgens het hof daarom niet noodzakelijk. Maar er schuilt meer in de motivering van de afwijzing. Het hof heeft immers overwogen:

Het hof heeft klaarblijkelijk twee redenen (‘beide voornoemde gronden’) ten grondslag gelegd aan de afwijzing van dit verzoek. Die tweede reden kan geen andere zijn dan de reden om het verzoek om ‘[betrokkene 2]’ als getuige te horen, af te wijzen. Het hof heeft deze afwijzing gebaseerd op de houding die de AIVD blijkens het ambtsbericht van 7 maart 2008 heeft ingenomen. Die houding maakt het zinloos om het OM nogmaals te verzoeken zich in te spannen om deze AIVD-functionaris als getuige op te roepen. Het hof heeft dus — zij het besmuikt — de afwijzing van het horen van de AIVD-medewerkers mede gebaseerd op de weigering van de AIVD om zich uit te laten over de overige telefoongesprekken die verdachte met familieleden heeft gevoerd. De redenering van het hof zal zijn geweest dat het gelet op de weigerachtige houding van de AIVD om deze telefoongesprekken beschikbaar te stellen, niet te verwachten is dat AIVD-functionarissen zich wél zullen willen uitlaten over de inhoud van deze gesprekken.

Het verzoek om de telefoongesprekken met familieleden ter beschikking te stellen, subsidiair om functionarissen van de AIVD over deze telefoongesprekken te horen, is nadien nog herhaald.8.

In het arrest heeft het hof op pagina 27 e.v. gememoreerd dat familieleden van verdachte door de politie zijn gehoord. De oudste zus van verdachte, [betrokkene 6], is evenals verdachtes andere zus, [betrokkene 1], door de rechter-commissaris9. gehoord. Het hof heeft vastgesteld dat de verdediging voldoende gelegenheid heeft gehad om deze getuigen te ondervragen. Hierin ligt het klaarblijkelijke oordeel van het hof besloten dat de verdediging de gelegenheid heeft gekregen om van de zussen van verdachte informatie te krijgen over de context van het apothekersgesprek en over de inhoud van andere telefoongesprekken die zij met verdachte hebben gevoerd, en dat aldus de verdediging toereikend is gecompenseerd voor het ontbreken van deze telefoongesprekken in het dossier en voor de belemmering om AIVD-medewerkers over de inhoud van deze telefoongesprekken te horen.

Omdat het hof tot het oordeel is gekomen dat aan de verdediging voldoende compensatie is geboden wat betreft de mogelijkheid om de context van het apothekersgesprek nader te bepalen, doordat de zussen van verdachte hierover nadere informatie hebben kunnen geven ten overstaan van de rechter-commissaris, waarbij de verdediging de gelegenheid is geboden vragen te stellen, stond er niets aan in de weg dat het hof zich een oordeel heeft gevormd over de strekking van het apothekersgesprek, de eerste kwestie.

Na deze algemene beschouwingen kan ik overgaan tot een nadere bespreking van de eerste twee middelen. In de eerste twee middelen is een mengeling aan te treffen van opmerkingen en gedachten over de twee genoemde kwesties. Voor de zuiverheid en het behoud van het overzicht lijkt het mij zinvol alle klachten die betrekking hebben op de uitleg van het apothekersgesprek te concentreren in de bespreking van het eerste middel en de klachten over de afwijzing van de verzoeken met de strekking om de achtergrond en context van het apothekersgesprek te verbreden te reserveren voor het tweede middel. Dat heeft tot gevolg dat er onderdelen zijn die zijn gepresenteerd in het tweede middel die ik bij het eerste middel zal bespreken. Het lijkt mij logisch om eerst het tweede middel dat zich concentreert op de tweede kwestie aan de orde te stellen. Als het tweede middel immers gegrond zou zijn zou dat een belemmering kunnen vormen voor het gebruik van de inhoud van het apothekersgesprek in deze strafzaak zoals het hof dat heeft gedaan.

Het tweede middel bevat meerdere, samenhangende klachten met betrekking tot het gebruik van het ‘apothekersgesprek’ voor het bewijs en over schending van de artikelen 6 EVRM en 359 lid 2, 315 en 330 Sv. Voor zover het tweede middel de interpretatie van het apothekersgesprek betreft, welk thema de kern is van het eerste middel, moge ik verwijzen naar mijn bespreking van het eerste middel die na de behandeling van het tweede middel volgt.

Het middel klaagt ten eerste dat het Hof de verwerping van het verweer strekkende tot bewijsuitsluiting van het ‘apothekersgesprek’, omdat de inhoud daarvan is vervuild door de sturende rol van en uitlokking door de AIVD, onbegrijpelijk althans ontoereikend heeft gemotiveerd.

Daarnaast zou zowel het verzoek om toevoeging aan het dossier van overige door de AIVD opgenomen gesprekken tussen verdachte en haar familie, teneinde de context en betekenis van het ‘apothekersgesprek’ te kunnen toetsen en stellingen van de verdediging dienaangaande aannemelijk te kunnen doen worden, als het (herhaalde) verzoek tot het horen van de getuigen [betrokkene 7], [betrokkene 8], dan wel een andere medewerker van de AIVD, die inhoudelijk kan verklaren over de andere door de AIVD opgenomen gesprekken op onjuiste, onbegrijpelijk of ontoereikende gronden zijn afgewezen.

Het Hof zou ten onrechte de verdediging geen compensatie hebben geboden voor de afwijzing van de getuigenverzoeken en evenmin (ambtshalve) de getuigen hebben opgeroepen die het ‘apothekersgesprek’ op punten toetsbaar kunnen maken.

Hierdoor zou er sprake zijn van een inbreuk op artikel 6 EVRM.

Aan de hand van verklaringen die twee zussen10. van verdachte bij de rechter-commissaris hebben afgelegd heeft de verdediging in hoger beroep betoogd dat de inhoud van het ‘apothekersgesprek’ is vervuild doordat de AIVD de familie van verdachte heeft geïnstrueerd om aan de telefoon met haar te praten over onder andere de Hofstadgroep en radicale geloofszaken. De context, de inhoud en de vervuiling van het gesprek kunnen niet (voldoende) worden getoetst, nu telefoongesprekken die verdachte voorafgaand aan en na het ‘apothekersgesprek’ met familieleden heeft gevoerd aan de verdediging worden onthouden, welke beperking niet (voldoende) is gecompenseerd.11.

Het Hof heeft het verweer strekkende tot bewijsuitsluiting als volgt samengevat:

Zoals reeds aangegeven heeft het Hof zich naar aanleiding van zowel het niet-ontvankelijkheidsverweer als het bewijsverweer met betrekking tot het ‘apothekersgesprek’ over de rol van de AIVD uitgesproken (zie 3.4 en 3.5).

Het Hof heeft eerst, voor zover hier van belang, het volgende overwogen. Op basis van de WIV 2002 zijn contacten mogelijk tussen inlichtingen- en veiligheidsdiensten enerzijds en opsporingsdiensten anderzijds. Inlichtingen- en veiligheidsdiensten mogen informatie verstrekken aan het OM. Stuit de AIVD op informatie die van belang kan zijn voor de opsporing en vervolging van strafbare feiten, dan stelt hij het OM daarvan op de hoogte door middel van een ambtsbericht.

Door de wettelijke geheimhoudingsplicht voor AIVD-ambtenaren kan bij ambtsbericht ingebracht materiaal niet rechtstreeks worden getoetst en moet de strafrechter van geval tot geval met de nodige behoedzaamheid beoordelen of het materiaal voor het bewijs kan worden gebezigd. Aan het gebruik van dit materiaal staat niets in de weg, als de verdediging zich daartegen voldoende heeft kunnen verweren.

Over de rol van de AIVD in de onderhavige zaak zijn getuigen gehoord en stukken aan het dossier toegevoegd. Ook [betrokkene 6] en [betrokkene 1] zijn hierover gehoord.

[Betrokkene 6] heeft verklaard dat zij is benaderd door een medewerkster van de AIVD die adviseerde niet met de politie te spreken en haar instrueerde om in de aangifte van vermissing de woorden Hofstadgroep, [medeverdachte] en ‘iets goed doen’ te gebruiken. [Betrokkene 1] heeft verklaard dat haar zus is benaderd door een vrouw van de AIVD die zei te willen helpen bij het zoeken naar verdachte en die de familie heeft gevraagd om telefoongesprekken met verdachte zo lang mogelijk te laten duren en te spreken over onder meer de Hofstadgroep en radicale geloofszaken.

Naar het oordeel van het Hof moet op grond van de verklaringen van beide zussen worden aangenomen dat er contacten zijn geweest tussen een AIVD-medewerkster en [betrokkene 6] met betrekking tot verdachte en dat die contacten van invloed zijn geweest op het contact van de familie met verdachte in de tenlastegelegde periode. Aannemelijk is geworden dat de familie eigener beweging heeft gehandeld volgens de instructies die [betrokkene 6] naar eigen zeggen van de AIVD heeft gekregen. Uit het onderzoek ter terechtzitting noch de stukken in het dossier is aannemelijk geworden dat de politie of de officier van justitie hierin een rol heeft gespeeld of dat de familie van verdachte door de AIVD tot haar handelen is gedwongen.

Het Hof zal bij de beoordeling van het mogelijk gebruik als bewijsmiddel van onder andere telefoongesprekken rekening houden met hetgeen familieleden van verdachte hebben verklaard over contacten met [betrokkene 2]12. of een andere AIVD-medewerker.

Bij de bespreking van het verweer met betrekking tot het ‘apothekersgesprek’ heeft het Hof herhaald dat het met de verklaringen van de familie van verdachte over de contacten met de AIVD rekening zal houden bij het beoordelen van het mogelijk gebruik voor het bewijs van telefoongesprekken.

De steller van het middel klaagt dat het Hof heeft nagelaten te duiden op welke wijze rekening is gehouden met de betreffende verklaringen, waardoor de verwerping van het bewijsverweer onbegrijpelijk, althans ontoereikend zou zijn gemotiveerd.

Deze klacht berust mijn inziens op een onjuiste lezing van het arrest, aangezien daarin duidelijk wordt dat en hoe het Hof zich bij de beoordeling van de bruikbaarheid voor het bewijs van het ‘apothekersgesprek’ rekenschap heeft gegeven van de door verdachtes familieleden afgelegde verklaringen over hun contact met de AIVD.

Immers, in de beoordeling van de betrouwbaarheid van het ‘apothekersgesprek’, die onder 3.4 is overgenomen, heeft het Hof onder meer overwogen dat zich in het dossier de politieverhoren van verdachtes broer, vader en oudste zus, [betrokkene 6] bevinden, welke personen in het bijzonder kunnen verklaren over de context waarin het ‘apothekersgesprek’ is gevoerd en hoe het is verlopen en daarmee het gesprek op dit punt toetsbaar maken. De gezinsleden hebben besloten om de raadgevingen van de AIVD (deels) te volgen, omdat zij verdachte zo snel mogelijk en met zo weinig mogelijk schade in het gezin wilden doen terugkeren. Tevens is het Hof ingegaan op het verhoor van [betrokkene 6] bij de rechter-commissaris. Daar heeft zij verklaard dat zij is benaderd door een medewerkster van de AIVD, die zich voorstelde als [betrokkene 2] en die haar onder andere instrueerde om in telefoongesprekken met verdachte haar zo lang mogelijk aan de praat te houden, te proberen om zonder argwaan te wekken erachter te komen waar en met wie verdachte was en haar te beïnvloeden. [Betrokkene 6] was het hiermee eens. In het ‘apothekersgesprek’ zou [betrokkene 1] ‘in de taal van’ verdachte hebben gesproken en expres woorden als Al Quaida en aanslag hebben gebruikt. Zij wist dat de AIVD meeluisterde. Ook [betrokkene 1] is bij de rechter-commissaris gehoord. De verdediging heeft zowel [betrokkene 6] als [betrokkene 1] bij de rechter-commissaris kunnen ondervragen.

Uit de passage waarin verdachte en [betrokkene 1] over politici praten heeft het Hof niet afgeleid dat dit gedeelte, zoals door de verdediging is aangevoerd, is ingegeven door de wens om verdachte aan de praat te houden of te achterhalen met wie ze omging, of zou zijn geïnitieerd door [betrokkene 1] in opdracht van de AIVD. Ten slotte heeft het Hof vastgesteld dat [betrokkene 1] noch [betrokkene 6] heeft aangegeven dat zij juist het onderwerp ‘adressen van politici’ in relatie tot de apotheek waar [betrokkene 1] werkte met verdachte zouden moeten bespreken.

Kortom, het hof heeft rekening gehouden met de verklaringen van familieleden in die zin dat het hof, mede gelet op de inhoud van die verklaringen, is gekomen tot de slotsom dat het apothekersgesprek niet in zoverre door de AIVD is bepaald dat de vorm en inhoud van het gesprek zijn vervuild. [Betrokkene 1] heeft in dat gesprek zelf initiatieven ontplooid en richting er aan gegeven vanuit haar wens verdachte zo snel mogelijk uit het milieu waarin zij verkeerde te lichten en terug te laten keren in het gezin.

Dan kom ik nu toe aan de grieven over de afwijzing van het herhaalde verzoek om de overige door de AIVD opgenomen gesprekken tussen verdachte en haar familie aan het dossier toe te doen voegen, teneinde de standpunten van verdachte (nader) aannemelijk te doen worden en de context en de betrouwbaarheid van het ‘apothekersgesprek’ te kunnen toetsen.

Het verzoek is in hoger beroep eerst bij fax van 5 oktober 2007 en ter zitting van 2 november 2007 gedaan. Blijkens het proces-verbaal van die zitting heeft de raadsman van verdachte overeenkomstig zijn pleitnotities aangevoerd dat de door de AIVD getapte gesprekken van verdachte en haar familieleden relevant zijn voor de waardering van het ‘apothekersgesprek’ en dat niet valt in te zien waarom zij niet ter beschikking zouden kunnen worden gesteld in het kader van de waarheidsvinding. Het verzoek ziet in beginsel op alle opgenomen gesprekken van [verdachte] en haar familie, maar van belang is de context waarin het ‘apothekersgesprek’ is gevoerd en die zou zijn waar te nemen in gesprekken (in tijd) rondom het apothekersgesprek.13. Ter zitting van 24 januari 2008 is het verzoek deels toegewezen, namelijk

Gehecht aan het proces-verbaal van de terechtzitting op 11, 14, 18 en 19 maart 2008 is het ambtsbericht van de AIVD van 7 maart 2008, met daarin onder meer als reactie op dit verzoek de mededeling dat voor zover de AIVD zou beschikken over meer tapgesprekken van verdachte en haar familie dan het gesprek dat in een ambtsbericht is verwerkt, de dienst die ingevolge artikel 15 WIV 2002 niet kan verstrekken.

Bij fax van 9 maart 2008 heeft de raadsman zich aangesloten bij het door mr. Böhler bij fax van 6 maart 2008 gedane verzoek om toevoeging aan het dossier van de door [betrokkene 1] genoemde gesprekken tussen verdachte en [betrokkene 6] en tussen [betrokkene 1] en [betrokkene 6]. Ter zitting van 11 maart 2008 heeft het Hof dit verzoek afgewezen omdat de noodzaak ertoe niet is gebleken, waarbij het Hof heeft overwogen dat:

Op de zitting van 15 april 2008 heeft de raadsman het Hof verzocht:

Hij heeft herhaald dat uit die gesprekken de context kan blijken waarin het ‘apothekersgesprek’ moet worden begrepen en dat er geen reden is van staatsveiligheid die het onthouden van de gesprekken kan rechtvaardigen. Het Hof heeft hierop ter terechtzitting van 18 april 2008 als volgt beslist:

Op de zitting van 6 juni 2008 heeft de raadsman het verzoek herhaald en de advocaat-generaal verzocht ‘(nogmaals) harder met de vuist op tafel te slaan’ om de tapgesprekken van de AIVD te verkrijgen. Het Hof heeft het verzoek afgewezen, op dezelfde gronden als gehanteerd op 18 april 2008.

