HR, 02-02-2010, nr. 08/00695

‘dat de onderhavige strafzaak door twee zwaarwegende belangen wordt beheerst, die gedurende het proces in eerste aanleg en in hoger beroep niet altijd op een evenwichtige wijze voor het voetlicht zijn gebracht. Enerzijds het belang van de — met de artikelen 140 en 140a juncto 83 Sr beoogde — bescherming van de openbare orde en de democratische rechtsorde tegen krachten die deze ernstig kunnen ontwrichten of zelfs vernietigen. Anderzijds het belang van de bescherming van de — in onder meer de artikelen 9 en 10 EVRM verankerde — rechten op vrijheid van godsdienst en vrijheid van meningsuiting, rechten waarmee het voortbestaan of minst genomen de verdere ontwikkeling van de democratische rechtsorde evenzeer is gemoeid, aangezien zij, zoals door het EHRM keer op keer is benadrukt, tot de essentiële fundamenten van die rechtsorde behoren’.

‘Conclusies als zouden ‘de’ leden van de ‘Hofstadgroep’ een zeer eenzijdige oriëntatie op een geweldpredikende stroming hebben gehad dan wel een geweldverheerlijkende geloofsovertuiging hebben aangehangen of daar een bijzondere belangstelling voor hebben gehad, ontberen naar het oordeel van het hof een deugdelijk fundament en zijn op basis van de in deze strafzaak op betrouwbaarheid te toetsen gegevens niet gelegitimeerd.’

‘Het zal echter geen nadere toelichting behoeven dat, voor zover het gedachtegoed van de diverse leden van de ‘Hofstadgroep’ al gemeenschappelijke kenmerken had en als een ideologie valt te kwalificeren, een dergelijke ideologie niet per definitie het oogmerk tot het plegen van deze misdrijven inhoudt. Hoewel blijkens de artikelen 140 en 140a Sr niet is vereist dat er, wil een verdachte zich aan deelneming aan een criminele en/of terroristische ' organisatie schuldig maken, al misdrijven ter verwezenlijking van het oogmerk van die organisatie zijn gepleegd, is het bewijs in zoverre dus toch afhankelijk van de vraag welke geschriften en welke geluid/filmbestanden er zijn aangetroffen en welke uitlatingen er daarnaast, bijvoorbeeld mondeling, nog zijn gedaan. De inhoud van die geschriften, bestanden en/of uitlatingen dient mede in het licht van de artikelen 9 en 10 EVRM te worden beoordeeld. Indien en voor zover alsdan — het hof noemt het nu maar: in taalkundige zin — van opruien, haat zaaien of bedreigen sprake is, zal vervolgens, wil vorenbedoeld oogmerk bewezen kunnen worden verklaard, nog moeten worden nagegaan of, kort gezegd, aan het in de relevante strafrechtelijke bepalingen opgenomen vereiste van openbaarheid is voldaan dan wel die openbaarheid in ieder geval is beoogd. Het hof zal deze lijn in het hiernavolgende aanhouden’.

‘Het hof is voorts op verschillende geschriften gestuit, ook bij de 24 die hiervoor zijn genoemd, waarin het standpunt is verwoord dat, kort gezegd, de ongelovigen, waaronder de Tawaghiet, moeten worden gehaat en dat hen vijandschap moet worden getoond, zonder dat daarbij tot enig strafbaar feit of tot gewelddadig optreden tegen het openbaar gezag wordt opgeruid. In artikel 137d Sr — dat na 10 november 2004 een voor de onderhavige strafzaak niet van belang zijnde wijziging heeft ondergaan — wordt degene ‘die in het openbaar, mondeling of bij geschrift of afbeelding, aanzet tot haat tegen of discriminatie van mensen of gewelddadig optreden tegen persoon of goed van mensen wegens (…) hun godsdienst of levensovertuiging (…)’ met straf bedreigd. Tot ‘de ongelovigen’ behoren blijkens bedoelde geschriften diegenen die, kort gezegd, Allah niet als enige soevereiniteit, ook in wereldlijke zaken, erkennen. Daartoe behoren moslims die de Tawheed niet ‘politiek inkleuren’ en bijvoorbeeld de mening zijn toegedaan dat de Islam en de democratie heel wel met elkaar te verenigen zijn, alsmede joden, christenen, boeddhisten, mensen van allerlei andere gezindten, atheïsten, agnostici, sceptici, ‘the unconcerned’ en vele anderen. Artikel 137d Sr beoogt bepaalde minderheidsgroepen vanwege hun kwetsbaarheid — onder meer ‘wegens hun godsdienst of levensovertuiging’ — te beschermen. Naar het oordeel van het hof kunnen ‘de ongelovigen’ bezwaarlijk als een dergelijke kwetsbare groep worden aangemerkt. Ook ten aanzien van de hier bedoelde geschriften heeft derhalve te gelden dat enerzijds een inbreuk op het recht op vrijheid van godsdienst en/of het recht op vrijheid van meningsuiting in zoverre niet bij wet is voorzien en dat anderzijds uit deze geschriften niet valt af te leiden dat het oogmerk, als bedoeld in de artikelen 140 en 140a Sr, op het plegen van — in casu — het in artikel 137d Sr bedoelde misdrijf gericht is geweest’.

‘Maar begin 2004 ging [medeverdachte 7] in zijn geschriften over tot een algemene oproep tot de gewapende strijd. Toen overschreed hij voor het eerst de grenzen van het strafrecht (…) ’ .

‘indien bewijs voorhanden is dat ter verwezenlijking van dat oogmerk — waar het de opruiende geschriften betreft — in het openbaar is opgeruid en/of die geschriften zijn verspreid of om verspreid te worden in voorraad waren en — waar het de bedreigende geschriften betreft — de bedreiging ter kennis is gekomen van degene tegen wie deze is geuit, althans dat een en ander in ieder geval is beoogd’.

‘Een, zoals het eerder is uitgedrukt, rechtens mogelijk relevant oogmerk valt wel te baseren op het gegeven dat, zoals uit de processtukken is gebleken, de hiervoor genoemde geschriften ‘To catch a wolf’, ‘Open brief aan de wethouder van Amsterdam: Abou Taleb’ en ‘Afvallige Ayaan Hirsi ondergedoken’ op internet zijn gepubliceerd. Voorts is in dit verband naar het oordeel van het hof van belang dat [medeverdachte 7] ongeveer 150 exemplaren van eerstgenoemd geschrift, zoals uit diens ter terechtzitting in hoger beroep afgelegde verklaring is gebleken, op straat heeft uitgedeeld, dat hij de ‘Open brief aan Hirshi Ali’ — die blijkens verschillende verklaringen ook op internet is gepubliceerd — als ‘statement’ op het lichaam van Van Gogh heeft achtergelaten en dat hij een USB-stick heeft ‘nagelaten’ met de bedoeling dat de daarop voorkomende bestanden binnen de rest van de Ummah en deels ook over de gehele wereld zouden worden verspreid. Op deze USB-stick stonden onder meer de geschriften ‘To catch a wolf’, ‘Verplichting van het doden van degene die de profeet uitscheld’ en ‘In bloed gedoopt’, alsmede de open brieven aan het Nederlandse volk, Hirsi Ali, Aboutaleb en de islamitische Ummah. Tenslotte kan in dit kader ook het enkele gegeven dat [medeverdachte 7] een viertal geschriften met een opruiend en/of bedreigend karakter als ‘open brief’ heeft betiteld in beginsel een rol spelen, alsmede het, afgaande op de OVC, op 6 november 2004 door [verdachte 5] opgevatte en met [verdachte 6] besproken plan om ‘To catch a wolf’ en ‘al die brieven’ — klaarblijkelijk de open brieven van [medeverdachte 7], waaronder de vier die een opruiend en/of bedreigend karakter hebben — uit te delen, na deze voor ‘de moslims’ te hebben verzameld en te hebben laten printen’.