Ter zitting van 5 september 2008 heeft de raadsman, conform zijn pleitnotities, aan de hand van het ‘apothekersgesprek’, verklaringen van verdachte en verklaringen van haar zussen betoogd dat leden van [de familie van verdachte] zowel voor als na het ‘apothekersgesprek’ telefoongesprekken hebben gevoerd die door de AIVD zijn opgenomen en die een ontlastende inhoud hebben. Zo zou verdachte in een gesprek met haar moeder hebben ontkend met aanslagen bezig te zijn en zou zij kort na het ‘apothekersgesprek’ telefonisch tegen [betrokkene 6] hebben gezegd dat zij [betrokkene 1] heeft gesproken, die vreemd deed, en dat zij domme en radicale dingen heeft gezegd. Volgens de raadsman is het probleem dat:

Voorts is aangevoerd, onder het kopje ‘Verdediging niet (in voldoende mate) gecompenseerd’:14.

Vervolgens heeft de raadsman zich beroepen op de overweging uit HR 5 september 2006, LJN AV4144, dat de rechter de onderbouwde stelling dat door een inlichtingen- en veiligheidsdienst verzameld materiaal onbetrouwbaar is en niet tot het bewijs kan dienen moet onderzoeken en de verdediging de gelegenheid moet hebben de betrouwbaarheid van het materiaal aan te vechten en te (doen) onderzoeken. Ten slotte is in de samenvatting van het verweer strekkende tot bewijsuitsluiting van het ‘apothekersgesprek’ opgenomen dat de context, inhoud en vervuiling van het gesprek niet (voldoende) getoetst is kunnen worden doordat de gevraagde tapgesprekken ten onrechte zijn onthouden. Mede op deze grond zou het recht op een eerlijk proces zijn geschonden. Mocht het Hof niet om deze reden het ‘apothekersgesprek’ uitsluiten van het bewijs, dan meent de verdediging dat de betrouwbaarheid van het gewraakte gesprek dermate is aangetast, dat het daarom niet tot het bewijs kan worden gebezigd.

In het bestreden arrest heeft het Hof onder het kopje ‘Gebruik van materiaal afkomstig van de AIVD en in het bijzonder het zogenaamde ‘apothekersgesprek’ vermeld dat de advocaat-generaal is verzocht de AIVD te verzoeken alle telefoongesprekken die door de AIVD zijn opgenomen van verdachte en haar familieleden in mei en juni 2005 te verstrekken, aan welk verzoek de AIVD met een beroep op artikel 15 WIV 2002 en verwijzing naar een ambtsbericht van 26 oktober 2006 met kenmerk 2698317/01niet heeft voldaan (zie ook onder 3.4).

De steller van het middel zet de aanval in op de beslissingen van het hof inzake de telefoongesprekken die verdachte met haar familieleden heeft gevoerd door ten aanzien van een aantal van deze beslissingen te stellen dat het hof slechts gedeeltelijk of helemaal niet heeft beslist op het verzoek zoals het is gedaan.

De klacht dat het hof uiteindelijk slechts een deel van het verzoek om de afgeluisterde gesprekken met de familieleden van verdachte ter beschikking te doen komen heeft afgewezen, ziet over het hoofd dat de advocaat van verdachte zich heeft aangesloten bij het verzoek van mr. Böhler om de inhoud van de gesprekken die verdachte met haar zussen heeft gevoerd en de gesprekken die die zussen onderling hebben gevoerd aan het dossier toe te voegen (p. 3 proces-verbaal 11 maart 2008). De advocaat van verdachte heeft ter terechtzitting van 11 maart 2008 nog wel gerefereerd aan het verzoek om alle telefoongesprekken die verdachte met familieleden heeft gevoerd bij de AIVD op te vragen, maar het hof heeft deze verwijzing klaarblijkelijk slechts bezien in de context van de kritiek die de advocaat heeft geformuleerd op de weigering van de AIVD. Die duiding door het hof acht ik niet onbegrijpelijk. Het verzoek van mr. Böhler heeft het hof afgewezen (p. 23 proces-verbaal 11 maart 2008), zodat dit onderdeel blijk geeft van een onjuiste lezing van het zittingsverbaal.

De steller van het middel verwijt het hof voorts een onjuiste maatstaf te hebben gehanteerd, door de afwijzing te baseren op het ontbreken van de noodzaak tot het toevoegen van de inhoud van telefoongesprekken aan het dossier, terwijl het hof eerder, op 24 januari 2008, die noodzaak nog wel aanwezig heeft geacht. In mijn inleidende opmerkingen heb ik al geschreven dat het hof kennelijk tot de conclusie is gekomen dat het doen van nieuwe verzoeken aan de AIVD nutteloos was, gezien de eerdere ervaringen met de AIVD. Dat oordeel is niet onbegrijpelijk. Bovendien staat het de feitenrechter vrij om terug te komen op een eerdere beslissing, bijvoorbeeld op basis van nieuwe ontwikkelingen.15.

Ook wat het middel stelt over de afwijzing op 17 april 2008 door het hof van het herhaalde verzoek om de tapgesprekken tussen verdachte en haar familieleden aan het dossier toe te voegen treft mijns inziens geen doel. De advocaat had verzocht om nogmaals de AIVD te benaderen met het verzoek om de inhoud van de telefoongesprekken ter beschikking te stellen. Het hof heeft verwezen naar de eerdere beslissing van 11 maart 2008. Daaruit kan worden afgeleid dat het hof de motivering die het aan de afwijzing op 11 maart 2008 ten grondslag heeft gelegd nog steeds valide achtte. Die motivering kwam erop neer dat het nutteloos zou zijn om nogmaals de AIVD te benaderen nadat de AG dat eerder tevergeefs heeft gedaan. Aldus heeft het hof niet op een ander verzoek beslist dan de raadsman heeft gedaan.

In dat licht bezien is het ook niet vreemd dat het hof in zijn arrest op een herhaald verzoek van dezelfde strekking ermee volstaat te verwijzen naar de factoren die zo'n exercitie vruchteloos doen zijn.

Het zwaartepunt van het middel ligt echter in de klacht dat de verdediging door de weigering van de AIVD op een zodanige achterstand is gezet dat het apothekersgesprek niet tot bewijs zou kunnen dienen. Het hof heeft zich volgens de steller van het middel te gemakkelijk neergelegd bij de weigering van de AIVD en geen eigen onderzoek verricht naar de reden om het materiaal waarom de verdediging had verzocht niet ter beschikking te stellen. Een eerlijk proces is volgens het middel onmogelijk als de AIVD wel, op verzoek van het OM, potentieel belastend materiaal levert, maar weigert hetzelfde te doen met ontlastend materiaal waarom de verdediging of de rechter verzoekt. Dit laatste is overigens volgens mij een conclusie die in deze zaak op een onzekere basis berust. De advocaat van verdachte heeft zelf in zijn pleitnota van 5 september 2008 op p. 24 vermeld dat verdachte geen target was van de AIVD en dat zij voor het eerst pas genoemd wordt in het ambtsbericht waarbij het apothekersgesprek wordt verstrekt. Nergens blijkt dat het OM de AIVD om informatie over verdachte heeft verzocht. Wel staat vast dat het hof met het verzoek aan de AIVD om de inhoud van andere telefoongesprekken die verdachte met haar familie heeft gevoerd te leveren, bot heeft gevangen.

Maar om daarom meteen al te concluderen dat er geen eerlijk proces is geweest en dat artikel 6, lid 1 EVRM zou zijn geschonden is volgens mij een beetje te kort door de bocht. De rechtspraak van de Hoge Raad toont immers aan dat het enkele feit dat de AIVD niet het achterste van zijn tong laat zien en informatie binnenskamers houdt nog niet onontkoombaar tot een schending van artikel 6 EVRM leidt.

In de zaak die leidde tot HR 5 september 2006, LJN AV 4122, NJ 2007, 336 m.nt. Schalken speelden ook vragen met betrekking tot de verhouding van (toen nog) BVD-onderzoek en het strafrechtelijk onderzoek. Meer in het bijzonder lag de vraag voor in hoeverre de strafrechter controle kan uitoefenen over onderzoek door de BVD en dat kan toetsen en in hoeverre door de BVD vergaard materiaal in het strafproces kan worden gebruikt. Het Hof had voor het bewijs gebruik gemaakt van een aantal van de BVD afkomstige afgetapte telefoongesprekken. De Hoge Raad leidde uit de wetgeschiedenis van zowel de WIV 1987 als de WIV 200216. af dat de onderscheiden bevoegdheidstoedeling aan enerzijds de inlichtingen- en veiligheidsdiensten en anderzijds de opsporingsdiensten niet in de weg staat aan informatieverstrekking door de BVD (later AIVD) aan de opsporingsdiensten. Voor de toetsing van de werkzaamheden van de geheime dienst is geen structurele rol weggelegd voor de rechter. Wel moet de rechter toetsen of in een strafprocedure waarin van de dienst afkomstig materiaal voor het bewijs wordt gebruikt is voldaan aan de eisen van een eerlijk proces.

De Hoge Raad kan zich hierin gesteund weten door het EHRM. Ook de rechtspraak van het EHRM kent gevallen waarin geklaagd is over schending van artikel 6 EVRM omdat bepaalde informatie niet voor de verdediging toegankelijk was. Onder omstandigheden behoeft deze beperking er niet aan in de weg te staan dat verdachte toch een eerlijk proces krijgt. In de zaak P.G. en J.H., nr. 44787/98,17. was bijvoorbeeld afluisterapparatuur geïnstalleerd in de woning van een persoon van wie vermoed werd dat hij met anderen een overval op een geldtransport aan het voorbereiden was. De aanleiding voor deze stap was informatie die bij de politie was binnengekomen. De politiefunctionaris die het inleidende rapport had geschreven werd door de rechter ondervraagd buiten aanwezigheid van anderen. De politiefunctionaris weigerde ook bepaalde vragen die door de verdediging waren opgegeven te beantwoorden. De rechter besloot het rapport van de politiefunctionaris tot het bewijs toe te laten. Uiteindelijk werden betrokkenen veroordeeld voor het voorbereiden van een overval. Bij het EHRM klaagden de veroordeelden over schending van het eerste lid van artikel 6 EVRM. Hoewel deze zaak op een groot aantal punten verschilt van de zaak die thans aan de Hoge Raad is voorgelegd zijn de overwegingen van het EHRM relevant. Het EHRM overwoog:

De gang van zaken in deze Engelse zaak kreeg de goedkeuring van het EHRM, hoewel de vervolgende autoriteiten bezwarend materiaal niet aan de verdediging ter beschikking stelden maar enkel aan de rechter. Wel heeft de verdediging de gelegenheid gekregen aan de politiefunctionaris vragen te stellen, maar het was de rechter die besliste of de antwoorden in het dossier terechtkwamen. Het EHRM wees erop dat het materiaal dat niet werd geopenbaard ook niet aan de jury werd voorgelegd en dat de controle door de rechter een andere belangrijke waarborg was.

Een andere zaak die in dit verband relevant lijkt is EHRM 18 mei 2010, nr. 26839/05 (Kennedy). Kennedy vermoedde dat hij, nadat hij vrij was gekomen na een veroordeling voor een ernstig misdrijf, het slachtoffer was van geheime bemoeienis van de overheid, onder meer erin bestaande dat zijn telefoongesprekken werden afgeluisterd. Kennedy verzocht de geheime diensten openheid van zaken te geven, hetgeen werd geweigerd. Hij wendde zich vervolgens tot het Investigatory Powers Tribunal (IPT). Bij het IPT kan iedereen klagen die stelt slachtoffer te zijn geweest van interceptie van communicatie. Het IPT berichtte klager dat het geen beslissing in zijn voordeel kon nemen. Dat kon betekenen dat er geen operaties plaatsvonden die erop waren gericht om de communicatie van klager te onderzoeken, maar ook dat er wel zulke operaties waren, maar dat die naar het oordeel van het IPT geoorloofd waren. De Engelse wetgeving voorziet voorts in de aanwijzing van een Commissioner met als taak het toezicht op de interceptie van communicatie. De Commissioner heeft recht op alle informatie die hij meent nodig te hebben in de uitoefening van zijn taak. Kennedy klaagde onder meer bij het EHRM dat artikel 6 lid 1 EVRM was geschonden omdat hij, bij de vaststelling van zijn burgerlijke rechten, geen eerlijk proces heeft gehad. Het EHRM overwoog:

Ter bescherming van de staatsveiligheid kan dus informatie die in het strafproces van belang is toch verborgen blijven, mits de verdediging de gelegenheid krijgt voldoende tegenwicht te bieden. Het is dus niet zo dat het ontbreken van de mogelijkheid de hand te leggen op informatie die berust bij de AIVD aan het strafproces reeds de eerlijkheid ontneemt.

Maar ik ontwaar ook een bezwaar tegen de Nederlandse regeling van toezicht op de AIVD. In de zaken waarin het EHRM te maken kreeg met vragen over heimelijke informatie-operaties was er telkens toch een rechterlijke instantie die toezicht hield. Uiteindelijk was het de beslissing van een rechter om materiaal al dan niet ter beschikking te stellen. Deze rechter kon zich telkens wel volledig laten informeren. In Nederland ontbreekt zo een rechterlijke voorziening. De Commissie van toezicht betreffende de inlichtingen- en veiligheidsdiensten ontbeert de bevoegdheden die aan een rechter toekomen. De commissie kan bijvoorbeeld geen opdrachten geven aan de AIVD om materiaal in het kader van een strafproces ter beschikking te stellen. Inschakeling van de Nationale Ombudsman biedt evenmin soelaas. Men kan zich wel wenden tot de verantwoordelijke Ministers, maar de inlichtingen- en veiligheidsdiensten opereren onder hun verantwoordelijkheid. Van een onafhankelijke positie is daarom geen sprake. De landelijk officier terrorismebestrijding functioneert als liaison tussen de inlichtingendiensten en de opsporing en is reeds daarom ook niet een kansrijk loket waartoe de verdediging in een strafzaak zich kan wenden. Het ontbreekt in de Nederlandse situatie dus aan een van de waarborgen waaraan het EHRM grote waarde toekent, het toezicht van een onafhankelijke rechter. Het lijkt mij alleszins het overwegen waard om in Nederland een instantie in het leven te roepen die te vergelijken is met de ‘disclosure judge’, zoals die in Noord Ierland bestaat.19. Dat zou een belangrijke waarborg betekenen in het strafproces en voorkomen dat de redenen van de AIVD om materiaal niet ter beschikking te stellen niet alleen volkomen duister blijven maar ook op geen enkele manier toetsbaar zijn.

Het ontbreken van deze waarborg betekent overigens volgens mij niet dat een eerlijk proces nooit mogelijk is als de rechter de motieven van de AIVD om informatie niet te verstrekken niet direct kan toetsen. Als andere mogelijkheden openstaan om, via een omweg, toch aan informatie te komen die de verdediging in staat stelt zich een beeld te vormen van de gegevens waarnaar zij op zoek is en als de rechter deze informatie bij zijn beoordeling kan betrekken, lijkt mij aan de eisen van het eerste lid van artikel 6 EVRM te zijn voldaan.

Het verzoek van de verdediging om subsidiair functionarissen van de AIVD als getuige te horen over de inhoud van telefoongesprekken die verdachte heeft gevoerd met haar familieleden is door het hof afgewezen omdat het hof, in de kern beschouwd, aannam dat dit een nutteloze exercitie zou worden. Ik meen dat dat oordeel niet onbegrijpelijk is. De AIVD heeft zich weigerachtig getoond en de betrokken ministers hebben op 14 september 2006 besloten dat aan het plaatsvervangend hoofd van de AIVD geen ontheffing op de voet van artikel 86 lid 2 van de Wet van de op hem rustende geheimhoudingsplicht zal worden verleend. Hoezeer ik ook moeite heb met deze houding van de AIVD kan ik niet anders dan vaststellen dat het hof een juist criterium heeft gebezigd en dat de afwijzing van het verzoek om deze functionarissen als getuige te horen tegen de zojuist geschetste achtergrond niet onbegrijpelijk is. Dat het moeilijk is om begrip op te brengen voor de beslissing van de AIVD brengt immers nog niet mee dat de consequenties die het hof, dat stuit op deze onwil, daaruit trekt ook onbegrijpelijk zijn.

Op p. 27 van zijn arrest heeft het hof erop gewezen dat bij de politie de broer, vader en oudste zus van verdachte zijn gehoord. Aan de hand van deze verhoren is het volgens het hof mogelijk zich een beeld te vormen over de context waarin het apothekersgesprek heeft plaatsgevonden. Voorts is in opdracht van het hof [betrokkene 1] nog door de rechter-commissaris gehoord. Eerder was zij evenals de oudste zus van verdachte, [betrokkene 6], al door de rechter-commissaris gehoord. Het hof heeft aldus vastgesteld dat de verdediging in ieder geval in staat is geweest om de twee gezinsleden die, zo heeft het hof kunnen aannemen, het nauwste contact met verdachte hebben onderhouden, nadere vragen te stellen over de inhoud van deze contacten en om aldus een beter beeld te krijgen over de context en achtergrond van het apothekersgesprek. Ik geef meteen toe dat het belang van de verdediging (ook) zou zijn gediend wanneer de verdediging de beschikking zou hebben gehad over de uitgeschreven inhoud van met verdachte gevoerde gesprekken. Maar nu de verdediging de gelegenheid heeft gehad om aan gespreksdeelnemers zelf vragen te stellen en aldus niet alleen de inhoud van deze gesprekken helder heeft kunnen maken maar ook vragen heeft kunnen stellen over de betekenis die de gespreksdeelnemers aan die gesprekken hebben gegeven, meen ik dat aan de verdediging voldoende compensatie is geboden voor het ontbreken van de andere telefoongesprekken.

De steller van het middel heeft nog op p. 20 van de schriftuur aangegeven dat de strekking van het verzoek van de verdediging om functionarissen van de AIVD te horen tweevoudig was, te weten om vragen te kunnen stellen over de inhoud van de onthouden gesprekken en over de achtergrond van deze onthouding, en meent dat daarom de afwijzing door het hof van oproeping van deze functionarissen onbegrijpelijk is. Ik zie dat niet zo. Het hof heeft aangegeven dat er voldoende compensatie is geboden doordat familieleden zijn ondervraagd en deels ook ondervraagd zijn kunnen worden door de verdediging over de inhoud van de contacten met verdachte, en anderzijds dat het optreden van de AIVD jegens de familieleden niet onrechtmatig is geweest. Als er al voldoende compensatie is geboden aan de verdediging is de achtergrond van de weigering van de AIVD om de telefoongesprekken ter beschikking te stellen niet meer relevant. Of linksom of rechtsom aan de eisen van het eerste lid van artikel 6 EVRM wordt voldaan doet er niet toe. Evenmin treft de klacht doel dat het hof (nogmaals) ambtshalve over had moeten gaan tot het oproepen van de familieleden als getuigen. Het hof heeft klaarblijkelijk geoordeeld dat aan de verdediging voldoende compensatie is geboden doordat deze getuigen zijn gehoord, van wie de belangrijkste getuigen nog wel in aanwezigheid van de verdediging. Dan was er geen reden meer voor een nieuw verhoor. Dat standpunt is niet onbegrijpelijk.

Het middel faalt.

Het eerste middel klaagt dat het Hof artikelen 6 EVRM en 359 lid 2 en/of 3 Sv heeft geschonden door het ‘apothekersgesprek’ tot het bewijs te bezigen en door onvoldoende, althans onbegrijpelijk te motiveren waarom het is afgeweken van het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt van de verdediging, luidende dat het gesprek niet redengevend is voor het bewijs, nu daaruit niet blijkt van strafbare intenties en er een onschuldige verklaring is voor het vragen naar de adressen van Kamerleden, namelijk dat die gebruikt zouden worden voor het sturen van brieven om ‘dawa’20. te doen: oproepen tot de Islam.21.

Ter terechtzitting van 5 september 2008 heeft de raadsman van verdachte, overeenkomstig zijn overgelegde en in het dossier gevoegde pleitnotities, aangegeven dat sjeik Fawaz Jneid, imam in de Haagse Sounnah moskee, op 2 september 2004 de toenmalige VVD-fractieleider in de Tweede Kamer Van Aartsen heeft geschreven om hem te bekeren tot de Islam en om hem te vragen een ‘gepast’ standpunt in te nemen over de Islamkritiek van Hirsi Ali. De imam zou zijn leerlingen, onder wie verdachte, hebben aangespoord om ook dergelijke brieven te schrijven en dat zou de reden zijn waarom verdachte in het apothekersgesprek heeft gevist naar de adressen van politici. De volgende drie passages uit het ‘apothekersgesprek’ zouden deze stelling ondersteunen:

en

Uit het proces-verbaal inhoudende de uitwerking van het ‘apothekersgesprek’ blijkt dat het eerste van deze citaten uit de vijfde tot tiende minuut van het gesprek komt, in welk stadium het gesprek nog in het geheel niet ging over publieke personen (van wie verdachte de adressen wilde), en het laatste citaat uit de 50e tot 55e minuut van het gesprek, toen de zussen evenmin over specifieke (bekende) mensen spraken.22.

Het Hof heeft de lezing, dat verdachte aan [betrokkene 1] de adressen van politici probeerde te ontfutselen omdat zij met het sturen van brieven dawa wilde doen, onaannemelijk geacht,

De steller van het middel verdeelt deze overwegingen in vier argumenten die volgens hem geen van alle deugen. Alvorens op ieder van deze argumenten in te gaan wil ik nog kort de feiten en omstandigheden memoreren die kunnen blijken uit de door het hof gebezigde bewijsmiddelen en die de uitleg door het hof van het apothekersgesprek inkleuren.

Eind 2004, begin 2005 hebben verdachte en medeverdachte [medeverdachte] op een aantal min of meer besloten bijeenkomsten, in woningen van de deelnemers, lesgegeven in een radicale uitleg van de Koran en andere godsdienstige geschriften (bewijsmiddelen 8 en 9). Eind mei 2005 is verdachte met medeverdachte [medeverdachte] getrouwd. Samen met hem heeft zij [betrokkene 9]23. en [betrokkene 10] meegenomen naar het Amsterdamse Bos, om allen met een automatisch vuurwapen op een boom te schieten, waarbij [medeverdachte] heeft gezegd dat hij een afvallige zou kunnen doden (bewijsmiddelen 1 en 2). Verdachte is met onder anderen [medeverdachte] in Brussel geweest, waar op de kamer die zij deelden tussen hun spullen wapens aanwezig waren (bewijsmiddelen 20 en 27). Verdachte en [medeverdachte] hebben bij [betrokkene 11] aan de [a-straat 1] te Den Haag overnacht, in de week voorafgaand aan hun aanhouding op 22 juni 2005. Nadien heeft [betrokkene 11] tussen papieren die zijn terug te voeren op [medeverdachte] een briefje gevonden met daarop gecodeerd de namen en adresgegevens van de politici Weisglas, Van der Vlies, Marijnissen en Dittrich (bewijsmiddelen 15 t/m 17). Het is voldoende aannemelijk dat het codebriefje in relatie tot [medeverdachte] moet worden gezien. [Medeverdachte] kreeg via [betrokkene 9] van [betrokkene 5] de namen, telefoonnummers en adressen van Nederlandse politici, onder wie Zalm, Hirsi Ali, Balkenende, Wilders en Griffith (bewijsmiddel 14). Verdachte logeerde enige tijd in de woning van medeverdachte [betrokkene 12] en diens vrouw [betrokkene 13] aan de [b-straat 1] te Den Haag, toen op 28 september 2006 in de kelder van die woning wapens zijn aangetroffen. Achter een afgesloten luik bevonden zich een tas met vuurwapens en munitie en een tas met daarin veel persoonlijke bescheiden van verdachte, een verscheurd doosje munitie van hetzelfde merk en type als in de andere tas en een haar die matcht met het DNA van verdachte. In de woning van [betrokkene 12] werd een sleutel gevonden die paste op het slot waarmee het luik was afgesloten (bewijsmiddelen 21 t/m 26).

's Hofs overweging dat verdachte ook overigens in het ‘apothekersgesprek’, waar het betreft de onderwerpelijke passage, geen verband heeft gelegd met dawa doen, roept vragen op (het vierde argument). In het voor het bewijs gebezigde deel van het tapgesprek heeft verdachte het bekeringsmotief immers genoemd. Zij heeft gezegd dat zij het adres van Van Aartsen wil omdat zij hem willen ‘oproepen tot de Islam, dawa doen’ (zie onder 3.3).

De weinig heldere overweging moet volgens mij aldus worden verstaan dat verdachte weliswaar elders in het apothekersgesprek heeft gesproken over het wapen van de Koran en de smeekbede, maar dat zij alleen in de passage over het krijgen van adressen aarzelend en in reactie op [betrokkene 1]'s opmerking dat verdachte toch niets met de adressen kan, het verband heeft gelegd tussen Van Aartsen en dawa willen doen. In het gesprek is geen link gelegd tussen dawa doen en de andere genoemde politici. Gezien de gewelddadige component in het gedrag van verdachte en haar medeverdachten heeft het Hof het ‘apothekersgesprek’ zo begrepen en ook kunnen begrijpen dat het actief trachten te achterhalen van adressen van politici niet in het teken stond van dawa doen en dat verdachtes verwijzing naar dawa doen in dit verband onwaarachtig is.

Het eerste argument van het hof, dat erop neerkomt dat het eenvoudiger zou zijn geweest om brieven te versturen naar zakelijke of op te vragen adressen, is volgens de steller van het middel niet redengevend voor de verwerping van het verweer, omdat het niets zegt over de bedoelingen van verdachte.

Het hof heeft in deze overweging te kennen gegeven dat verdachte haar opgegeven bedoelingen gemakkelijk zou kunnen realiseren door, in plaats van via haar zus de adressen uit de administratie van de apotheek op te diepen, de brieven te versturen naar bekende adressen. Aldus heeft het hof een reden aangegeven waarom men vraagtekens kan plaatsen bij het door verdachte opgegeven doel van deze erg omslachtige en onzekere wijze van informatievergaring.

Dat geen conceptbrief bij verdachte is aangetroffen is voor het hof een andere grond tot twijfel aan de waarachtigheid van verdachtes opgegeven bedoeling. Als de imam zelf al een brief heeft geschreven en zijn leerlingen oproept om hetzelfde te doen had het de kracht van verdachtes standpunt verstevigd als verdachte een passende conceptbrief aan haar imam, die meer met het bijltje had gehakt, had gevraagd, en — dit overigens ten overvloede — hem had gevraagd hoe zij aan de adressen moest komen waarheen zij haar brieven zou kunnen zenden.

Ook het derde argument dat sjeik Fawaz ‘dit’ niet heeft bevestigd wordt niet begrepen door de steller van het middel. Ik begrijp dit onderdeel van de overweging echter aldus dat sjeik Fawaz niet heeft bevestigd dat de verdachte — voorzover hem bekend — getracht heeft de beschikking te krijgen over een conceptbrief. Zij heeft niet de weg van de imam behandeld, maar dreigde zich integendeel naar de mening van de imam in een gevaarlijke positie te brengen als zij een strafzitting van de medeverdachte [betrokkene 5] zou bijwonen.

Uit het eerste tot en met het derde argument volgt weliswaar niet rechtstreeks dat verdachte de adressen van politici wilde bemachtigen om hen naar het leven te (laten) staan, maar deze argumenten zijn wel geschikt om te illustreren dat er grote vraagtekens kunnen worden gezet bij de uitleg die verdachte aan het apothekersgesprek heeft gegeven. Zij ondersteunen de beslissing van het hof dat het apothekersgesprek wel voor het bewijs gebezigd kan worden.

Een andere klacht vervat in het tweede middel, maar betrekking hebbende op de uitleg van de inhoud van het apothekersgesprek (eerste kwestie) luidt dat de verwerping van het verweer strekkende tot bewijsuitsluiting van het ‘apothekersgesprek’ onbegrijpelijk is gemotiveerd, doordat het Hof daarbij heeft vastgesteld dat verdachte het initiatief heeft genomen om het gesprek te brengen op het onderwerp namen van bekende leden van de Tweede Kamer en zij in dit verband zelf enkele politici ter sprake heeft gebracht, onder wie een ‘zwart kankerwijf’ — waarmee, zo begrijpt het Hof, Ayaan Hirsi Ali wordt bedoeld — en Van Aartsen, terwijl dit niet aan het gesprek kan worden ontleend.

De steller van het middel wijst erop dat niet verdachte, maar haar zus Hirsi Ali ter sprake heeft gebracht door — in antwoord op de vraag ‘er komen toch van die bekende mensen bij jou. (…) Wie dan?’ — als eerste te spreken over een heel bekende vrouw die ‘bruin is en een kankerwijf’. Verdachte heeft doorgevraagd naar deze persoon, waarna [betrokkene 1] is begonnen over onder anderen Van Aartsen. Dit strookt met de weergave van het gesprek in bewijsmiddel 13 (zie onder 3.5). Als niet de verdachte maar haar zus als eerste is begonnen over politici wordt de bedoeling die het hof aan verdachte in dit gesprek heeft toegedicht ook veel minder zeker.

De inhoud van bewijsmiddel 13 biedt derhalve geen steun voor de vaststelling dat verdachte het gesprek op de namen van bekende Kamerleden heeft gebracht. Haar zus heeft hiervoor de aanzet gegeven, door in grove bewoordingen Hirsi Ali en vervolgens bij naam Van Aartsen in het gesprek te introduceren. Voor zover het middel hierover klaagt, is dat terecht.

Uit de uitwerking van het telefoongesprek blijkt echter wel dat verdachte het vissen naar bekende klanten van de apotheek heeft toegespitst op Kamerleden. Zij heeft specifiek gevraagd naar mensen ‘die met die zwarte vrouw werken’ en is doorgegaan over ‘dat er veel mensen komen die daar werken in die kamer, [Nederlands:] Tweede [verder in het Berber:] kamer?’, terwijl zij geen interesse heeft getoond voor de door [betrokkene 1] genoemde voetballer of vrouw van ‘Vrienden voor het leven’. Verdachte heeft in dit verband als eerste de naam van Remkes genoemd en heeft, nadat [betrokkene 1] had prijsgegeven dat ook ‘die jonge man met haastanden’ van de LPF in de apotheek komt, geprobeerd de adressen van politici en in het bijzonder die van Van Aartsen en Hirsi Ali te krijgen.

Op grond hiervan heeft het Hof kunnen vaststellen dat verdachte in het gesprek blijk heeft gegeven van een eigen rol en interesse voor het verkrijgen van privé-adressen van Nederlandse politici en heeft het Hof het ‘apothekersgesprek’ om die reden redengevend kunnen achten voor het bewijs.

De klacht leidt niet tot cassatie.

Volgens de steller van het tweede middel is de overweging dat uit de voor het bewijs gebezigde passage uit het ‘apothekersgesprek’ niet is af te leiden dat [betrokkene 1] die zou hebben geïnitieerd in opdracht van de AIVD ook onvoldoende gemotiveerd in het licht van de vaststelling door het Hof dat de AIVD de familie heeft gevraagd te spreken over ‘onder meer’ de Hofstadgroep en radicale geloofszaken. De klaarblijkelijk aan dit bezwaar ten grondslag liggende stelling is dat het gesprek een inhoud heeft gekregen en een wending heeft genomen die zijn gedicteerd door de bemoeienis van de AIVD en die daarom niet ten nadele van verdachte kunnen worden uitgelegd.

Anders dan de steller van het middel kennelijk veronderstelt, is door het Hof niet vastgesteld dat de AIVD aan de familie heeft gevraagd om met verdachte te praten over onder meer de Hofstadgroep en radicale geloofszaken. Dit heeft [betrokkene 1] naar voren gebracht in één van de verklaringen op grond waarvan het Hof heeft aangenomen (louter) dat er contact is geweest tussen de AIVD en familie van verdachte en dat dat van invloed is geweest op het contact tussen verdachte en haar familie. Het Hof is niet gekomen tot een vaststelling van de inhoud van hetgeen de AIVD-medewerker met verdachtes familie heeft besproken — vandaar de verwijzing naar de instructies die [betrokkene 6] ‘naar eigen zeggen’ van de AIVD heeft gekregen. Evenmin onbegrijpelijk is mijns inziens 's Hofs oordeel, dat uit het gesprek niet valt af te leiden dat de passage waarin verdachte informeert naar politici die in de apotheek komen en naar hun adressen is ingegeven door de wens van de familie van verdachte om haar aan de praat te houden en te achterhalen met wie ze omging of dat die is geïnitieerd door [betrokkene 1] in opdracht van de AIVD.