‘of het hier het oogmerk betreft van een inmiddels algemeen onder de naam ‘Hofstadgroep’ bekend staand gestructureerd en duurzaam samenwerkingsverband, dan wel het oogmerk van één of meer afzonderlijke leden van die groep of, waar het de publicatie van het bericht ‘Afvallige Ayaan Hirsi ondergedoken’ betreft, van iemand die niet tot die groep heeft behoord, te weten [medeverdachte 2]’.

‘De ‘Hofstadgroep’ kan eerst dan als een gestructureerd en duurzaam samenwerkingsverband worden aangemerkt als de groep een zekere bestendigheid heeft gekend en binnen die groep gemeenschappelijke regels en een gemeenschappelijke doelstelling hebben bestaan, waaraan de individuele leden gebonden waren en door welke gemeenschappelijkheid op die leden een zekere druk kon worden uitgeoefend zich aan die regels te houden en aan die doelstelling gebonden te achten.

Dat de ‘Hofstadgroep’ een zekere bestendigheid heeft gekend, staat op basis van de processtukken en het onderzoek ter terechtzitting genoegzaam vast.

Zoals reeds eerder in dit arrest is aangegeven, is de stelling dat die groep een organisatie — en mitsdien ook een gestructureerd samenwerkingsverband heeft gevormd — door de advocaten-generaal met name gebaseerd op verklaringen, waarin naar voren komt wie met wie bekend was, welke personen één of meermalen bij de in de woning van [medeverdachte 7] gehouden huiskamerbijeenkomsten aanwezig zijn geweest en — zo kan daar in dit verband aan worden toegevoegd — wat, kort gezegd, de gang van zaken op die huiskamerbijeenkomsten was. Verklaringen die, voor zover het de samenstelling van de groep betreft, worden bevestigd door onderzoeksbevindingen inzake de onderlinge telefonische contacten of pogingen daartoe, de betalingsoverzichten, de brieven van [verdachte 5] en de fysieke sporen, welke laatste onderzoeksbevindingen op hun beurt weer door diverse verklaringen worden ondersteund en aangevuld. Daarnaast is nog op chatcontacten tussen enkele leden van de groep gewezen, wederom ter bevestiging van de samenstelling van die groep, en is de aandacht gevestigd op enkele fragmenten van de OVC, waarop is te horen dat [verdachte 5] en [verdachte 6] zich de vrienden van [medeverdachte 7] en [medeverdachte 4] hebben genoemd, waarbij [verdachte 5] ook nog over ‘het groepje achter Mohammed B. met Theo van Gogh’ heeft gesproken. Tenslotte zijn, zoals ook al eerder aangegeven, de bevindingen aangehaald inzake de MSN-groep MuwahhidinDeWareMoslims en inzake de bestandsstructuren, waaronder de Maktaba Kubra.

Uit het onderzoek naar de MSN-groep MuwahhidinDeWareMoslims is onder meer naar voren gekomen dat enkele leden van de ‘Hofstadgroep’ tevens lid van deze MSN-groep zijn geweest en in eikaars hotmail- en/of MSN-messenger contactlijst zijn voorgekomen, dat onder andere [medeverdachte 2] en [verdachte 2] assistent-beheerder van deze MSN-groep zijn geweest, dat [verdachte 2] en vermoedelijk [verdachte 7] in de hotmail — en/of MSN-messenger contactlijst van [medeverdachte 2] zijn voorgekomen, dat [verdachte 1] en [medeverdachte 2] in eikaars hotmail- en/of MSN-messenger contactlijst zijn voorgekomen en dat het e-mailadres van de beheerder van de MSN groep meermalen middels de in de woning van [verdachte 2] in beslag genomen computer is uitgelezen. Zoals reeds eerder is overwogen, kunnen — bij gebrek aan voldoende aanvullend bewijs — noch deze, noch overige bevindingen inzake die MSN-groep de conclusie rechtvaardigen dat [medeverdachte 2] tot de ‘Hofstadgroep’ heeft behoord. Deze bevindingen kunnen bij gebrek aan voldoende aanvullend bewijs, zoals ook reeds eerder is overwogen, evenmin de conclusie rechtvaardigen dat deze MSN-groep door dan wel ten behoeve van of mede ten behoeve van de ‘Hofstadgroep’ is aangemaakt en/of beheerd. De identiteit van de beheerder van de MSN-groep is nimmer vastgesteld, noch overigens de identiteit van de derde assistent-beheerder. Dat [verdachte 2], zoals hij van aanvang af heeft verklaard, buiten zijn medeweten tot assistent-beheerder is gemaakt, valt, mede gezien de door de getuige-deskundige Fernandes Pereira ter terechtzitting in hoger beroep afgelegde verklaring, niet uit te sluiten, temeer niet nu, gegeven laatstbedoelde verklaring, niet als vaststaand kan worden aangenomen dat er door [verdachte 2] of vanaf het IP-adres van [verdachte 2] ooit assistent-beheerdershandelingen zijn verricht.

Het hof heeft reeds de nodige overwegingen aan het onderzoek naar de Maktaba Kubra besteed. Daarbij is onder meer aangegeven dat de Maktaba Kubra, om reden dat daarin twee aparte directorystructuren te onderkennen zijn, door de getuige-deskundige Peters is onderverdeeld in de Maktaba Kubra 1 en de Maktaba Kubra 2. Uit de rapporten van 19 augustus 2005 en 13 september 2007, de bij laatstgenoemd rapport gevoegde appendices en de door de getuige-deskundige Peters ter terechtzitting in hoger beroep afgelegde verklaring blijkt dat ook binnen de Maktaba Kubra 1 en binnen de Maktaba Kubra 2 verschillen tussen de directorystructuren bestaan, terwijl verder de inhoud van een map per gegevensdrager nog kan verschillen. Daarnaast valt in het rapport van 13 september 2007 te lezen dat weliswaar noch de Maktaba Kubra 1, noch de Maktaba Kubra 2 integraal op internet te vinden is, maar de meeste mappen en bestanden die daarvan deel uitmaken wel.