Deze klacht is derhalve tevergeefs voorgesteld.

De middelen drie tot en met zeven richten zich tegen het gebruik voor het bewijs van getuigenverklaringen van de met elkaar gehuwde medeverdachten [betrokkene 9] en [betrokkene 10]. Van [betrokkene 9] is een vijftal bij de politie afgelegde verklaringen gebezigd in de bewijsmiddelen 1, 14, 19, 20, 27 en 28. Van [betrokkene 10] is de verklaring die zij ter terechtzitting van de rechtbank van 25 oktober 2006 heeft afgelegd voor het bewijs gebruikt (bewijsmiddel 2). De middelen klagen over de verwerping van gevoerde verweren tegen het gebruik van deze verklaringen en over de afwijzing van verzoeken strekkende tot toetsing van de betrouwbaarheid van de verklaringen.

Voor zover de middelen drie tot en met zeven klagen dat het recht is geschonden en/of vormen zijn verzuimd doordien het hof verklaringen van [betrokkene 9] en [betrokkene 10] tot het bewijs heeft gebezigd wordt reeds hier vooropgesteld dat het aan de rechter die over de feiten oordeelt is voorbehouden om, binnen de door de wet getrokken grenzen, van het beschikbare materiaal datgene voor het bewijs te bezigen wat deze uit een oogpunt van betrouwbaarheid dienstig voorkomt en datgene terzijde te stellen wat hij voor het bewijs van geen waarde acht. Deze beslissing behoeft, behoudens bijzondere gevallen, geen motivering en kan in cassatie niet met vrucht worden bestreden.24.

Het hof heeft in de ‘Nadere overwegingen ten aanzien van het bewezenverklaarde’ omtrent de betrouwbaarheid van [betrokkene 9] en [betrokkene 10] het volgende overwogen:

Het derde middel klaagt over 's hofs afwijzing van de verzoeken van de verdediging tot toevoeging aan het dossier van stukken uit de dossiers van [betrokkene 9] en [betrokkene 10] en/of het complete dossier in de zaak Piranha 2, 25. althans inzage in dat dossier, alsmede van de verzoeken tot toevoeging van een observatieverslag, tapverslagen van gesprekken tussen [betrokkene 9] en [betrokkene 10] en het digitaal beslag onder [betrokkene 9].

Op de regiezitting van 2 november 2007 heeft, zo blijkt uit het proces-verbaal, de raadsman zich aangesloten bij de onderzoekwensen die mr. Pestman en mr. Koppe, beiden raadsman van medeverdachten [medeverdachte] en [betrokkene 5], hebben geformuleerd in een appelschriftuur van 22 december 2006 en een faxbericht van 5 oktober 2007. De fax houdt onder meer in het verzoek om toevoeging aan het dossier van alle nieuwe stukken uit de dossiers van de strafzaken tegen [betrokkene 9] en [betrokkene 10]. Voorts heeft de raadsman van verdachte zelf ter zitting, overeenkomstig zijn overgelegde pleitnotities, onder meer verzocht om toevoeging aan het dossier van de stukken uit de tegen [betrokkene 9] en [betrokkene 10] aanhangige strafzaak. Daartoe heeft hij aangevoerd dat [betrokkene 9] en [betrokkene 10] thans worden vervolgd ter zake (soort)gelijke feiten als verdachte en dat de inhoud van die stukken van belang is voor de toetsing van de betrouwbaarheid van de (af te leggen) verklaringen van [betrokkene 9] en [betrokkene 10].

Het hof heeft ter terechtzitting van 24 januari 2008 als volgt op het verzoek beslist:

Het proces-verbaal van de terechtzitting van 11 maart 2008 houdt onder meer in:

Blijkens het proces-verbaal van de zitting op 14 maart 2008 heeft zowel het hof als de raadsman van verdachte afschrift ontvangen van de verklaringen, afgelegd bij de rechter-commissaris inzake Piranha 2. Het proces-verbaal houdt voorts onder meer in:

Het proces-verbaal van de terechtzitting van 18 maart 2008 houdt — voor zover hier van belang — het volgende in:

Ter zitting van 5 september 2008 heeft verdachtes raadsman, overeenkomstig zijn overlegde en in het dossier gevoegde pleitnotities, het verzoek herhaald in voorwaardelijke vorm. Hij heeft daartoe onder meer aangevoerd:

In het bestreden arrest is dit verzoek afgewezen, onder de volgende motivering:

De aan dit verzoek verbonden voorwaarde is vervuld, nu het hof verklaringen van [betrokkene 9] en [betrokkene 10] tot het bewijs heeft gebezigd.

Volgens de steller van het middel heeft het hof de afwijzing van de verschillende, hierboven weergegeven verzoeken, gelet op hetgeen daartoe is aangevoerd, telkens onbegrijpelijk althans ontoereikend gemotiveerd.

Ten aanzien van verzoeken tot het toevoegen van stukken en het verlenen van inzage is onder meer van belang de vraag of het om processtukken gaat. Voor zover het stukken betreft die van invloed kunnen zijn op het bewijs moet worden aangenomen dat — behoudens de bevoegdheid van de verdediging om harerzijds stukken in het geding te brengen en het bepaalde in artikel 414 Sv — de officier van justitie de stukken behelzende de resultaten van het opsporingsonderzoek aan het dossier toevoegt. Tijdens het gerechtelijk vooronderzoek komt die verantwoordelijkheid toe aan de rechter-commissaris, tijdens het onderzoek ter terechtzitting aan de rechter. In het dossier dienen te worden gevoegd stukken welke redelijkerwijze van belang kunnen zijn hetzij in voor de verdachte belastende hetzij in voor hem ontlastende zin.27. Als de verdediging de betrouwbaarheid van enig bewijsmiddel aanvecht, dient zo een verweer te worden onderzocht. De verdediging moet in beginsel kunnen kennisnemen van stukken die nog niet tot de processtukken behoren, wanneer die kennisneming van belang is voor de beoordeling van de betrouwbaarheid van bewijsmateriaal.28.

Ter terechtzitting gedane verzoeken tot het toevoegen van en het verlenen van inzage in stukken welke buiten het eigen opsporingsonderzoek zijn opgemaakt, zijn verzoeken in de zin van artikel 328 Sv om toepassing te geven aan artikel 315 Sv.29. Die bepalingen ook in hoger beroep van toepassing (art. 415 Sv). De maatstaf waaraan de rechter dergelijke verzoeken moet toetsen is of van de noodzaak van het verzochte is gebleken.

De in casu gedane verzoeken tot toevoeging aan het dossier van het complete Piranha 2-dossier, althans inzage in dat dossier, dan wel toevoeging aan het dossier van een observatieverslag, tapverslagen en een digitale beslag afkomstig uit het onderzoek Piranha 2 zijn verzoeken die aan de maatstaf van de noodzakelijkheid van art. 315 Sv dienen te worden getoetst. De onder 8.4, 8.6 en 8.8 weergegeven overwegingen van het hof geven geen blijk van toepassing van een onjuiste maatstaf.30.

De afwijzingen zijn mede gebaseerd op de overweging dat reeds de nodige stukken in het dossier zijn gevoegd. Hiermee heeft het hof kennelijk bedoeld alle in het Piranha 2-onderzoek bij de rechter-commissaris afgelegde verklaringen van getuigen, mede op basis van welke stukken het hof zich voldoende voorgelicht heeft geacht om te kunnen beslissen op voorliggende vragen. Deze beslissing is, gelet op het feit dat de onderbouwing van de verzoeken geen concrete aanwijzingen bevat dat ook overige stukken uit Piranha 2 van belang zijn in de context van de betrouwbaarheid van de verklaringen van [betrokkene 9] en [betrokkene 10], en in aanmerking genomen de beslissingsvrijheid die de feitenrechter toekomt, niet onbegrijpelijk en behoeft geen nadere motivering.31.

Het middel faalt.

Het vierde middel klaagt over de afwijzing van de (herhaalde) (voorwaardelijke) verzoeken van de verdediging tot het horen van getuigen [verbalisant 2], [betrokkene 14]32., [betrokkene 18] en [betrokkene 13].

Ter terechtzitting van 15 april 2008 heeft de raadsman, overeenkomstig de overgelegde en aan het proces-verbaal van de zitting gehechte pleitnotities, het navolgende verzoek tot het horen van de verbalisant [verbalisant 2] gedaan:

Ter terechtzitting van 17 april 2008 heeft het hof als volgt op dit verzoek beslist:

Op de terechtzitting van 5 september 2008 is het verzoek om [verbalisant 2] te horen herhaald. Blijkens het proces-verbaal van de zitting en de aangehechte pleitnotities heeft de raadsman ter onderbouwing van het herhaalde verzoek opnieuw verwezen naar de verklaring die [verbalisant 2] op 12 april 2007 in de zaak Piranha 2 bij de rechter-commissaris heeft afgelegd en daarbij, voor zover relevant, het volgende aangevoerd:

Dit herhaalde, nu voorwaardelijk gestelde verzoek heeft het hof in zijn arrest afgewezen onder de motivering zoals die hiervoor onder 7.3 is weergegeven.

Het verzoek om [betrokkene 14] als getuige te horen is ter terechtzitting op 15 april 2008 gedaan door de raadslieden mrs. Koppe en Pestman, die beiden medeverdachten [medeverdachte] en [betrokkene 5] hebben bijgestaan. Blijkens het proces-verbaal van die zitting in de zaak van [medeverdachte], heeft mr. Pestman het verzoek als volgt onderbouwd:

Het proces-verbaal van de terechtzitting op 17 april 2008 houdt in dat het hof de op 15 april 2008 door mrs. Koppe en Pestman gedane verzoeken verstaat als tevens te zijn gedaan in de zaak van verdachte. Ten aanzien van die verzoeken heeft het hof, voor zover hier van belang, als volgt beslist:

De raadslieden van medeverdachte [medeverdachte] hebben het verzoek om [betrokkene 14] te horen ter terechtzitting van 4 september 2008 herhaald. In het kader van een verweer inhoudende dat de door [betrokkene 9] en [betrokkene 10] afgelegde verklaringen onbetrouwbaar zijn en van het bewijs dienen te worden uitgesloten hebben zij voorwaardelijke verzoeken gedaan tot het horen van de getuigen [betrokkene 14], [betrokkene 18] en [betrokkene 13]. Dit blijkt uit hun gezamenlijke, ter zitting overgelegde pleitaantekeningen die — voor zover hier van belang — het volgende inhouden:

Ter terechtzitting van 18 september 2008 heeft de raadsman van verdachte het woord gevoerd overeenkomstig zijn overgelegde en in het dossier gevoegde schriftelijke dupliek. Hij heeft het hof verzocht om al hetgeen mrs. Koppe en Pestman in de zaken van de medeverdachten hebben aangevoerd tevens in de onderhavige zaak te betrekken. Een afschrift van hun pleitnotities waaruit ik hierboven heb geciteerd is aan de dupliek gehecht.

Het hof heeft het herhaalde, nu voorwaardelijk gedane verzoek om [betrokkene 14] te horen in het bestreden arrest afgewezen met de onder 7.3 weergegeven motivering.

Het voorgaande (onder 8.8) brengt mee dat de verdediging zich eveneens heeft aangesloten bij het in de zaak van medeverdachte [medeverdachte] herhaalde, voorwaardelijk verzoek om getuigen [betrokkene 18] en [betrokkene 13] te horen, die zouden kunnen verklaren over het wapenbezit van [betrokkene 9] en [betrokkene 10].

De steller van het middel wijst erop dat de verdediging bij de pleidooi ter terechtzitting van 5 september 2008 een schriftelijke verklaring van [betrokkene 13] heeft overgelegd inhoudende dat zij op verzoek van verdachte de gemeente heeft gebeld over stankoverlast, naar aanleiding van welke melding in de kelderbox van haar woning wapens zijn aangetroffen. Uit de pleitnotities van 5 september 2008 blijkt evenwel niet dat de verdediging hieraan het verzoek heeft gekoppeld om [betrokkene 13] als getuige te horen.

's Hofs ‘Nadere overwegingen ten aanzien van het bewezenverklaarde’ houden, naast de onder 7.3 opgenomen gemotiveerde afwijzing van de getuigenverzoeken, ten aanzien van het verzoek om [betrokkene 13] te horen het volgende in:

Volgens de steller van het middel heeft het hof de afwijzingen van de getuigenverzoeken onvoldoende met redenen omkleed. Het gegeven dat [betrokkene 9] en [betrokkene 10] verschillende malen zijn gehoord, de verdediging en verdachte daarbij gelegenheid hebben gehad om hen te ondervragen en de getuigen ter zitting van het hof uitvoerig hebben verklaard betekent niet (zonder meer) dat daarom geen ander of nader onderzoek naar de betrouwbaarheid van die verklaringen behoefde plaats te vinden. 's Hofs motivering miskent dat de afgewezen getuigen hadden kunnen verklaren over wezenlijke feiten en omstandigheden die van belang zijn relatie tot de aard en betrouwbaarheid van de verklaringen van [betrokkene 9] en [betrokkene 10].

De verzoeken om getuigen [verbalisant 2], [betrokkene 14], [betrokkene 18] en [betrokkene 13] te horen zijn alle eerst ter terechtzitting van het hof gedaan. Het zijn derhalve verzoeken in de zin van artikel 328 Sv om toepassing te geven aan artikel 315 Sv. Die bepalingen zijn ingevolge artikel 415 Sv ook in hoger beroep van toepassing. Maatstaf bij de beslissing op een zodanig verzoek is of de noodzaak daarvan is gebleken. Hetzelfde geldt ten aanzien van de ter zitting herhaalde en voorwaardelijke verzoeken tot het horen van genoemde getuigen. Uit de overwegingen opgenomen onder 7.3, 9.3, 9.7 en 9.12 blijkt dat het hof ten aanzien van de verzoeken de juiste maatstaf heeft gehanteerd.

Uit hetgeen de verdediging ter onderbouwing van de (herhaalde en voorwaardelijke) verzoeken tot het horen van [verbalisant 2], [betrokkene 14], [betrokkene 18] en [betrokkene 13] heeft aangevoerd, heeft het hof afgeleid dat de verdediging voornoemde getuigen heeft verzocht ter toetsing van de betrouwbaarheid van [betrokkene 9] en [betrokkene 10]. Het hof heeft geoordeeld dat de betrouwbaarheid van [betrokkene 9] en [betrokkene 10] afdoende kan worden getoetst dan wel is getoetst door het rechtstreekse verhoor van [betrokkene 9] en [betrokkene 10] ter terechtzitting in hoger beroep. Doordat de verdediging daarbij voldoende gelegenheid heeft gehad om [betrokkene 9] en [betrokkene 10] te ondervragen en desgewenst opmerkingen te maken ten opzichte van de door deze getuige afgelegde verklaring alsmede in te brengen wat tot verdediging kan dienen, is de verdediging afdoende in staat gesteld de betrouwbaarheid van [betrokkene 9] en [betrokkene 10] nader te toetsen. 's Hofs oordeel dat de noodzaak van het horen van [verbalisant 2], [betrokkene 14], [betrokkene 18] en [betrokkene 14] als getuigen niet is gebleken is niet onbegrijpelijk en behoeft geen nadere motivering.

In de toelichting op het middel is ook aangevoerd dat de getuigen en hetgeen waarover zij zouden kunnen verklaren bij de verdediging pas tijdens de procedure in hoger beroep bekend zijn geworden. Gelet op HR 17 juni 2007, NJ 2007, 626, had het hof deze omstandigheid moeten betrekken bij de toepassing van het noodzakelijkheidscriterium, wat had kunnen betekenen dat de concrete toepassing van dat criterium op de verzoeken niet wezenlijk had verschilt van wat er op grond van het verdedigingsbelang zou zijn bereikt.34. Wat er ook zij van het tijdstip waarop de verdediging bekend is geworden met de getuigen en hetgeen waarover zij konden verklaren, de motivering van het oordeel van het hof dat het niet noodzakelijk is om de getuigen te horen komt hierop neer dat de verdediging afdoende in staat is gesteld om de betrouwbaarheid van [betrokkene 9] en [betrokkene 10] nader te toetsen. Toepassing van het verdedigingsbelang had niet tot een andere beslissing of een nadere motivering genoopt.35. De consequentie van het standpunt in het middel zou — dit ten overvloede — zijn dat iedere ontwikkeling of gebeurtenis tijdens het onderzoek ter terechtzitting, die de verdediging aanleiding geeft om te vragen getuigen of deskundigen op te roepen en daartoe het onderzoek ter terechtzitting te schorsen, zou bewerkstelligen dat het verdedigingsbelang in plaats van het noodzakelijkheidscriterium maatstaf voor beoordeling wordt wanneer een verzoek om aanhouding te dien einde wordt gedaan. Zo een consequentie is uit de wetsgeschiedenis noch uit de rechtspraak van de Hoge Raad af te leiden. Deze klacht treft derhalve geen doel.

Voor zover de steller van het middel voorts klaagt over 's hofs oordeel dat de onderbouwing van het verzoek om [betrokkene 13] als getuige te horen onvoldoende met relevante feiten en omstandigheden zijn onderbouwd, merk ik het volgende op. De verdediging heeft ter onderbouwing van dit verzoek slechts aangevoerd hetgeen hierboven is opgenomen onder 8.8. De verzochte getuige zou kunnen verklaren over het wapenbezit van [betrokkene 9] en [betrokkene 10]. Indien en voor zover [betrokkene 9] en [betrokkene 10] de CZ model 61 Scorpion (baby-uzi) en de Smith & Wesson enige tijd voorhanden hebben gehad, sluit dit geenszins uit dat (ook) verdachte de betreffende wapens voorhanden heeft gehad. 's Hofs oordeel dat het verzoek [betrokkene 13] als getuige te horen onvoldoende is onderbouwd met relevante feiten en omstandigheden is dan ook niet onbegrijpelijk en behoeft geen nadere motivering.

Het middel faalt.

Het vijfde middel klaagt over de verwerping van het namens verdachte gevoerde verweer inhoudende dat is verzuimd een proces-verbaal op te maken van een telefoongesprek tussen de opsporingsambtenaar [verbalisant 2] en getuige [betrokkene 9].

Ter terechtzitting van het Hof van 5 september 2008 heeft de raadsman het woord tot verdediging gevoerd overeenkomstig zijn overgelegde en in het procesdossier gevoegde pleitnotities. In het kader van een verweer strekkende tot niet-ontvankelijkheid van het OM is — voor zover hier van belang — aangevoerd:36.

Het Hof heeft dit verweer als volgt samengevat en verworpen:

Volgens de steller van het middel kan bezwaarlijk worden gezegd dat het telefoongesprek tussen getuige [betrokkene 9] en opsporingsambtenaar [verbalisant 2] niet onder de verbaliseringsplicht van laatstgenoemde valt, nu de daarin gedane mededeling van de getuige dat hij zijn eerdere belastende verklaringen over verdachte heeft gelogen (in potentie) van wezenlijk belang is voor enig door de rechter te nemen beslissing. De verbaliseringsplicht strekt er juist toe te voorkomen dat vanwege de persoonlijke overtuiging van een opsporingsambtenaar relevante informatie aan rechter en verdediging wordt onthouden.

Artikel 152 Sv schrijft voor dat de daar genoemde opsporingsambtenaren ten spoedigste proces-verbaal opmaken van het door hen opgespoorde strafbare feit of van hetgeen door hen tot opsporing is verricht of bevonden. Het staat de genoemde opsporingsambtenaren slechts dan vrij het opmaken van een proces-verbaal achterwege te laten ingeval hetgeen door hen is verricht of bevonden naar hun, aan toetsing door de officier van justitie onderworpen, oordeel redelijkerwijs niet van belang kan zijn voor enige door de rechter in het eindonderzoek te nemen beslissing. Ingeval het opmaken van een proces-verbaal achterwege blijft, zal evenwel dienen te worden voorzien in een zodanige verslaglegging van de desbetreffende verrichtingen en bevindingen, dat doeltreffend kan worden gereageerd op een verzoek van de rechter in het eindonderzoek tot nadere verantwoording omtrent dat gedeelte van het opsporingsonderzoek.

De wet verbindt geen rechtsgevolgen aan de niet-naleving van het bepaalde in artikel 152 Sv. Het staat derhalve ter beoordeling van de rechter of en zo ja in hoeverre aan de omstandigheid dat het opmaken van proces-verbaal achterwege is gebleven enig rechtsgevolg dient te worden verbonden. Slechts indien in de omstandigheden van het geval — waarvan de weging en waardering is voorbehouden aan de rechter die over de feiten oordeelt — de niet-naleving van het bepaalde in artikel 152 Sv een ernstige schending van beginselen van behoorlijke procesorde oplevert, kan zulks leiden tot niet-ontvankelijkheid van het OM in zijn vervolging.37.

Tijdens het onderzoek ter terechtzitting in hoger beroep zijn de gegevens met betrekking tot het telefoongesprek alsnog ter beschikking gekomen van zowel het Hof als de verdediging en het OM. Op verzoek van de verdediging zijn alle getuigenverklaringen afgelegd bij de rechter-commissaris inzake het onderzoek Piranha 2, waaronder de verklaring van [verbalisant 2] bij de rechter-commissaris op 2 april 2007,38. aan het onderhavige dossier toegevoegd.39.

Vervolgens is [betrokkene 9] ter terechtzitting van 15 april 2008 door het Hof als getuige gehoord en zijn de verdediging en het OM in de gelegenheid gesteld vragen te stellen, alwaar [betrokkene 9] vragen heeft beantwoord omtrent het bedoelde telefoongesprek met [verbalisant 2].

Artikel 152 Sv strekt ertoe de controle van de strafrechter op het totale verloop van het opsporingsonderzoek mogelijk te maken. Nu — voor zover de verbaliseringsplicht niet zou zijn nageleefd — in hoger beroep alsnog alle gegevens met betrekking tot het niet geverbaliseerde telefoongesprek zijn kunnen worden vastgesteld en het Hof deze gegevens heeft kunnen betrekken in enig in het eindonderzoek te nemen beslissing, is dit doel geen geweld aangedaan. Aangezien in cassatie alleen de uitkomst van het geding telt — het appel is er immers ook voor om eventuele fouten in het vooronderzoek of de eerste aanleg te herstellen, aan welke zijde ze ook gemaakt zijn — kan worden voorbijgegaan aan eventuele consequenties die het niet volledig naleven van de verbaliseringsplicht zou hebben gehad, als deze gegevens niet alsnog ter beschikking waren gekomen.40. Ook indien, zoals in cassatie is aangevoerd, opsporingsambtenaar [verbalisant 2] de in artikel 152 Sv neergelegde verbaliseringsplicht niet zou hebben nageleefd, is het middel gelet op het voorgaande vruchteloos voorgesteld.

Het vijfde middel faalt.

Het zesde middel bevat de klacht dat het hof tijdens het verhoor van getuige [betrokkene 10] ter terechtzitting ten onrechte heeft belet dat (alle) vragen betreffende het getuigenbeschermingsprogramma waarin die [betrokkene 10] zich bevond zijn beantwoord.

De klacht ziet op het verhoor van [betrokkene 10] ter zitting van 14 maart 2008. Uit het proces-verbaal van die zitting blijkt het volgende.

In reactie op vragen van verdachtes raadsman heeft [betrokkene 10] verklaard geen vragen te willen beantwoorden over het getuigenbeschermingsprogramma. De AG heeft het hof verzocht antwoorden op die vragen en op vragen die kunnen leiden tot het kenbaar worden van gegevens rond de bescherming te beletten. De raadsman heeft medegedeeld dat hij de vragen omtrent het beschermingsprogramma stelt om te weten te komen waarom de getuige in zo'n programma zit, of zij concreet is bedreigd en wat de Staat haar verder ter beschikking of in het vooruitzicht heeft gesteld. Nu beantwoording van deze vragen de bescherming niet in gevaar brengt, behoeft het beletten daarvan nadere motivering, aldus de raadsman. De AG heeft er op gewezen dat een getuige in een beschermingsprogramma een geheimhoudingsplicht heeft, dat aan de bescherming een dreigingsanalyse voorafgaat en dat door het stellen van vragen, deduceren en combineren snel informatie kan worden achterhaald met gevaar voor getuigen. De raadsman heeft subsidiair de AG verzocht om te vertellen of [betrokkene 10] een financiële vergoeding en de beschikking over een huis heeft gekregen. Buiten aanwezigheid van de getuige en haar raadsvrouw heeft hij de relevantie van zijn vragen toegelicht door aan te geven

Na een onderbreking van het onderzoek voor beraad heeft het hof als volgt beslist:

De raadsman heeft te kennen gegeven te blijven bij het standpunt dat beantwoording van de vragen over het beschermingsprogramma van belang is voor de toetsing van de betrouwbaarheid van de getuige, waarna het verhoor van [betrokkene 10] is voortgezet.

Het hof heeft bij zijn belangenafweging ten onrechte gelet op alle vragen die reeds gesteld en beantwoord zijn ter toetsing van de betrouwbaarheid van [betrokkene 10]s verklaringen, omdat de beantwoorde vragen geen rechtvaardiging kunnen vormen voor het beletten van vragen die ertoe strekken de betrouwbaarheid te toetsen, aldus de toelichting op het middel.

Dit standpunt deel ik niet. Ik vermag niet in te zien waarom de rechter die moet beslissen over het al dan niet beletten van de beantwoording van vragen over een getuigenbeschermingsprogramma bij de afweging van enerzijds het belang van de in dat programma opgenomen getuige, om haar huidige identiteit en persoonlijke omstandigheden beschermd te zien, en anderzijds het belang van de verdediging, om de betrouwbaarheid van de getuige te kunnen toetsen, geen rekening zou mogen houden met de omstandigheid dat en de mate waarin de getuige al vragen heeft beantwoord die haar ter toetsing van haar betrouwbaarheid zijn gesteld. In zoverre is immers het genoemde belang van de verdediging reeds geborgd. De klacht lijkt mij derhalve niet terecht.

Volgens de steller van het middel vormt het aan [betrokkene 10] toekomende verschoningsrecht evenmin een grondslag voor het beletten van de beantwoording van vragen over de voorwaarden of de inhoud van het getuigenbeschermingsprogramma, aangezien dit recht inhoudt dat de getuige een vraag niet hoeft te beantwoorden, wanneer dat voor haar belastend zou zijn, en het Hof dienaangaande niets heeft vastgesteld of overwogen.

Het is juist dat [betrokkene 10] zich in voorkomend geval op haar verschoningsrecht zou kunnen beroepen. Hiervoor is de beslissing van het hof niet nodig geweest. Het lijkt mij immers voor de hand te liggen dat de getuige die op grond van artikel 219 Sv verschoningsgerechtigd is in beginsel zelf de afweging maakt op welke vragen de getuige niet wenst te antwoorden en dat dit beginsel slechts wordt doorbroken als er redelijkerwijs geen twijfel over kan bestaan dat het ingenomen standpunt onjuist is. Met de verwijzing naar het verschoningsrecht heeft het hof kennelijk het oog gehad op de situatie dat in het kader van de beantwoording van vragen over het beschermingsprogramma de getuige zich zou moeten uitlaten over haar contacten met anderen, zoals medeverdachten, en de dreiging die van die anderen voor haar uitgaat, welke contacten haar in haar eigen strafzaak zouden kunnen worden tegengeworpen. Het hof heeft aldus doen blijken dat de mogelijkheid voor de getuige om zich op haar verschoningsrecht te beroepen haar niet zou kunnen worden onthouden en dat de getuige aan dit verschoningsrecht een rechtens erkend motief zou kunnen ontlenen om te weigeren vragen over het beschermingsprogramma te beantwoorden, ook als de afweging van de belangen van de getuige tegen die van de verdediging anders zou zijn uitgevallen en de getuige op die grond zich niet had kunnen onthouden van het beantwoorden van vragen over het beschermingsprogramma.

Het hof heeft aldus naar mijn mening met de onder 11.2 weergegeven overwegingen voldoende gemotiveerd op welke gronden het heeft besloten tot het beletten van de beantwoording van specifieke vragen, terwijl de uitkomst van die afweging — een relatief geringe beperking van het ondervragingsrecht van de verdediging ten opzichte van getuige [betrokkene 10] — onbegrijpelijk is noch een inbreuk op het recht op een eerlijk proces als bedoeld in artikel 6 EVRM oplevert.

Het middel faalt.

Het zevende middel klaagt over het gebruik voor het bewijs van de verklaringen van getuigen [betrokkene 9] en [betrokkene 10] en over de verwerping van uitdrukkelijk onderbouwde standpunten strekkende tot bewijsuitsluiting van deze verklaringen. Voorts zou het Hof aan de verklaringen feiten en omstandigheden hebben ontleend die daarmee strijden, althans daaruit niet (voldoende) blijken.

Ter terechtzitting van 5 september 2008 heeft de raadsman, overeenkomstig zijn overgelegde en in het procesdossier gevoegde pleitnota,41. betoogd dat de verklaringen van [betrokkene 9] en [betrokkene 10] onbetrouwbaar zijn en niet bruikbaar voor het bewijs.

De wijze waarop het hof dit uitgebreide verweer verkort en zakelijk heeft weergegeven en gemotiveerd heeft verworpen is te lezen onder 7.3 in deze conclusie. Die overwegingen van het hof houden onder meer in dat de verklaringen van [betrokkene 9] en [betrokkene 10] op relevante onderdelen overeenstemmen met de inhoud van andere zich in het dossier bevindende bewijsmiddelen waaronder verklaringen van andere getuigen en — op onderdelen — van de verdachte zelf.

Volgens de steller van het middel heeft het hof nagelaten aan te geven op welke relevante onderdelen de door [betrokkene 9] en [betrokkene 10] afgelegde verklaringen overeenstemmen met de inhoud van andere bewijsmiddelen en welke bewijsmiddelen het concreet betreft, terwijl dit evenmin volgt uit de gebezigde bewijsmiddelen zelf.

In het bijzonder zou er geen (voldoende) steunbewijs zijn voor die verklaringen van [betrokkene 9] en [betrokkene 10], waaruit is af te leiden dat verdachte aanwezig is geweest bij en heeft deelgenomen aan het schieten in een bos in Amsterdam en dat zij betrokken is geweest bij het veelvuldig vervoeren van één of meer vuurwapens van en naar België.

De klacht berust op de aanname dat steun voor de gebezigde verklaringen van [betrokkene 9] niet mag worden gezocht in de gebezigde verklaring van [betrokkene 10] en vice versa.

In hoger beroep is reeds het standpunt ingenomen dat verklaringen afgelegd door [betrokkene 10], gezien de totstandkoming, niet als steunbewijs kunnen dienen voor verklaringen afgelegd door haar man. Ter onderbouwing heeft de verdediging onder meer verwezen naar overwegingen uit het vonnis van de rechtbank over een politieverhoor waarin aan [betrokkene 10] delen van een verklaring van [betrokkene 9] zijn voorgehouden en zij vervolgens haar verklaring heeft bijgesteld. Het gaat om het vijfde verhoor van [betrokkene 10], dat verbalisanten [verbalisant 3] en [verbalisant 4] op 21 oktober 2005 hebben afgenomen.42.

Ik citeer uit de pleitnotities van 5 september 2008:

Naar aanleiding van het verweer over de gang van zaken in door de politie afgenomen verhoren heeft het hof overwogen dat het feit dat verbalisant [verbalisant 3] in de eerste verhoren [betrokkene 10] passages heeft voorgehouden uit verklaringen van [betrokkene 9] niet zonder meer meebrengt dat al haar latere verklaringen van onwaarde zijn. Daarbij heeft het hof het van belang geacht dat het hof, de AG en de verdediging de getuige hebben kunnen ondervragen over de invloed van het handelen van [verbalisant 3] op haar verklaringen (zie onder 7.3). Gezien dit afdoende gemotiveerde oordeel van het hof aangaande de betrouwbaarheid van verklaringen van [betrokkene 10] staat niets er aan in de weg de voor het bewijs gebezigde verklaring van [betrokkene 10] te beschouwen als steunbewijs voor verklaringen van [betrokkene 9].