In het rapport van 19 augustus 2005 is geconcludeerd: ‘Hoewel de inhoud van de directories (…) niet identiek is, wijzen toch de overeenkomsten in de directorystructuur op samenwerking tussen degenen op wier pc's (of gegevensdragers) de directories zijn aangetroffen.’ Deze conclusie geldt, naar uit het onderzoek ter terechtzitting is gebleken, voor de Maktaba Kubra 1 en de Maktaba Kubra 2 afzonderlijk. Zij wordt ook aldus vervolgd: ‘Kennelijk zijn er twee basisbibliotheken gedistribueerd over de betreffende leden en hebben zij zelf, al dan niet met behulp van anderen, de directories verder gevuld.’ De conclusie boet echter onmiddellijk aan kracht in, omdat in het betreffende rapport vervolgens ook valt te lezen: ‘Het is niet duidelijk of degene die de basisbibliotheken heeft samengesteld en verspreid een van de verdachten is. Het kan ook iemand van buiten de groep geweest zijn.’ Zij heeft ter terechtzitting in hoger beroep nog verder aan kracht ingeboet, omdat de getuige-deskundige Peters heeft verklaard: ‘Mijn conclusie is gebaseerd op de overeenkomsten in de directorystructuur, waaruit ik heb afgeleid — hoewel ik moet opmerken dat dit niet helemaal mijn deskundigheid is — dat die directorystructuur in overleg, door verdachten of misschien door derden, op die gegevensdragers is aangebracht. Op een enkele gegevensdrager staan beide directorystructuren. Die structuren zijn met een basishoeveelheid bestanden gevuld en later zijn er steeds dingen bij gekomen, die er ofwel door verdachten zelf ofwel door anderen op zijn gezet. Zo verklaar ik die verschillen in inhoud.’ (cursivering hof) . Gevraagd of hij nader kon aangeven waaruit de basishoeveelheid bestanden heeft bestaan, heeft hij laten weten dat het hem een hoop werk zou kosten om dat uit te zoeken, onder de toevoeging: ‘Het vervelende is dat je bestanden die van internet komen slecht kunt dateren’.

Ten aanzien van de bestandsstructuren zijn in de bij het requisitoir gevoegde bijlage met bewijsmiddelen ook enkele passages weergeven van het onder AHD A 04 8 in de processtukken opgenomen proces-verbaal van bevindingen. Het betreffende proces-verbaal houdt in dat ‘een aantal’ computers bestanden met softwareprogramma's bevat, zoals de Arabische versie van Windows, Adhan, Koranviewer, Hadith Encyclopedia en Islamsoftsolutions en dat ‘een aantal’ computers ook standaardprogramma's over de Koran en de overleveringen van de profeet Mohammed bevatten. Daarnaast bevatten ‘diverse’ computers nog veel identieke bestanden met identieke documenten, teksten, beeld en geluid, waarbij als één van de vijf veel voorkomende bestanden de Maktaba Kubra is genoemd.

Nog daargelaten het feit dat het het hof — althans niet zonder een nadere toelichting — niet als een opmerkelijk gegeven voorkomt dat genoemde softwareprogramma's en standaardprogramma's op computers van moslims worden aangetroffen, is bedoeld proces-verbaal voor het overige in dermate summiere bewoordingen vervat, dat het niet of nauwelijks redengevend is om (mede) op basis daarvan tot het bewijs van een gestructureerd samenwerkingsverband te kunnen komen. Hetzelfde heeft, op grond van hetgeen dienaangaande hiervoor is overwogen, voor de bevindingen inzake de MSN-groep MuwahhidinDeWareMoslims en de Maktaba Kubra te gelden.

De overige door de advocaten-generaal in dit verband aangevoerde bewijsmiddelen tonen onmiskenbaar de samenstelling van de ‘Hofstadgroep’ aan, maar leveren niet het wettig en overtuigend bewijs op dat deze groep een gestructureerd samenwerkingsverband heeft gevormd, een verband waarbinnen gemeenschappelijke regels hebben gegolden en een gemeenschappelijke doelstelling heeft bestaan en waarin de leden ter verwezenlijking van die doelstelling hebben samengewerkt.

Naar het oordeel van het hof valt dat bewijs ook overigens niet aan de processtukken en.het onderzoek ter terechtzitting te ontlenen. In zoverre heeft het onderzoek ter terechtzitting het beeld, dat uit de processtukken naar voren kwam, bevestigd. Alle leden van de ‘Hofstadgroep’ kwamen gedurende de tenlastegelegde periode — sommigen: gedurende een deel van die periode — bij [medeverdachte 7] thuis. De één vaker dan de ander. Men wist nooit van tevoren wie men daar zou treffen. Iedereen ging wanneer hij tijd en zin had. Niemand was verplicht om te komen. Meestal was [medeverdachte 7] thuis, soms ook niet, maar er was altijd wel iemand die de deur opendeed. Er werd doorgaans wel over het geloof gesproken, soms uitgebreid, soms maar kort. Politieke situaties kwamen eveneens aan bod, Hirshi Ali of Theo van Gogh waren ook wel eens onderwerp van gesprek en verder passeerden de dingen van alledag de revue. De één ging er naartoe om over het geloof te kunnen praten, de ander kwam er voor de gezelligheid en voor een volgende vormden het geloof en de gezelligheid beide de drijfveer. De meesten hebben daar [medeverdachte 8] wel een paar keer getroffen. Als hij er was, had het samenzijn meer het karakter van een religieuze bijeenkomst. Hij gaf dan een lezing of cursus en maakte daarbij ook gebruik van een laptop om teksten in op te zoeken. Iemand maakte dan ook wel eens aantekeningen. Als hij er niet was, nam [medeverdachte 7] meestal het voortouw, maar het kwam ook voor dat [medeverdachte 7] helemaal niets zei en dat alleen de andere aanwezigen onderling met elkaar praatten. Als [medeverdachte 7] het voortouw nam, gedroeg hij zich, anders dan [medeverdachte 8], niet als leraar. [medeverdachte 8] en [medeverdachte 7] wilden de aanwezigen uitleggen wat Tawheed, hun Tawheed, inhoudt. De onderwerpen Ilah, Rabb, Deen en Ibadah kwamen daarbij aan bod. Deze werden door hen besproken aan de hand van hetgeen daaromtrent in ‘De vier basistermen in de Qor'an’ valt te lezen, in welk geschrift de basis van de gepolitiseerde Tawheed is terug te vinden. Er werden tijdens die bijeenkomsten onderling wel eens documenten/geschriften uitgewisseld. Afspraken om deze verder te verspreiden zijn er nooit gemaakt.

Indien men een groepsrelatie als een netwerk beschouwt, dan kan de ‘Hofstadgroep’ als zodanig worden gekwalificeerd, maar op basis van het onderzoek ter terechtzitting en die processtukken waarvan de inhoud op betrouwbaarheid kan worden getoetst — de basis waarop het hof zijn oordeel dient te vellen — moet worden geconcludeerd dat dit netwerk onvoldoende organisatorische substantie heeft gehad om tot het bestaan van een organisatie, als bedoeld in de artikelen 140 en 140a Sr te kunnen concluderen. Daarmede is het antwoord op de ter inleiding van deze overwegingen geformuleerde vraag als vanzelf gegeven.