De aanname dat steun voor de verklaringen van [betrokkene 9] niet kan zijn gelegen in de verklaring van [betrokkene 10] of andersom valt derhalve onder het middel weg.

Daarbij laat ik het standpunt van de verdediging, dat onderdelen van de verklaring van een getuige die door de verdediging als onbetrouwbaar zijn aangemerkt, alleen voor het bewijs mogen worden gebezigd indien die onderdelen ondersteuning vinden in ander bewijsmateriaal, voor wat het is. Dat ondersteunend ander materiaal voorhanden is kan de rechter ertoe brengen de verklaring van een getuige in zoverre betrouwbaar te oordelen. Indien zulk ander materiaal ontbreekt is dat op zichzelf evenwel geen beletsel voor de rechter om de verklaring van een getuige toch voor het bewijs te bezigen, omdat de rechter ook op een andere manier tot de conclusie kan komen dat die verklaring voor het bewijs bruikbaar is.

Dat verdachte met [medeverdachte], [betrokkene 9] en [betrokkene 10] in een bos in Amsterdam is geweest en daar evenals de anderen met een wapen heeft geschoten blijkt uit zowel de bij de politie afgelegde verklaring van [betrokkene 9] van 16 oktober 2005 (bewijsmiddel 1) als de verklaring van [betrokkene 10] ter terechtzitting in eerste aanleg van 25 oktober 2006 (bewijsmiddel 2). Zij bieden derhalve elkaar over en weer steun, voor zover zij inhouden dat verdachte heeft deelgenomen aan het schieten.

Ten aanzien van het schieten in een bos in Amsterdam heeft, zo blijkt uit de pleitnotities van 5 september 2008, de verdediging gesteld dat verdachte hierbij niet aanwezig was. Kort samengevat is het volgende aangevoerd. Verdachte verbleef op moment van het schietincident in Marokko.

Medeverdachte [medeverdachte] heeft ontlastend verklaard en [betrokkene 10] heeft zowel bij de politie als op de zitting van de rechtbank en van het hof (innerlijk) tegenstrijdige verklaringen afgelegd. Aanvankelijk heeft [betrokkene 10] verklaard dat zij alleen met [betrokkene 9] en [medeverdachte] in het bos was en dat zij het schieten alleen heeft gehoord, niet gezien. Vervolgens heeft zij in het verhoor van 16 oktober 2005 verklaard dat verdachte er wel bij was en dat zij beiden ook hebben geschoten. In dit verhoor zouden de verbalisanten de getuige hebben gestuurd door haar een stukje uit de verklaring van [betrokkene 9] voor te houden. Op het wapen waarmee in het bos is geschoten zijn DNA sporen aangetroffen van [betrokkene 9] en [medeverdachte], maar geen DNA of vingerafdruk van verdachte of van [betrokkene 10].

Het bovenstaande is aangevoerd onder het kopje ‘De verklaringen van [betrokkene 9] en [betrokkene 10]’, in dat deel van de pleitnota waarin de verdediging haar pijlen richt op de bruikbaarheid voor het bewijs van die verklaringen. Voor zover het betoog ertoe strekte de verklaringen van [betrokkene 10] op dit punt als onbetrouwbaar van het bewijs te laten uitsluiten, heeft het hof hierop uitdrukkelijk en gemotiveerd gerespondeerd. Zie daarvoor de onder 7.3 geciteerde nadere bewijsoverwegingen en in het bijzonder de overwegingen omtrent de betrouwbaarheid van [betrokkene 10], zoals geparafraseerd onder 12.6.

Voor zover hetgeen verdachtes raadsman in dit verband heeft aangevoerd omtrent een alibi, de ontlastende verklaringen van medeverdachte [medeverdachte] en het ontbreken van sporen op het wapen moet worden aangemerkt als een — afzonderlijk — uitdrukkelijk onderbouwd standpunt, vindt dat standpunt in voldoende mate zijn weerlegging in de gemotiveerde bewijsconstructie van het hof. Artikel 359, tweede lid Sr noopte het hof niet om de bestreden uitspraak in dit opzicht nader te motiveren.

Het middel klaagt voorts dat het hof het in relatie tot het terroristisch oogmerk van de organisatie redengevend heeft geacht dat er in het bos is geoefend met schieten, terwijl niet uit de bewijsmiddelen kan worden afgeleid dat het een oefening betrof.

Het hof heeft in de ‘Nadere bewijsoverweging feiten 1 A en B: de artikelen 140a en 140 van het Wetboek van Strafrecht’ onder meer het volgende overwogen:

Volgens de steller van het middel behelst de kwalificatie ‘geoefend’ een vorm van ingeblikt opzet nu ergens voor oefenen een bepaald doel impliceert, terwijl de gebezigde bewijsmiddelen over hetgeen is voorgevallen in het bos niet meer zouden inhouden dan dat daar is geschoten.

Dit is een te beperkte lezing van de relevante bewijsmiddelen. Immers, de bewijsmiddelen 1 en 2 houden onder meer in dat verdachte, [medeverdachte], [betrokkene 9] en [betrokkene 10] in het bos in die volgorde één voor één een automatisch wapen ter hand hebben genomen en daarmee kort op een boom hebben geschoten. [Betrokkene 9] heeft dit gedaan op aandringen van [medeverdachte], die aan hem bleef vragen of hij een moslim was of niet. Ook [betrokkene 10] moest van [medeverdachte] schieten. [Betrokkene 9] heeft haar geholpen.

Naar mijn mening heeft het hof dit voorval kunnen aanmerken als (in ieder geval ook) een oefening, in die zin dat de betrokkenen door het schieten (meer) ervaring hebben opgedaan met het hanteren van een vuurwapen. Ook het oordeel dat het schieten moet worden gezien tegen de achtergrond van de radicale geloofsopvattingen die leefden binnen de organisatie acht ik, gelet op de bewoordingen waarmee [medeverdachte] [betrokkene 9] tot het schieten heeft bewogen, niet onbegrijpelijk.

Ten aanzien van 's hofs vaststelling dat verdachte betrokken is geweest bij het vervoeren van wapens van en naar België merk ik het volgende op. Onder 2, 3 en 4 is onder meer bewezenverklaard dat verdachte, kort gezegd, samen met anderen in Nederland een Agram 2000 en in Nederland en België een vuurwapen van het merk CZ, type Scorpion, kaliber 7.36 mm44. en een revolver van het merk Smith & Wesson, model 637, kaliber .38 voorhanden heeft gehad. Het hof heeft dit kunnen afleiden uit de verklaringen van [betrokkene 9] die zijn opgenomen als de bewijsmiddelen 1, 19, 20 en 27 in combinatie met de bewijsmiddelen 21 tot en met 24, 29 en 30. [Betrokkene 9] heeft verklaard dat hij samen met [betrokkene 10], [medeverdachte] en verdachte naar een station aan de grens is gereden, tijdens welke rit [medeverdachte] hem vertelde dat hij in een tas en in de kofferbak wapens bij zich had. Toen [betrokkene 9] arriveerde op de bestemming in Brussel was [medeverdachte] daar al. [Medeverdachte] heeft de wapens uit de auto gehaald en vervolgens aan [betrokkene 9] laten zien hoe je kogels in het magazijn van een baby uzi zet (bewijsmiddel 20). Voorts heeft [betrokkene 9] verklaard dat hij in Brussel in de kamer van [medeverdachte] en verdachte op de grond tussen de spullen van verdachte en haar echtgenoot de baby uzi en een revolver van het merk Smith & Wesson met een houten of houtkleurig handvat heeft zien liggen. Op de wapen leken puntjes te zijn aangebracht (bewijsmiddel 27). Volgens [betrokkene 9] had medeverdachte [betrokkene 12] in Brussel dezelfde wapens als [medeverdachte] (bewijsmiddel 19) en heeft [betrokkene 12] van [medeverdachte] wapens gekregen en die uit België naar Nederland meegenomen (bewijsmiddel 1).

[Medeverdachte] was in het bezit van de Agram 2000 toen hij op 22 juni 2005 in gezelschap van verdachte werd aangehouden. In de kelderbox behorende bij de woning van medeverdachte [betrokkene 12] en diens vrouw [betrokkene 13] zijn een Scorpion van het merk CZ, kaliber 7.36 mm en een Smith & Wesson revolver, model 637, kaliber .38 aangetroffen, in een afgesloten ruimte waar ook een plastic tas stond met daarin een verscheurd munitiedoosje, correspondentie van verdachte en een haar waarvan het DNA bleek te matchen met het DNA van verdachte. Dit blijkt uit de bewijsmiddelen 21 tot en met 24, 29 en 30. Verdachte heeft verklaard dat zij op het moment van het aantreffen van de wapens in de kelder bij [betrokkene 13] logeerde (bewijsmiddel 26). Bewijsmiddel 27 houdt in dat [betrokkene 9] de wapens die in de kelder zijn gevonden heeft herkend als de wapens die hij in België had gezien, terwijl uit bestudering van foto's van die wapens blijkt dat op beide puntjes zijn waar te nemen (bewijsmiddel 28).

Welke onderdelen van de verklaringen van [betrokkene 9] met betrekking tot de genoemde vuurwapens het hof relevant heeft geacht blijkt uit de ‘Nadere bewijsoverweging voorhanden hebben wapens/(…)’.45. Medeverdachten [medeverdachte] en [betrokkene 12] hebben wapens over de Nederlands-Belgische grens vervoerd, [medeverdachte] reizend in het gezelschap van verdachte, en zij hebben zowel in Nederland als in België wapens in bezit gehad. In Brussel lagen de wapens binnenshuis letterlijk voor het oprapen in de kamer van verdachte en haar toenmalige echtgenoot. Verdachte heeft derhalve niet alleen enige wetenschap gehad van haar mans wapenbezit maar ook een zekere machtsuitoefening en beschikkingsbevoegdheid over de wapens, nu zij de mogelijkheid had die uit hun verblijfplaats te verwijderen dan wel zich daarvan te distantiëren tot het moment van haar aanhouding op 22 juni 2005. In Nederland zijn de wapens bewaard in de kelder van [betrokkene 12], achter een luik waar ook de tas is aangetroffen met een verscheurd munitiedoosje en persoonlijke spullen en een haar van verdachte. Ook hieruit blijkt haar wetenschap, terwijl niet blijkt dat zij op enige wijze afstand heeft willen nemen van de wapens, aldus het hof.

Het belangrijkste steunbewijs voor hetgeen [betrokkene 9] over de wapens heeft verklaard is, zoals hierboven uiteengezet, de wapenvondst in de kelder van [betrokkene 12] en [betrokkene 13]. De daar aangetroffen wapens voldoen aan de beschrijving die [betrokkene 9] eerder had gegeven van de wapens die hij in Brussel in de kamer van [medeverdachte] en verdachte heeft gezien en zijn door hem herkend. De link tussen die vondst en verdachtes wetenschap van de aanwezigheid van de wapens is op zijn beurt af te leiden uit de inhoud van de tweede plastic zak in de kelderruimte en de verklaring van verdachte dat zij destijds bij [betrokkene 13] logeerde.

Het middel faalt in al zijn onderdelen.

Het achtste tot en met het elfde middel bevatten bewijsklachten met betrekking tot het opzet van verdachte.

Het achtste middel komt op tegen de bewezenverklaring van deelneming aan een criminele organisatie en een organisatie met een terroristisch oogmerk.46.

Het middel bevat de volgende klachten. Het hof heeft een onjuiste maatstaf gehanteerd ten aanzien van het opzet op de deelneming aan en het oogmerk van de organisatie. Het opzet kan niet uit de bewijsmiddelen volgen. Het hof heeft in de bewijsoverweging feiten en omstandigheden vastgesteld die niet aan de bewijsmiddelen kunnen worden ontleend. De bewijsconstructie omvat voorschriften, gebruiken en handelingen die vallen onder de fundamentele vrijheden van godsdienst en meningsuiting als bedoeld in artikel 9 en 10 EVRM, terwijl niet is voldaan aan de voorwaarden die de met de bewezenverklaring gepaard gaande inbreuk op deze vrijheden kunnen rechtvaardigen.

Voor zover de steller van het middel in de toelichting daarop verwijst naar het ‘apothekersgesprek’ en naar hetgeen hij daaromtrent heeft aangevoerd onder de middelen 1 en 2, volg ik zijn voorbeeld en verzoek ik de Hoge Raad hetgeen in deze conclusie over die middelen is betoogd bij de beoordeling van dit middel te betrekken. Hetzelfde geldt ten aanzien van het verzoek door de steller van het middel aan de Hoge Raad om hetgeen hij in middel 7 heeft aangevoerd omtrent het schieten in een bos en de betrokkenheid bij wapentransporten van en naar België hier als herhaald en ingelast te beschouwen.

Ten laste van verdachte is — voor zover hier relevant — bewezenverklaard dat

De ‘Nadere bewijsoverweging feiten 1 A en B: de artikelen 140a en 140 van het Wetboek van Strafrecht’ (pp. 30–43 van het bestreden arrest) houden onder meer in:

Het middel klaagt ten eerste dat het hof een onjuiste maatstaf heeft toegepast ten aanzien van het dubbel opzet-vereiste dat besloten ligt in artikel 140a Sr,47. door te overwegen dat verdachte bekend moet zijn geweest — en niet: bekend was — met het oogmerk van de organisatie om terroristische misdrijven te plegen.

Deze klacht berust op een te beperkte lezing van de bewijsoverweging. Die houdt immers in dat, naar het oordeel van het hof, verdachte door haar participatie en actief uitdragen van een uitleg van religieuze geschriften, die het nastreven van (terroristische) misdrijven impliceert, blijk heeft gegeven zich er van bewust te zijn geweest dat de groep daarmee tevens het oogmerk had op de bewezenverklaarde terroristische misdrijven, waarbij het opzet van verdachte betrekking had op het leveren van een bijdrage aan de verwezenlijking van dat oogmerk. Met andere woorden, verdachte heeft weet gehad van het oogmerk van de organisatie en zij heeft willen bijdragen aan het realiseren daarvan. Dit oordeel getuigt niet van een onjuiste rechtsopvatting omtrent het opzet als vereist in artikelen 140 en 140a Sr.48.

De toelichting op het middel bevat voorts de klacht dat het hof niet uit het ‘apothekersgesprek’ en uit verdachtes bekendheid met de aanwezigheid van wapens in de directe omgeving van [medeverdachte], haar aanwezigheid bij lezingen van [medeverdachte] en haar kortdurend maar veelvuldig vertoeven in het gezelschap van [medeverdachte], ook bij het vervoer naar België, heeft kunnen afleiden dat verdachte een aandeel heeft gehad in gedragingen die strekken tot of rechtstreeks verband houden met de verwezenlijking van het oogmerk van de organisatie.

Hetgeen de steller van het middel met deze klacht aanvoert is in wezen een herhaling van verweren die de verdediging in hoger beroep heeft gevoerd.49. Het hof heeft met zijn uitgebreid gemotiveerde bewijsconstructie voldoende op deze verweren gerespondeerd.

De volgende klacht in (de toelichting op) het middel is dat het hof in de nadere bewijsoverweging aangaande de feiten 1A en 1B een beroep heeft gedaan op feiten en omstandigheden die niet blijken uit de gebezigde bewijsmiddelen, terwijl evenmin met voldoende nauwkeurigheid is aangegeven aan welke bewijsmiddelen die feiten en omstandigheden kunnen worden ontleend.

De klacht heeft het oog op 's hofs vaststellingen dat verdachte door haar aanwezigheid bij en deelname aan het schieten een wezenlijke bijdrage heeft geleverd aan de intimiderende werking die de aanwezigheid van vuurwapens in de groep had op [betrokkene 9] en [betrokkene 10], dat zij een brugfunctie heeft vervuld tussen de mannelijk leden en de vrouwelijke leden van de groep, dat de organisatie de Koran zo uitlegt dat daarmee noodzakelijkerwijs (terroristische) misdrijven worden nagestreefd, dat verdachte die uitleg actief heeft uitgedragen en dat verdachte de handelingen heeft verricht die in de overweging onder a, b en c zijn opgesomd.

De toelichting wekt op sommige punten de indruk dat ervan uitgegaan wordt dat het het hof niet is toegestaan om zich in de nadere bewijsoverweging te beroepen op feiten en omstandigheden die niet zijn opgenomen in de bewijsmiddelen waarop de bewezenverklaring steunt. Dat uitgangspunt is onjuist.50.

Voor zover de steller van het middel heeft beoogd te klagen dat het hof niet met voldoende nauwkeurigheid heeft vermeld uit welke (niet voor het bewijs gebezigde) bronnen het heeft geput, is de volgende vooropstelling door de Hoge Raad uit HR 23 oktober 2007, LJN BA5851 van belang:

De gedachtegang van het hof ten aanzien van verdachtes rol binnen de organisatie die zij en haar medeplegers hebben gevormd, zoals die is neergelegd in de nadere bewijsoverweging, is — naar de kern genomen — dat verdachte intensief is opgetrokken met, de vrouw werd van en zich niet heeft gedistantieerd van het handelen van [medeverdachte], welke medeverdachte behoorde tot de kern van de organisatie en bezig was met (het vervoeren, tonen, gebruiken van) wapens en dat zij daarnaast een eigen, actief aandeel heeft gehad in gedragingen die in rechtstreeks verband staan met de verwezenlijking van het oogmerk van de organisatie, als het achterhalen van de privé-adressen van politici en het schieten met een vuurwapen.

Uit het dossier en het verhandelde ter terechtzitting blijkt dat verdachte een vriendin was van de andere (meer zijdelings) bij de organisatie betrokken vrouwen, terwijl uit de bewijsmiddelen 8 en 9 volgt dat [verdachte] aan hen las gaf en voor vrouwen lezingen hield in de moskee. Haar band met de andere betrokken vrouwen, haar rol als spreker en haar positie als de partner van [medeverdachte] vormen hebben voor het hof kennelijk de grondslag gevormd voor de vaststelling dat verdachte een brugfunctie heeft vervuld tussen de mannen in en de vrouwen rond (de kern van) de groep. Dit is een gevolgtrekking die kan worden toegestaan.

Ten aanzien van de in de bewijsoverweging onder a, b en c opgesomde handelingen wijs ik er op dat het hof (het deelnemen aan) die handelingen heeft toegeschreven aan verdachte en/of haar mededader(s), zodat — anders dan in de schriftuur wordt gesteld — niet nodig is dat aan enige wettig bewijsmiddel kan worden ontleend dat specifiek (ook) verdachte zelf deze handelingen heeft verricht.

De klacht dat het hof de vaststelling dat op de onder b genoemde bijeenkomsten werd gesproken over het ongelovig verklaren van personen met als uiterste consequentie de dood louter — en ten onrechte — heeft gebaseerd op de verklaring van getuige [betrokkene 20] van 8 juli 2005 mist feitelijke grondslag. Ten aanzien van de radicale opvatting van het islamitische geloof waarover op die bijeenkomsten is gesproken heeft het hof immers overwogen dat uit de verklaring van [betrokkene 9] ter zitting van 15 april 2008, de getuigenverklaring van [betrokkene 21] van 1 november 2005 en een verklaring van [betrokkene 20] van 21 juli 2005 naar voren komt dat onder anderen [medeverdachte] de opvatting huldigde dat ongelovigen geen mededogen verdienen en mogen worden gedood, terwijl de bewijsmiddelen 8 en 9 inhouden dat hij op de min of meer besloten bijeenkomsten over de positie van ongelovigen heeft gesproken.

Anders dan de steller van het middel meen ik dat het intimiderende effect van de wapens binnen de groep op [betrokkene 9] en [betrokkene 10] voldoende uit de gebezigde bewijsmiddelen 1 en 2 is af te leiden. Daarnaast heeft het hof dit klaarblijkelijk tevens ontleend aan bewijsmiddel 14. Ik merk daarbij op dat ook de verdediging de verklaringen van [betrokkene 9] en [betrokkene 10] zo heeft verstaan, dat zij uit angst voor en onder druk van de medeverdachten [betrokkene 5] en [medeverdachte] zouden hebben gehandeld.

Ten slotte klaagt het middel dat het hof met de genoemde vaststellingen en overwegingen in de nadere bewijsoverweging het recht op vrijheid van godsdienst en het recht op vrijheid van meningsuiting heeft geschonden, door niet (toereikend) te motiveren dat is voldaan aan de voorwaarden ex artikel 9, tweede lid en artikel 10, tweede lid van het EVRM.

Artikel 9 EVRM waarborgt een ieders recht op vrijheid van gedachte, geweten en vrijheid. Het eerste lid van het artikel luidt:

Het tweede lid clausuleert deze vrijheid:

Artikel 10 EVRM omvat het recht op vrijheid van meningsuiting. Het artikel kent een zelfde structuur als artikel 9 EVRM en luidt als volgt:

Op de zitting van 5 september 2008 heeft de raadsman, overeenkomstig zijn overgelegde pleitnota, onder meer het volgende betoogd:

In casu is meer aan de hand dan het koesteren van, het uitdragen van, het onderwijzen in of het oproepen tot een radicale uitleg van het islamitische geloof, die afwijzend staat tegenover de leefwijzen van andersdenkenden.

Bewezenverklaard is dat verdachte heeft deelgenomen aan een criminele organisatie die tot oogmerk had het in- en uitvoeren en voorhanden hebben van wapens met het oogmerk om terroristische misdrijven voor te bereiden of gemakkelijk te maken en het plegen van doodslag en moord, te begaan met een terroristisch oogmerk.

Met dit handelen heeft zij in het Wetboek van Strafrecht gestelde, onder het regime van het EVRM toegestane grenzen, aan de vrijheid van godsdienst en de vrijheid van meningsuiting overschreden.

De in de nadere bewijsoverweging omtrent de feiten 1A en B opgenomen vaststelling dat binnen de groep een interpretatie van de Koran en andere religieuze geschriften werd voorgestaan op basis waarvan groepsleden bij ontmoetingen en bijeenkomsten bepaalde regels voor de omgangsvormen tussen mannen en vrouwen en bepaalde kledingvoorschriften (voor vrouwen) in acht moesten nemen vormt één van de bouwstenen waarop het hof tot het oordeel is gekomen dat er sprake was van een organisatie in de zin van de artikelen 140 en 140a Sr. De vraag naar het (criminele/terroristische) oogmerk komt in de bewijsoverweging eerst na deze vaststelling aan de orde. Van het criminaliseren van het instellen of naleven van dergelijke (ongeschreven) gedragsregels is dan ook geen sprake.

Anders dan de steller van het middel betoogt was het hof niet tot een nadere motivering gehouden.

Het middel faalt in al zijn onderdelen.

Het negende middel klaagt dat de bewezenverklaring van het medeplegen van het voorhanden hebben van wapens en munitie met het oogmerk om een terroristisch misdrijf voor te bereiden en gemakkelijk te maken onverenigbaar is met de vaststelling door het Hof dat niet kan worden bewezen dat verdachte met het voorhanden hebben van die wapens de bedoeling had één van de in artikel 83a Sv onderscheiden oogmerken na te streven. De bewezenverklaring zou in zoverre op gespannen voet staan met bepaalde overwegingen in het arrest.

Voorts bevat het middel, naast een herhaling van de laatste klacht uit het achtste middel, de klacht dat de door het Hof kennelijk redengevend geachte, door verdachte beleden uitleg van religieuze geschriften niet uit de bewijsmiddelen kan volgen, althans het Hof onvoldoende nauwkeurig heeft aangegeven aan welke bewijsmiddelen die zou kunnen worden ontleend.

Als feit 3 is bewezen verklaard dat

De bewezenverklaring van feit 4 luidt dat

De door de steller van het middel in de toelichting daarop aangehaalde overwegingen van het hof maken deel uit van een groter geheel. Ten einde een goed begrip van de overwegingen van het hof te bewerkstelligen acht ik het wel nodig de overwegingen in hun geheel weer te geven. Deze luiden aldus:

Het eerste lid van artikel 26 Wet wapens en munitie houdt het verbod in om een wapen of munitie van de categorieën II en III voorhanden te hebben. Feit 3 betreft een wapen van categorie II, feit 4 van categorie III.

Artikel 55, lid 5 van de Wet wapens en munitie heeft de volgende inhoud:

Het vijfde lid van artikel 55 Wet wapens en munitie is toegevoegd bij Wet van 24 juni 2004, Stb. 2004, 290 (Wet terroristische misdrijven). De Memorie van toelichting bij het voorstel houdt ter toelichting op deze wijziging onder meer het volgende in51.:

En:

Duidelijk is dus dat de wetgever een onderscheid wilde aanbrengen tussen misdrijven die begaan zijn met terroristisch oogmerk en misdrijven die begaan zijn om een terroristisch misdrijf voor te bereiden of gemakkelijk te maken. Het hof heeft in zijn overwegingen duidelijk uitgelegd dat de feiten 3 en 4 te beschouwen zijn als voorbereidende misdrijven en niet als misdrijven die zijn begaan met een terroristisch oogmerk. Van een tegenstrijdigheid tussen bewezenverklaring en de inhoud van de aangehaalde overwegingen van het hof is dus geen sprake.

Evenmin is sprake van een schending van de vrijheid van godsdienst zoals die wordt gewaarborgd in artikel 9 EVRM. Het tweede lid van artikel 9 EVRM biedt de overheid de mogelijkheid om beperkingen te stellen aan de vrijheid om iemands religie uit te dragen. Zulke beperkingen zijn onder meer gesteld in de strafwet. Het hof heeft aangenomen dat de feiten 3 en 4 zijn begaan ter voorbereiding van terroristische misdrijven, meer bepaald om politici van het leven te beroven. Het hof heeft daarbij een verband gezien met een bepaalde uitleg van de Koran over de omgang met ongelovigen, die onder omstandigheden moeten worden gedood.53. Men kan die mening zijn toegedaan, maar als men, zoals het hof heeft aangenomen, wapens voorhanden heeft om aanslagen op politici te plegen is de grens van de godsdienstvrijheid bereikt. Anders dan de steller van het middel betoogt was het hof niet tot een nadere motivering gehouden.

Het middel faalt in al zijn onderdelen.

Het tiende middel bestrijdt de bewezenverklaring van feit 2, het medeplegen van voorbereidingshandelingen van moord en/of doodslag, met een terroristisch oogmerk, op één of meer Nederlandse politici. Er zou onvoldoende bewijs zijn voor het bewezenverklaarde opzet, althans zou het Hof onvoldoende hebben gerespondeerd op uitdrukkelijk onderbouwde standpunten dienaangaande.

Ten laste van verdachte is — voor zover hier relevant — onder 2 bewezenverklaard dat

Het hof heeft over feit 2 op p. 49 van zijn arrest in het bijzonder overwogen:

De steller van het middel verzoekt de Hoge Raad om hetgeen in de schriftuur over de middelen 1 tot en met 9 is aangevoerd als herhaald en ingelast beschouwen. Ik volg het voorbeeld van de steller van het middel en verzoek de Hoge Raad eveneens hetgeen in deze conclusie over de voorgaande middelen is betoogd bij de beoordeling van het tiende middel te betrekken. De steller van het middel voert aan dat de verdediging in hoger beroep bij pleidooi heeft betoogd dat aan geen van de bewijsmiddelen voldoende bewijs voor het opzet kan worden ontleend. Het hof heeft op dit betoog slechts in algemene zin gereageerd. Dat zou onvoldoende zijn. Vooral het apothekersgesprek zou niet zo kunnen worden uitgelegd als het hof heeft gedaan.

De steller van het middel sluit zich aan bij de bespreking van De Hullu in de tweede druk van zijn handboek (2003), waarin deze auteur als zijn mening geeft dat het opzet bij de strafbare voorbereiding (art. 46 Sr) toch beter als oogmerk kan worden verstaan dan door de geacht zo ruimte zijn dat het ook het voorwaardelijk opzet omvat. In de vierde druk van het boek zijn deze overwegingen nog gehandhaafd (p. 404). De Hoge Raad blijkt daar in algemene zin anders over te denken:

De verwijzing in het pleidooi in hoger beroep naar de opvatting van De Hullu over het opzet in artikel 46 Sr is minder relevant, omdat de bewezenverklaring ziet op het tweede lid sub 2 en 3 van artikel 96 Sr. Ik wijs er eerst op dat de advocaat in hoger beroep is uitgegaan van een verkeerde lezing van het tweede lid van deze strafbepaling. De bedoeling van de wetgever met het tweede lid van artikel 96 Sr was immers om het trachten te bewegen van een ander tot daderschap (met uitzondering van uitlokking) en medeplichtigheid strafbaar te stellen.55.

Het ‘weten’ in het derde onderdeel van lid 2 van artikel 96 Sr zal wel de betekenis hebben die overal aan deze uitdrukking in het wetboek voorkomt, welke betekenis voorwaardelijk opzet niet uitsluit.56.

Het hof heeft mijns inziens uit de gebezigde bewijsmiddelen kunnen afleiden dat het opzet zoals geëist door artikel 96, lid 2 Sr, aanwezig was. Daartoe moeten de feiten waarvan verdachte wordt beschuldigd in onderling verband worden bezien en moet ook het bewijs voor de andere (samenlopende) feiten in ogenschouw worden genomen. Op p. 23 van zijn arrest begint het hof met de overwegingen die betrekking hebben op het bewijs. Eerst buigt het hof zich over de betrouwbaarheid van de verklaringen van twee getuigen. Na een intermezzo in verband met een verzoek om toevoeging aan het dossier van andere stukken gaat het hof in op het apothekersgesprek (p. 26 e.v.). Op p. 30 e.v. openbaart het hof gedachten over het bewijs van de feiten 1A en 1B. Op p. 40 van zijn arrest heeft het hof nogmaals uitgelegd welk belang het apothekersgesprek heeft voor de veroordeling van verdachte. Daarna komt het bewijs voor de feiten 3 en 4 uitgebreid aan de orde (p. 42 e.v.). In het bijzonder wijdt het hof op p. 47 e.v. aandacht aan het terroristisch oogmerk. Op p. 49 gaat het hof in op het bewijs van feit 2 in een overweging die ik hiervoor al aanhaalde.

De steller van het middel ziet over het hoofd dat wanneer de bewijsconstructie berust op betrouwbaar materiaal en op zichzelf voldoende duidelijk is en wanneer de keuzes die de feitenrechter maakt rechtstreeks uit deze constructie voortvloeien een nadere verantwoording door de rechter in de vorm van een motivering waarom hij afwijkt van een onderbouwd standpunt van de verdediging, achterwege kan blijven. Ook in deze zaak was het hof niet gehouden zijn bewijsbeslissing nog uitgebreider dan uitvoerig — zoals het hof heeft gedaan — te motiveren.

Het middel faalt.

Het elfde middel klaagt over onvoldoende bewijs voor het opzet van verdachte gericht op het voorhanden van hebben van de onder 3 en 4 van de bewezenverklaring vermelde vuurwapens en munitie.

Voor de bewezenverklaring van de feiten 3 en 4 verwijs ik naar mijn bespreking van het negende middel.

Ook aan deze feiten heeft het hof afzonderlijke overwegingen gewijd. Zij hebben de volgende inhoud:

Verdachte heeft ontkend iets geweten te hebben van de tas met haar persoonlijke spullen in de kelder van [betrokkene 12] en [betrokkene 13]. Volgens de steller van het middel heeft het hof dit verweer verworpen op basis van niet redengevende overwegingen, inhoudende dat zowel [betrokkene 10] als haar ouders hebben ontkend dat deze spullen van verdachte in de woning van [betrokkene 10] hebben gelegen. Volgens de steller van het middel is deze overweging niet redengevend voor de verwerping van het verweer. Dit geldt te meer omdat [betrokkene 9] en [betrokkene 10] wel degelijk hebben verklaard over een tas met spullen van verdachte bij hen thuis.