Naar het oordeel van het hof is niet wettig en overtuigend bewezen hetgeen aan de verdachte onder 1, 2 primair en 2 subsidiair onder A en B is ten laste gelegd, zodat hij daarvan vrijgesproken dient te worden.’

‘Deelneming aan een organisatie die tot oogmerk heeft het plegen van misdrijven, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste zes jaren of geldboete van de vijfde categorie’.

‘Deelneming aan een organisatie die tot oogmerk heeft het plegen van terroristische misdrijven, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste vijftien jaren of geldboete van de vijfde categorie’.

‘Voldoende was dat het bestaan van een vereniging als feitelijkheid, in de zin van een duurzaam als zodanig naar buiten optredende organisatie, werd aangetoond.’18.

‘In 1976 is ten onrechte de term ‘vereniging’ in het eerste lid vervangen door: rechtspersoon. ‘Vereniging’ in artikel 140, eerste lid, was een feitelijk, geen civiel-rechtelijk begrip (zie Noyon, Langemeijer, Remmelink, Wetboek van Strafrecht, artikel 140, aant. 1a). Dat dient weer duidelijk in de woordkeus tot uitdrukking te komen. De bepaling heeft betrekking op voorbereidingshandelingen, bestaande uit het aangaan en in stand houden van een duurzame samenwerking, gericht op het plegen van misdrijven. Misdadigersbenden vallen daar onder. Beter dan met de woorden ‘rechtspersoon of organisatie zonder rechtspersoonlijkheid’ kan dit tot uiting worden gebracht met het enkele woord ‘organisatie’, een term die geen juridische organisatievorm veronderstelt, maar wel een bepaalde duurzame en gestructureerde samenwerking. In dit element verschilt dit misdrijf bij voorbeeld van de strafbare samenspanning.

Op de vraag bij de behandeling van het wetsvoorstel terroristische misdrijven wat onder een ‘organisatie’ als bedoeld in (het voorgestelde) art. 140a Sr werd bedoeld, antwoordde de Minister dat de jurisprudentie omtrent het vergelijkbare bestanddeel in art. 140 Sr in dat verband leidend zal zijn.22.

In de parlementaire stukken is in dat verband expliciet gewezen op HR 16 oktober 1990 en HR 29 januari 1991, uit welke arresten kan worden afgeleid dat sprake moet zijn van een gestructureerd samenwerkingsverband dat (in het geval van art. 140a Sr: terroristische) misdrijven beoogt.23. Het moet, anders gezegd, gaan om een organisatie waarin deelnemers, niet ieder voor zich, maar in een zekere duurzame onderlinge samenwerking participeren.24. Hoewel in de literatuur25. is aangenomen dat daarbij niet aan een te kleine groep moet worden gedacht, wordt in de rechtspraak van de Hoge Raad een samenwerkingsverband tussen de verdachte en tenminste één andere persoon voldoende geacht om van een organisatie te kunnen spreken.26. Ook overigens worden aan de bewezenverklaring van een organisatie als bedoeld in art. 140 Sr geen zware eisen gesteld. Zo kan een organisatie een wisselende samenstelling hebben en behoeft deze dus niet steeds uit dezelfde personen te bestaan. Ook indien een verdachte niet met alle andere (rechts)personen die deel uitmaakten van de organisatie heeft samengewerkt, kan hij toch als deelnemer aan die organisatie worden aangemerkt.27. Evenmin behoeft van ‘geledingen’ of ‘hiërarchie’ te blijken.28.

Volgens Swart ontleent art. 140 Sr, als strafbaarstelling die de algemene regeling van de poging en de deelneming aanvult, zijn rechtvaardiging aan de eigen dynamiek die bepaalde samenwerkingsverbanden kunnen bezitten, welke dynamiek verhoogde risico's schept voor het begaan van specifieke strafbare feiten.29. Er dient zijn inziens daarom een zekere graad van gestructureerde samenwerking te zijn, wil het redelijk zijn datgene wat individuen verrichten niet alleen aan hen zelf, maar ook aan alle anderen in het samenwerkingsverband toe te rekenen. In dat verband verwijst hij naar de opvatting van de toenmalige A-G Remmelink, die in zijn conclusie ten behoeve van HR 30 mei 1978, NJ 1979, 11 schreef:

De Vries-Leemans stelt het in haar dissertatie scherper en algemener:

In dat verband verwijst zij naar HR 6 juni 1989, NJ 1990, 49, dat betrekking had op een arrest van het Hof Arnhem, waarin het Hof had overwogen dat het begrip ‘rechtspersoon’, als bedoeld in art. 140 eerste lid Sr, een eigen inhoud heeft, te weten een samenwerkingsverband, waarin twee of meer personen volgens door hen gestelde regels en voor een door hen gesteld doel willen samenwerken en daartoe tegenover derden als een eenheid optreden’. De Hoge Raad oordeelde dat de overwegingen van het Hof geen blijk gaven van een onjuiste rechtsopvatting.31.

In een latere publicatie lijkt De Vries-Leemans haar aanvankelijke standpunt enigszins te nuanceren, door te stellen dat:

Het is de vraag is of de gestructureerdheid van het samenwerkingsverband inderdaad steeds zou moeten bestaan in meer dan duurzame samenwerking gericht op het plegen van (terroristische) misdrijven. Juist in de duurzaamheid en het (naaste) doel ligt immers al een bepaalde structuur van samenwerken opgesloten. Ik wijs in dit verband op HR 22 januari 2008, LJN BB7134, NJ 2008, 72 waar de Hoge Raad niet spreekt van een duurzaam en een gestructureerd samenwerkingsverband maar van een samenwerkingsverband, met een zekere duurzaamheid en structuur tussen de verdachte en tenminste één andere persoon.

Noch uit de parlementaire geschiedenis noch uit de rechtspraak vloeit voort dat een dergelijke vorm van samenwerking voor een organisatie als bedoeld in de art. 140 en 140a Sr niet genoeg zou kunnen zijn.33. De gepubliceerde rechtspraak kent geen uitspraken van de Hoge Raad waarin de door een rechter aangevoerde gronden voor een organisatie als bedoeld in art. 140(a) Sr niet voldoende zijn. De Hoge Raad geeft soms door enkel te overwegen dat het oordeel van het Hof geen blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting34., soms door de gronden op te sommen waarom het Hof terecht heeft geoordeeld dat van een organisatie als bedoeld in art. 140 Sr sprake is35., aan waarom een tegen dat oordeel gerichte klacht ongegrond is. Daarmee is nog niet gezegd dat al de door het Hof c.q. door de Hoge Raad genoemde gronden steeds onmisbaar zijn om te komen tot het oordeel dat sprake is van bedoelde organisatie.36.

Naarmate samenwerking inniger en duurzamer is, zal eerder aan het vereiste van een samenwerkingsverband met een zekere structuur zijn voldaan. Het duidelijkst springt dat in het oog wanneer wordt bedacht dat ook twee personen duurzaam en gestructureerd, dat wil zeggen, gericht op een bepaald doel, kunnen samenwerken zonder dat hun samenwerking verder is gestructureerd in afspraken. Een dergelijk samenwerkingsverband kan toevallig en in de loop der tijd ontstaan omdat men ‘werkendeweg’ ontdekt dat men een gezamenlijk doel heeft waarvan de realisering met duurzame samenwerking gediend is. Zo'n samenwerkingsverband is niet afhankelijk van regels, uitdrukkelijke afspraken of hiërarchische verhoudingen maar kan heel wel duurzaam zijn en aan het werken aan het gemeenschappelijk doel een bepaalde structuur ontlenen.