Het middel geeft blijk van een verkeerde lezing van de desbetreffende overwegingen van het hof. Het hof heeft immers enkel overwogen dat er geen spullen van verdachte naar het huis van de ouders van [betrokkene 10] zijn overgebracht, zoals verdachte wel heeft beweerd. Het hof heeft dit onder meer ontleend aan de verklaring die getuige [betrokkene 10] ter terechtzitting van 19 maart 2008 heeft afgelegd (p. 81).

De klacht dat de uitlating van [betrokkene 9], inhoudende dat hij zeker weet dat de verdachte de wapens daar gezien moet hebben, een speculatie is kan ik niet onderschrijven. De getuige heeft waargenomen dat de wapens op een zo duidelijke manier zichtbaar waren in de slaapkamer dat iedereen die wapens kon zien, inclusief verdachte. De verklaring waarin deze getuige aan deze waarneming refereert houdt dus niets in wat niet geacht kan worden door het eerste lid van artikel 342 Sv te worden bestreken. Als er al sprake zou zijn van een conclusie dan is het een conclusie die door het hof is overgenomen.

Ook de bezwaren tegen de op p. 51 van de schriftuur aangehaalde overweging van het hof die begint met ‘Gelet op het feit’ en eindigt met ‘het moment van haar aanhouding op 22 juni 2005’ kan ik niet delen. Het hof heeft in deze overweging enkel een algemene stelling geponeerd die op andere plaatsen is uitgewerkt. Ik verwijs de steller van het middel naar de vaststelling van het hof inhoudende dat de drie wapens ook in de woning in België aanwezig waren. Dat waren de wapens die voor iedereen zichtbaar in de slaapkamer van verdachte en [medeverdachte] lagen. Dat de wapens in de kelderbox daar zijn aangetroffen op 28 augustus 2006 en dat het hof niets heeft vastgesteld over de datum waarop deze wapens daar zijn geplaatst, ziet er aan voorbij dat het hof heeft vastgesteld

Hieruit heeft het hof kunnen afleiden dat de op 28 augustus 2006 in de kelderruimte aangetroffen wapens in zodanig betrekking met verdachte kunnen worden gebracht dat zij er mede voor verantwoordelijk voor is dat die wapens zich daar bevonden.

[Medeverdachte] heeft weliswaar de wapens voorhanden gehad, maar uit de overwegingen van het hof blijkt dat verdachte zich steeds of zeer vaak in de omgeving van [medeverdachte] heeft opgehouden en met hem optrok, samen met hem de kamer deelde waar de wapens duidelijk zichtbaar aanwezig waren en voor de plaatsing van de wapens in de kelderruimte mede verantwoordelijk moet worden geacht. De verklaring van [betrokkene 12] heeft het hof klaarblijkelijk niet geloofwaardig geacht tegen het licht van de verklaring die [betrokkene 9] ter terechtzitting als getuige heeft afgelegd. Aldus heeft het hof voldoende nauwgezet aangegeven op welke gegevens het hof de bewezenverklaring van de feiten 3 en 4 heeft gebaseerd en waarom het hof aan de ontkenning van verdachte geen geloof heeft gehecht. De overweging van het hof over de inhoud van de wetenschap van verdachte met betrekking tot de exacte plaats waar de wapens waren opgeslagen doet hieraan niet af, hoezeer men ook bij deze overweging vraagtekens kan stellen.

Het middel faalt.

Het twaalfde middel staat op zichzelf. Het klaagt dat het ‘ne bis in idem’ beginsel en de onschuldpresumptie zijn geschonden, althans dat het hof het gevoerde ‘ne bis in idem’ verweer met een onbegrijpelijke dan wel ontoereikende motivering heeft verworpen.

Bij de beoordeling van dit middel is van belang dat verdachte door de Rechtbank te Rotterdam bij vonnis van 18 oktober 200557. is veroordeeld tot straf wegens, kort gezegd, medeplegen van handelen in strijd met de artikelen 13 lid 1 en 26 lid 1 Wet wapens en munitie. Bewezenverklaard werd dat verdachte in de periode van 1 mei 2005 tot en met 22 juni 2005 te Amsterdam en elders in Nederland tezamen en in vereniging met een ander een machinepistool (merk Agram 2000, kaliber 9 mm), 40 patronen en een geluiddemper voorhanden heeft gehad. De medepleger in die zaak is tevens medeverdachte in de onderhavige zaak.58. De Rechtbank heeft verdachte destijds, overeenkomstig de eis van de officier van justitie, vrijgesproken van het tenlastegelegde strafverzwarende terroristisch oogmerk dan wel het oogmerk om een terroristisch misdrijf voor te bereiden en/of gemakkelijk te maken. Het vonnis van de Rechtbank Rotterdam van 18 oktober 2005 was ten tijde van het wijzen van het rechtbankvonnis in de onderhavige zaak reeds onherroepelijk geworden.

In de onderhavige zaak is onder 2 tenlastegelegd en bewezenverklaard — voor zover hier van belang samengevat — dat verdachte van april 2005 tot en met 14 oktober 2005 in Nederland, tezamen en in vereniging met anderen, om het plegen van moord en/of doodslag, te begaan met een terroristisch oogmerk, op één of meer Nederlandse politici voor te bereiden en/of te bevorderen voorwerpen voorhanden heeft (gehad) waarvan zij wist dat zij bestemd waren tot het plegen van één of meer van die misdrijven

De verdediging heeft aangevoerd dat de onderhavige strafzaak in strijd is met het verbod van dubbele vervolging. Het Hof heeft dit verweer als volgt samengevat:

Het Hof heeft ten aanzien van het verweer het volgende overwogen:

Voorts houdt 's Hofs ‘Nadere bewijsoverweging voorhanden hebben wapens / Terroristisch oogmerk’ onder meer in:

In de nadere bewijsoverweging omtrent de vraag of de onder 3 en 4 verklaarde feiten zijn begaan met terroristisch oogmerk dan wel het oogmerk om een terroristisch misdrijf als bedoeld in artikel 83 Sr voor te bereiden of makkelijk te maken heeft het Hof nogmaals gerefereerd aan de eerdere veroordeling voor het medeplegen van het voorhanden hebben van de Agram 2000 met munitie. Het Hof overwoog:

De steller van het middel klaagt dat de motivering van 's Hofs oordeel dat er geen sprake is van dubbele vervolging onbegrijpelijk, althans onvoldoende is gemotiveerd.

Naar het oordeel van het Hof wordt verdachte in de onderhavige zaak vervolgd voor andere vermeende feitelijke gedragingen, op andere plaatsen, over een langere periode en deels met andere betrokkenen, dan die waarover de rechter reeds heeft beslist. De context van de tenlastegelegde handelingen in relatie tot de ongelijksoortigheid van de strekking van de toepasselijke bepalingen en het verwijt brengt mee dat er geen sprake is van dubbele vervolging.

Ingevolge artikel 68 Sr kan iemand niet een tweede maal worden vervolgd voor — naar de kern genomen — hetzelfde feit als waarover de rechter te zijnen aanzien reeds ten gronde onherroepelijk heeft beslist.59.

In een arrest van 1 februari dit jaar heeft de Hoge Raad de maatstaf waaraan de rechter moet toetsen of er sprake is van ‘hetzelfde feit’ verduidelijkt.60. Het arrest biedt het volgende richtsnoer:

Getuige het arrest (r.o.v. 2.8) is met deze formulering geen inhoudelijke verandering van het toetsingskader beoogd. De Hoge Raad ziet in de Europese rechtspraak geen grond voor aanpassing van de Nederlandse maatstaf, aangezien die niet te veel nadruk legt op een juridische vergelijking en voldoende ruimte laat voor toetsing van de feitelijke component. De Hoge Raad heeft hierbij onder meer gelet op de volgende overwegingen van het EHRM:

Voorts heeft de Hoge Raad verwezen naar de uitspraak van het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen van 9 maart 2006, NJ 2006, 488 (Van Esbroeck),62. waarin het Hof artikel 54 Uitvoeringsovereenkomst van Schengen, dat kort gezegd de vervolging in de ene lidstaat verbiedt wanneer de verdachte in een andere lidstaat ter zake van dezelfde feiten onherroepelijk is veroordeeld, aldus uitlegde dat het relevante criterium om uit te maken of het gaat om dezelfde feiten is gelegen in de gelijkheid van de materiële feiten, begrepen als bestaan van een geheel van feiten die onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden, ongeacht de juridische kwalificatie van deze feiten of het beschermde rechtsbelang.

Als feit 1A is, kort gezegd, tenlastegelegd dat verdachte met anderen heeft deelgenomen aan een criminele organisatie die tot oogmerk had het plegen van terroristische misdrijven, te weten onder meer het voorhanden hebben en in- en uitvoeren van wapens met het oogmerk om terroristische misdrijven voor te bereiden of gemakkelijk te maken. Feit 1B is identiek behoudens dat de verwijzing naar een terroristisch oogmerk of naar terroristische misdrijven ontbreekt. Feit 2 is geënt op het tweede lid van artikel 96 Sr. Een onderdeel van deze omschrijving slaat op het in bezit hebben van de Agram 2000 met bijbehorende munitie. De feiten 1A en 1B zouden volgens de tenlastelegging zijn begaan in of omstreeks de periode van 11 november 2004 tot en met 14 oktober 2005, globaal gezegd in Nederland en/of België. Feit 2 noemt de periode van april 2005 tot en met 14 oktober 2005 en als pleegplaats, globaal gezegd Nederland en/of België. Het hof heeft in de aanvulling op het arrest overwogen dat de gebezigde bewijsmiddelen ook in onderdelen slechts worden gebruikt ten bewijs van het feit waarop zij blijkens hun inhoud kennelijk betrekking hebben. Klaarblijkelijk heeft het hof de bewijsmiddelen waaruit het in bezit hebben van de Agram 2000 kan blijken ook redengevend geacht voor de feiten 1A en 1B.

In HR 26 november 1996, NJ 1997, 209 was ook de verhouding tussen artikel 140 Sr en afzonderlijke misdrijven (art. 225 Sr) in het kader van het verbod van vervolging voor hetzelfde feit aan de orde.63. De Hoge Raad overwoog daar:

Het hof heeft verwezen naar de ongelijksoortigheid van de strekking der onderscheiden strafbepalingen ter onderbouwing van zijn oordeel dat er geen sprake is geweest van hetzelfde feit. Mijns inziens geeft dat oordeel blijk van een onjuiste uitleg. In het zojuist genoemde arrest van de Hoge Raad was immers sprake enerzijds van een vervolging voor artikel 140 Sr, anderzijds voor artikel 225 Sr. Deze beide strafbepalingen hebben ook een andere strekking. Maar het kenmerkende van de artikelen 140, 140a en 96 Sr is dat zij voorbereidingshandelingen strafbaar stellen. Zij staan in relatie tot andere misdrijven, waarop het oogmerk van de organisatie is gericht of die worden voorbereid of bevorderd. Het voorbereidingsmisdrijf kan in die zin niet op zichzelf bestaan dat het altijd georiënteerd moet zijn op een ander misdrijf. Dat maakt mijns inziens dat de stap van het ene voorbereidende misdrijf naar het andere concrete misdrijf heel snel gezet is.

De bewezenverklaring in het vonnis van 19 oktober 2005 van de Rechtbank Rotterdam noemt als pleegplaats ‘Amsterdam en elders in Nederland’. Deze ruime omschrijving van de pleegplaats wordt omvat door de omschrijving in de tenlastelegging van de feiten 1A, 1B en 2. Het argument van het hof dat de pleegtijd in de tenlastelegging van de onderhavige feiten ruimer is getrokken dan in het vonnis van de rechtbank van 9 oktober 2005 kan mij evenmin overtuigen. In de eerste plaats al niet omdat het aan het OM vrijstaat om de pleegtijd in de tenlastelegging ruim te omschrijven, ook als deze tot op de dag nauwkeurig is vast te stellen. Het OM mag mijns inziens niet klakkeloos in staat worden gesteld om het vervolgingsverbod te omzeilen door bijvoorbeeld de pleegplaats of pleegtijd in een nieuwe dagvaarding ruimer te omschrijven dan in een eerdere tenlastelegging die al tot een onherroepelijke uitspraak van de rechter heeft geleid. Voorts omdat het in de aard van een voorbereidingsdelict als artikel 140 Sr besloten ligt dat het deelnemen aan de criminele organisatie vooraf kan gaan aan het begaan van misdrijven waarop het oogmerk van de organisatie is gericht. Ook wijs ik erop dat de tenlastelegging van feit 2 betrekking heeft op meerdere te onderscheiden voorbereidingshandelingen die in de tijd gespreid kunnen zijn begaan. Tot slot merk ik op dat de rechtbank als laatste datum van het plegen van het feit 22 juni 2005 heeft genoemd, de dag waarop verdachte is aangehouden. Redelijkerwijs aannemelijk is dat verdachte vanaf dat moment tot het moment van vrijlating geen reëel aandeel meer heeft kunnen hebben in, dan wel feitelijk heeft kunnen ondersteunen, de gedragingen die strekken tot of rechtstreeks verband houden met de verwezenlijking van het oogmerk van de organisatie.

Inzake het beperkte feit van het in bezit hebben van de Agram 2000 kan niet ontkend worden dat de materiele handelingen van verdachte zowel in de zaak die is afgesloten met het vonnis van de rechtbank als in de onderhavige zaak op zijn minst zowel qua subjectieve als objectieve strekking in elkaars verlengde liggen, als er al niet van samenvallen sprake is. Omdat de voorbereidingsdelicten zo nauw verband houden met de uiteindelijk te begane misdrijven lijkt mij ook sprake te zijn van een wezenlijke samenhang in de schuld van verdachte. De schuldvorm in beide vervolgingen is identiek. Het verwijt dat verdachte gemaakt kan worden van het in bezit hebben van de Agram 2000 gaat op in en maakt onderdeel uit van het bredere verwijt dat de voorbereidingsdelicten kenmerkt.

Het argument van het hof dat in de onderhavige vervolging ook andere personen betrokken zijn dan degene die als mededader fungeerde in de eerdere vervolging kan mij evenmin overtuigen. Voor een veroordeling voor artikel 140 of 140a Sr is niet nodig dat komt vast te staan dat verdachte moet hebben samengewerkt met alle andere personen die deel uitmaken van de organisatie.64. Verdachte kan zich immers met andere personen hebben verbonden in een organisatie en met een van hen vervolgens een misdrijf plegen waarop het oogmerk van de organisatie was gericht.

Het middel lijkt mij in zoverre gegrond zijn.

Voor zover het middel nog aanvoert dat de rechtbank in haar vonnis van 19 oktober 2005 heeft vrijgesproken van het strafverzwarende onderdeel, te weten het terroristisch oogmerk dan wel het oogmerk om een terroristisch misdrijf voor te bereiden en/of gemakkelijk te maken, en dat het hof daarom in strijd met de onschuldpraesumptie zou hebben gehandeld door deze onderdelen wel bewezen te verklaren, ziet het over het hoofd dat in de visie van het hof de tenlastelegging waarover het hof had te oordelen een ander strafbaar feit inhield dan de tenlastelegging die aan de rechtbank was voorgelegd.

Het middel slaagt.

De middelen één tot en met elf falen. Het twaalfde middel slaagt.

Ambtshalve wijs ik erop dat het cassatieberoep is ingesteld op 13 oktober 2008 en dat tot vandaag sindsdien al meer dan twee jaren zijn verstreken. Aldus is de redelijke termijn in de cassatiefase overschreden. Dat zal moeten leiden tot een verlaging van de opgelegde straf, hetzij door de Hoge Raad zelf als het cassatieberoep overigens zou worden verworpen, hetzij door de rechter die bij vernietiging zich opnieuw over de strafzaak zal dienen te buigen.

Deze conclusie strekt ertoe dat de Hoge Raad het bestreden arrest zal vernietigen, doch uitsluitend voor wat betreft de veroordeling voor de feiten 1A, 1B en 2 en de strafoplegging, en de zaak zal verwijzen naar het Gerechtshof te Amsterdam ten einde in zoverre op het bestaande beroep opnieuw te worden berecht en afgedaan, en tot verwerping van het beroep voor het overige.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden,

AG