Is van een lossere vorm van samenwerking sprake — geen vaste deelnemers aan het samenwerkingsverband, de deelnemers kennen elkaar maar ten dele — dan zal met name het vereiste van het samenwerkingsverband kunnen meebrengen dat ook de onderlinge verhouding tussen de deelnemers of — zoals in het hierna te noemen geval — enkele daarvan aan het samenwerkingsverband enige structuur geeft. Een voorbeeld daarvan biedt het hiervoor reeds aangehaalde HR 22 januari 2008, LJN BB7134, NJ 2008, 72 waarin werd overwogen:

‘In het kaderbesluit is de strafbaarstelling van deelneming aan een terroristische organisatie aan de orde in artikel 2. Het eerste lid van dit artikel geeft een omschrijving die van belang is bij de interpretatie van het begrip ‘organisatie’. Deze omschrijving spoort met de interpretatie die in het Nederlandse strafrecht aan dat begrip wordt gegeven, als een ‘gestructureerd samenwerkingsverband’ (vgl. HR 16 oktober 1990, NJ 1991, 442), en kan bij nieuwe interpretatievragen betreffende dit bestanddeel worden betrokken.’

‘De leden van de fractie van de VVD vroegen verder aandacht voor de omschrijving die in artikel 2, eerste lid, van het kaderbesluit terrorismebestrijding wordt gegeven van het begrip ‘terroristische groepering’. Gevraagd naar de verhouding tussen die omschrijving en de uitleg die blijkens de jurisprudentie inzake artikel 140 Sr kan worden gegeven aan de term ‘organisatie’ kan ik deze leden meedelen dat de interpretatie die in het Nederlandse strafrecht wordt gegeven aan het begrip ‘organisatie’ overeenkomt met de omschrijving in het kaderbesluit. Blijkens deze rechtspraak behoeft geen sprake te zijn van formeel afgebakende taken; een bepaalde organisatiegraad is voldoende (HR 16 oktober 1990, NJ 1991, 442). Continuïteit in de samenstelling is evenmin een harde eis, aangezien het samenwerkingsverband in de zin van artikel 140 Sr — behoudens een zekere kern die het gemeenschappelijk oogmerk deelt — niet steeds uit dezelfde personen hoeft te bestaan (HR 29 januari 1991, NJB 1991, nr. 50). Tot slot impliceert het vereiste van een gestructureerd samenwerkingsverband niet dat de structuur waarbinnen wordt geopereerd vastligt.’

‘De leden van de VVD-fractie vroegen of het wetsvoorstel is toegesneden op terrorisme vanuit losse netwerken meer dan vanuit echte organisaties. Het wetsvoorstel bevat een aantal bepalingen die aan het bestrijden van terrorisme vanuit ‘losse netwerken’ kunnen bijdragen. In de eerste plaats kan gewezen worden op het ook door deze leden genoemde artikel 140a Sr. Het daarin centraal staande begrip ‘organisatie’ wordt door de Hoge Raad geïnterpreteerd als een ‘samenwerkingsverband’ (vgl. HR 16 oktober 1991, NJ 1991, 442); dat biedt een zekere ruimte. Voorts kan worden gewezen op de strafbaarstelling van voorbereiding van ernstige misdrijven, die ook bij ernstige terroristische misdrijven van toepassing zal zijn, alsmede de voorgestelde strafbaarstelling van samenspanning tot de ernstigste terroristische misdrijven. Beide bieden mogelijkheden om op te treden tegen het vanuit losse netwerken voorbereiden en plannen van terroristische aanslagen.’

‘Hij die in het openbaar, mondeling of bij geschrift of afbeelding, aanzet tot haat tegen of discriminatie van mensen of gewelddadig optreden tegen persoon of goed van mensen wegens hun ras, hun godsdienst of levensovertuiging, hun geslacht of hun hetero- of homoseksuele gerichtheid, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste een jaar of geldboete van de derde categorie’.

‘In den laatsten tijd komen ook hier te lande herhaaldelijk in het openbaar uitlatingen voor, welke krenkend of kwetsend zijn voor groepen van de bevolking. Men denke onder meer aan recente uitlatingen betreffende onze Israëlietische medeburgers.

Het verschijnsel is te bedenkelijker, daar het sinds den wereldoorlog een soort epidemisch karakter vertoont. In diverse landen in en buiten Europa werden door godsdienst of ras of anderszins onderscheiden groepen van de bevolking eerst stelselmatig in een slecht daglicht geplaatst, daarna veelal ook als niet meer gelijkwaardig behandeld, soms zelfs rechtstreeks vervolgd.

In het eene land waren de Christenen in het algemeen, in het andere inzonderheid de Roomsch-Katholieken, elders de Israëlieten, vaak ook de bedienaren van den godsdienst aan excessen en infameerende bejegeningen blootgesteld. Gelijke buitensporigheden ook in ons land moeten in ieder geval worden voorkomen. Binnen onze grenzen bestaat daar voor ook geen enkele grond’.46.

‘Art. 83bis. Onder bevolking worden allen verstaan die zich binnen het rijk in Europa bevinden.

Art. 137c. Hij die zich in het openbaar, mondeling of bij geschrift of afbeelding, opzettelijk in beleedigenden vorm uitlaat over eene groep van de bevolking of over eene ten deele tot de bevolking behoorende groep van personen, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste een jaar of geldboete van ten hoogste driehonderd gulden.

Art. 137d. Hij die een geschrift of afbeelding, waarin eene uitlating in beleedigenden vorm over eene groep van de bevolking of over eene ten deele tot de bevolking behoorende groep van personen voorkomt, verspreidt, openlijk ten toon stelt of aanslaat of, om verspreid, openlijk tentoongesteld of aangeslagen te worden, in voorraad heeft, wordt, indien hij weet of ernstige reden heeft om te vermoeden, dat in het geschrift of de afbeelding zoodanige uitlating voorkomt, gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste zes maanden of geldboete van ten hoogste driehonderd gulden.

Met dezelfde straf wordt gestraft hij die, met gelijke wetenschap of een gelijke reden tot vermoeden, den inhoud van een zoodanig geschrift openlijk ten gehoore brengt.

Indien de schuldige een van de misdrijven omschreven in dit artikel, in zijn beroep begaat en er, tijdens het plegen van het misdrijf, nog geen vijf jaren zijn verloopen, sedert eene vroegere veroordeeling van den schuldige wegens een van deze misdrijven onherroepelijk is geworden, kan hij van de uitoefening van dat beroep worden ontzet.’47.

‘De Regeering acht het dan ook een eerste plicht de voor bepaalde bevolkingsgroepen krenkende en kwetsende uitlatingen welke den laatsten tijd in het openbaar, wellicht deels in verband met niet-begrepen toestanden in den vreemde, voorkomen in de kiem te smoren.

Het zonder aanleiding naar beneden halen van bepaalde groepen van de bevolking is in strijd met de Christelijke naastenliefde. Het is ethisch te eenenmale verwerpelijk; het gaat in tegen de oudste vaderlandsche tradities; het brengt het saamhoorigheidsgevoel tusschen de deelen van de natie in gevaar.

Ook uit een oogpunt van positief staatrecht is dit omlaaghalen ontoelaatbaar. Allen die zich op het grondgebeid van het Rijk bevinden, hebben aanspraak op bescherming van persoon en goederen. En van de persoonlijkheid maken eer en goede naam een integreerend bestanddeel uit.

De uitlatingen vormen trouwens een rechtstreeksche bedreiging van de openbare orde. Het stelselmatig krenken en kwetsen van een deel van de bevolking moet op den duur tot ordeverstoring en relletjes leiden en heeft ook reeds plaatselijk tot verstoring van de orde gevoerd.

Het zal na het voorgaande geen nader betoog behoeven, dat een strafsanctie noodzakelijk is.

Het ontwerp stelt te dezen voor twee nieuwe artikelen, 137c en 137d, in het Wetboek van Strafrecht op te nemen. Zij zijn algemeen gehouden en hebben dus betrekking op alle groepen van de bevolking zonder onderscheid. Naast anti-Israëlitische uitingen zullen dus, in geval van aanneming, ook eventueele aanvallen op andere groepen, bijv. op de predikanten, de Roomsch-Katholieke geestelijkheid, enz., onder de nieuwe voorschriften vallen.

De redactie van de artikelen sluit zich nauw aan bij de onder 2 besproken artikelen 137a en 137b.

De woorden ‘of over eene ten deele tot de bevolking behoorende groep van personen’ zijn opgenomen met het oog op uitlating in beleedigenden vorm, welke zich niet in het bijzonder doch alleen mede tegen een groep van de Nederlandsche bevolking richten, bijv. uitlatingen gericht tegen de Joden in het algemeen, de ‘geestelijkheid’, en dergelijke uitingen.

Onder ‘bevolking’ zullen ingevolge artikel 83bis voorgesteld alleen worden verstaan, die zich binnen het rijk in Europa bevinden. Men vergelijke artikel 4 van de Grondwet en, voor de redactie, ook artikel 85, lid 2, van het Wetboek van Strafrecht.’48.

Strafbaarstelling van publieke beleediging van groepen van de bevolking of van ten deele tot de bevolking behoorende groepen van personen.

Ook hier gevoelt de Commissie zeer sterk het bezwaar, dat de tekst der ontworpen artikelen vaag is. Wat moet worden verstaan onder ‘een groep van de bevolking’? Behooren daar toe alleen groepen, die op de een of andere wijze zijn georganiseerd? Of is het voldoende, dat de leden van zulk een groep zich onderscheiden door een gemeenschappelijken godsdienst, ras, taal, politieke of zedelijke overtuiging? Of is de bepaling nog veel ruimer en omvat zij alle groepen van personen, die — op welke wijze ook — een gemeenschappelijk kenmerk hebben?

Ieder houvast voor de uitlegging ontbreekt hier, en het is wel zeer moeilijk, de kracht en de al of niet noodzakelijkheid van een bepaling als deze te beoordeelen.

Eenige leden vestigden er de aandacht op, dat art. 137e moet worden gelezen in verband met art. 83bis, dat allen, die zich binnen het Rijk in Europa bevinden, tot de bevolking brengt. Dit artikel heeft ten gevolge, dat beleediging van iedere groep van personen, waarvan slechts enkelen in Nederland verblijven, strafbaar wordt. Dit gaat wel heel ver. Wie zich in eenigszins scherpen vorm uitlaat over ‘de Duitschers’, ‘de Belgen’, enz. loopt dus kans te worden veroordeeld. Het schijnt de vraag, of art. 4 der Grondwet wel dwingt tot de bepaling, dat onder bevolking worden begrepen allen, die zich binnen het Rijk in Europa bevinden. Die allen hebben gelijke aanspraak op bescherming van hun persoon. Waar in den gedachtengang van den Minister dit wetsontwerp echter niet zoo zeer schijnt te dienen ter bescherming der beleedigde personen of groepen, als ter bescherming van de openbare orde, zou er geen bezwaar bestaan, krenkende uitingen omtrent Nederlanders wèl en omtrent buitenlanders niet strafbaar te stellen, indien men althans mocht rneenen, dat de eerste de openbare orde wèl in gevaar brengen, de laatste niet.’

Strafbaarstelling van publieke beleediging van groepen vande bevolking of van ten deele tot de bevolking behoorende groepenvan personen.

Het begrip ‘groep van de bevolking’ in artikel 137c lijkt den ondergeteekende, indien men de bepaling ziet in zijn systematisch verband, duidelijk. De artikelen 137e en 137d regelen de strafbaarheid van de niet-individueele beleediging, vallende buiten de publieke sfeer (artikelen 137a en 137b). De woorden ‘groep van de bevolking’ moeten dus ruim worden opgevat.

Zij omvatten alle categorieën van personen, die, op welke wijze ook, een gemeenschappelijk kenmerk hebben en daardoor, van uit zeker gezichtsveld, in bepaalden zin een eenheid vormen.

Zelfs kan deze eenheid allereerst, of zelfs uitsluitend, bestaan in de voorstelling van hem, die de beleediging uitspreekt. Het behoort tot het wezen van de ongegronde, de ‘lasterlijke’ beleediging, dat zij een onwaar feit of een niet-bestaande eigenschap aanwrijft. Onder de voorgestelde bepalingen zullen dus beleedigende uitlatingen vallen betreffende iedere categorie van personen, welke in de beleedigende uitlatingen vallen door een gemeenschappelijk kenmerk of door een gemeenschappelijke aanduiding — wat in wezen hetzelfde is — wordt sarnengevat, dus bijv. uitlatingen over de Joden, de predikanten, de geestelijkheid, ‘de drankbestrijders’, enz. Alle soortgelijke uitlatingen hebben de strekking groepen van de bevolking tegen elkaar op te zetten. Zij zijn maatschappelijk ongewenscht. Uitlatingen in beleedigen den vorm zijn ook nimmer te rechtvaardigen.

Het is daarbij niet mogelijk de strafbaarstelling te beperken tot beleedigende uitlatingen over groepen, die zich geheel in Nederland bevinden. Vele groepen, men denke slechts aan de bovengenoemde voorbeelden, zijn van internationalen aard. Dit moet worden gebracht. Uiteraard zal, bij de beoordeeling van de wenschelijkheid van een strafvervolging, de omstandigheid, of door de uitlating ook hier te lande aanwezige leden zijn aangetast, veel gewicht in de schaal leggen. Reeds in verband met den rechtsgrond van de bepaling.

In het Verslag wordt in dit verband nog gevraagd, of beleediging van buitenlanders hier te lande, de openbare orde in gevaar brengt. De ondergeteekende acht zulks onder omstandigheden zeker mogelijk. De artikelen beoogen trouwens, naast handhaving van de openbare orde, ook bescherming van eer en goeden naam van de personen en groepen, die zich op ons territoir bevinden. Artikel 4 van de Grondwet waarborgt gelijke bescherming van persoon en goed aan Nederlanders en vreemdelingen.

De Indische ‘haatzaaiartikelen’ zijn van veel wijder strekking, dan de in het ontwerp voorgestelde bepalingen. Die artikelen verbieden ‘in het openbaar uiting te geven aan gevoelens van vijandschap, haat of minachting tegen de Regeering van Nederland of van Nederlandsch-Indië of een of meer groepen der bevolking van Nederlandsch-Indië’. Dit verbod betreft niet slechts den vorm van bepaalde uitlatingen, doch tast daarnevens vèrgaand de materieele vrijheid van meeningsuiting aan. De woorden ‘vijandschap, haat of minachting’ laten bovendien een heel ruime interpretatie toe. De ondergeteekende zou deze bepalingen, welke op zichzelf te verklaren zijn door de behoeften van een koloniale samenleving, zeker niet voor het rijk in Europa willen overnemen.’

Strafbaarstelling van publieke beleediging van groepen van de bevolking of van ten deele tot de bevolking behoorende groepen van personen.

Uit de Commissie werd de meening uitgesproken, dat de Minister een veel te ruime uitlegging geeft aan het begrip ‘groep der bevolking’. Volgens deze uitlegging zal men zich ook over groepen, welke zich naar ieders oordeel schuldig maken aan afkeurenswaardige of zelfs strafbare feiten (zooals bijv. de souteneurs), niet meer kunnen uitlaten in beleedigenden vorm.

De vrees werd geuit, dat het gevolg hiervan zal zijn, dat ook uitlatingen in scherp afkeurenden vorm over zulke groepen onmogelijk gemaakt worden. Zoo doende wordt rechtsbescherming verleend aan groepen, welke daarop geen enkele aanspraak hebben en welker bescherming ook niet door het algemeen belang wordt gevorderd.

De Minister stelde hiertegenover, dat men — zooals boven reeds werd uiteengezet — steeds bepaalde feiten ten laste zal kunnen leggen zonder strafbaar te zijn. De vraag, wanneer de vorm, waarin een scherpe afkeuring geschiedt, beleedigend is, moet naar omstandigheden worden beoordeeld. Daarbij neme men in aanmerking, dat beleediging van één groep der bevolking veel sneller moet worden aangenomen dan die van een andere.

Het maken van onderscheid tusschen bepaalde dan met name te noemen bevolkingsgroepen, over welke men zich niet in beleedigenden vorm mag uitlaten, en andere scheen den Minister niet wel mogelijk.’

De ondergetekekende kan voor zich niet toegeven dat de term ‘eene groep van de bevolking’ en ‘eene ten deele tot de bevolking behoorende groep van personen’, gezien ook het gelijkktijdig voorgestelde artikel 83bis, binnen den opzet van de ontworpen artikelen vaag zouden zijn. Hij acht deze termen naar verhouding scherper dan tal van bestaande uitdrukkingen van het Wetboek.

Hij is intusschen uiteraard gaarne bereid, ten einde toekomstige twijfel tot een mininium terug te brengen die term hieronder nog eens nader toe te lichten.

Hij begint daarbij met den term ‘eene groep van de bevolking’. Uitgangspunt moet bij den uitleg, gelijk vermeld, zijn het tevens voorgesteld artikel 83bis Wetboek van Strafrecht. Dit artikel houdt in, dat onder bevolking allen worden verstaan, die zich binnen het rijk in Europa bevinden. Waar hier, als artikel 4 van de Grondwet, geenerlei vereischte van verblijf van zekeren duur wordt gesteld, betreft het woord ‘bevolking’ in de artikelen 137c en 137d dus allen, die zich, wellicht slechts tijdelijk en als vreemdeling op een doorreis, op ons territoor ophouden.

Wat voorts het begrip ‘groep’ betreft dit omvat in de in artikelen 137 c en d tweeërlei:

De aanduiding, bedoeld onder 2, kan daarbij betrekking hebben op een objectief bestaand gemeenschappelijk kenmerk of een gemeene eigenschap of functie, zij kan echter ook berusten een subjectieve samenvatting, afkomstig van hem, die zich beleedigend uitspreekt.

Wat in de tweede plaats de uitdrukking ‘eene ten deele tot de bevolking behoorende groep van personen’ aangaat, mede in de artikelen 137c en 137d gebezigd, deze voegt nauwelijks een nieuw element aan de betrokken strafbepalingen toe. Met personen worden in deze uitdrukking natuurlijke personen bedoeld.

Zij is opgenomen met het oog op het geval, dat een beleedigende uitlating betrekking heeft op een groep van personen, waarvan sommigen zich op ons territoor bevinden, anderen in den vreemde. Men denke bijv. aan beleedigende uitlatingen betreffende alle Duitsche vluchtelingen, enz. Beleediging van ‘eene ten deele tot de bevolking behoorende groep van personen’ is dus aanwezig, indien de beleedigende uitlating betrekking heeft op meerdere personen, die in de uitlating door eene gemeenschappelijke aanduiding worden samengevat en die zich ten deele wel, ten deele niet. op ons territoor bevinden.’

‘De heer van Schaik, Minister van Justitie: (…) Ik geeft toe, dat de bedoeling oorspronkelijk is geweest, speciaal een bepaalde groep van de bevolking te beschermen, nl. de Joden. Om dit te bereiken, kon ik niet een uitzonderingsbepaling maken; om ons land te vrijwaren voor bedenkelijk antisemitisme, zooals het zich elders heeft geopenbaard, kon ik geen Jodenbepaling opnemen. Dat wilde ik ook niet doen, omdat wie een beetje kan vooruitzien, beseft, dat in de toekomst heel andere groepen van de bevolking voorwerp kunnen zijn van verguizing en openbare beleediging. Ik heb in de stukken verschillende categorieën genoemd. Het zijn: de predikanten, de geestelijken, de vluchtelingen, enz. Elke groep kan in de toekomst op een gegeven oogenblik het voorwerp uitmaken van een gruwelijke Hetze en campagne. Het Wetboek van Strafrecht zal nu bij voorbaat het wapen bieden om tegen dergelijke groepsbeleediging op te kunnen treden.

Men verlieze niet uit het oog, dat groepsbeleediging in het algemeen niet zooveel zal voorkomen. Wie gaat nu voor zijn genoegen een of andere groep beleedigen? Het zal in den regel uit politieke oogmerken geschieden, dat men opzettelijk groepen zal krenken en beleedigen. Dit is zeker in het geheel niet noodig.

Het hitst het eene deel van de bevolking maar tegen het andere deel op. Men brengt op die manier scheiding in het volk en dit levert groot gevaar op voor de inwendige orde en rust in den Staat.

Mijnheer de President! Ik zal niet ingaan op de suggestie, die de heer Mendels aan de hand heeft gedaan — want anders kan ik het toch moeilijk noemen — om dit wetsvoorschrift te ontgaan.

Hij heeft te kennen gegeven: men behoeft maar de een of andere formule te gebruiken, neemt bijv. niet meer de groep of de leden daarvan, maar bestrijdt ‘het’ communisme of een ander stelsel. Het lijkt mij zeer twijfelachtig, of een dergelijke doorzichtige methode door den rechter zou worden getolereerd. De rechter kijkt ook wel door de woorden heen. Trouwens veelal zal degene, die op deze manier stelsels bestrijdt, zich tevens duidelijk, direct of indirect, aan groepsbeleediging schuldig maken. Ik kan dit het best toelichten door een voorbeeld. Ik heb vóór mij het geschrift ‘Zwart Front’, waarin ik den volgenden zin lees:

Hier bestrijdt men het socialisme, maar doordat men de A.J.C. er bij noemt, maakt men zich tevens duidelijk schuldig aan groepsbeleediging, als op het oogenblik strafbaar zal worden gesteld.’

‘Het verdrag verplicht niet uitdrukkelijk tot het opnemen in de nationale wetgeving van strafbepalingen ter zake van het in het openbaar beledigen van groepen mensen wegens hun ras. Naar het oordeel van de ondergetekenden zou de wetgever evenwel bij de uitvoering van artikel 4, onder a, van het verdrag te kort schieten, indien hij dergelijke bepalingen achterwege zou laten.

Het Nederlandse Wetboek van Strafrecht bevat, in de artikelen 137c en 137d, reeds twee bepalingen die op de belediging van groepen betrekking hebben. Zij zijn in de jaren dertig tot stand gebracht, teneinde strafrechtelijk optreden mogelijk te maken, teneinde strafrechtelijk optreden mogelijk te maken tegen antisemitische uitlatingen van nationaal-socialistische en fascistische zijde, alsmede tegen bepaalde vormen van antigodsdienstige propaganda. Deze bepalingen stellen straf op het zich in het openbaar opzettelijk in beledigende vorm uitlaten over een groep van de bevolking of een ten dele tot de bevolking behorende groep van personen en het verspreiden enz. van geschriften of afbeeldingen, waarin zulk een uitlating voorkomt. Volgens artikel 83bis van het wetboek dienen onder ‘bevolking’ te worden verstaan allen die zich binnen het Rijk in Europa bevinden.

De bestaande artikelen 137c en 137d moeten in verband met de daarin opgenomen beperking tot formele belediging, waardoor slechts strafbaar is het zich uitlaten op nodeloos krenkende wijze, en hun uitsluitend nationale gerichtheid, waardoor niet strafbaar is de belediging van groepen mensen die niet geheel of gedeeltelijk tot de Nederlandse bevolking behoren, als onvoldoende worden aangemerkt tegen de achtergrond van artikel 4 van het verdrag, dat bovendien strafbaarstelling van andere handelingen dan het doen van beledigende uitlatingen voorschrijft.

Verdergaande strafbepalingen zijn dus nodig. De voorgestelde artikelen 137c–137e van het Wetboek van Strafrecht, die enerzijds — in overeenstemming met de eisen van het verdrag — zeer ruim zijn geformuleerd, bevatten anderzijds — in afwijking van de bestaande bepalingen betreffende de belediging van volksgroepen — een beperking tot handelingen, gericht tegen raciale of godsdienstige groepen. Deze uitdrukkelijke specificatie beantwoordt intussen aan de overwegingen die destijds tot vaststelling van de bestaande artikelen 137c en 137d hebben geleid. Voor zover de strafbaarstelling in de thans voorgestelde bepalingen dient ter bescherming van godsdienstige groepen, is daarbij mede rekening gehouden met het tot stand komen van een internationaal verdrag inzake de uitbanning van elke vorm van godsdienstige onverdraagzaamheid en discriminatie, dat thans bij de Verenigde Naties in voorbereiding is. Bij aanvaarding van het wetsvoorstel kunnen de bestaande artikelen 137c en 137d vervallen. (…)

Deze bepalingen (art. 137c nieuw en 137d nieuw;WHV) beogen uitlatingen, welke een grove aantasting vormen van de eer van tot bepaalde groepen behorende mensen of hun elementaire rechtsgoederen bedreigen, uit het openbare leven te bannen. In het algemene gedeelte van deze memorie is reeds uiteengezet, waarom naast raciale ook godsdienstige groepen zijn genoemd. Gelijke aanspraak op bescherming komt toe aan sommige levensbeschouwelijke groepen die niet worden gekenmerkt doordat degenen die daartoe behoren een gemeenschappelijke godsdienst zijn toegedaan. Zo zal opzettelijke belediging van atheïsten als groep onder de werking van de strafwet behoren te vallen. Teneinde te doen uitkomen, dat de bescherming zich slechts uitstrekt tot groepen mensen die fundamentele opvattingen gemeen hebben, en niet tot iedere groep die een ideëel doel nastreeft, zijn de woorden ‘of de grondslag van hun levensbeschouwing’ gekozen.’

‘Op dit artikel is in het voorlopig verslag kritiek van verschillende aard geuit. Tegen het artikel als geheel voerden een aantal leden, aangeduid als vele andere leden, als bezwaar aan dat het te beperkt zou zijn, doordat het geen strafbaarstelling inhoudt van belediging van andere dan door hun ras, godsdienst of levensbeschouwing gekenmerkte groepen van personen. Zij wilden de strafrechtelijke bescherming, die de ontworpen bepaling biedt, ook tot andere groepen uitbreiden. Andere leden, in het voorlopig verslag aangeduid als enige leden, achtten daarentegen het artikel als geheel te ruim, doordat daarin het formele beledigingsbegrip van de geldende artikelen 137e en 137c van het Wetboek van Strafrecht is vervangen door een materieel beledigingsbegrip. Zij achtten deze uitbreiding, in verband met het beginsel van de vrije meningsuiting, ongewenst en maanden in het algemene tot voorzichtigheid met nieuwe beledigingsbepalingen.

Thans ingaande op de bedenkingen van de eerstbedoelde leden stellen de ondergetekenden voorop, dat zij met de andere genoemde leden van mening zijn dat bij het ontwerpen van strafbepalingen ter zake van belediging van groepen grote voorzichtigheid moet worden betracht. Daarvoor zijn verschillende redenen aan te voeren. In de eerste plaats geldt, dat strafbepalingen ter bescherming van groepen mensen worden geschreven met het oog op conflictsituaties in de samenleving. Het strafrecht nu kan slechts in geringe mate bijdragen tot het oplossen van maatschappelijke spanningen. Toepassing ervan kan zelfs leiden tot verscherping van het conflict. Voorts is de vrijheid van meningsuiting in het geding. Elke onnodige beperking daarvan is te verwerpen. Daarnaast is het van belang te bedenken, dat lang niet alle groepen in de samenleving strafrechtelijke bescherming behoeven. In elk geval is er voor die bescherming minder aanleiding naarmate de groep minder kwetsbaar is of zelf over verweermiddelen beschikt. Ook moet rekening worden gehouden met de mate waarin mogelijke aanvallen op de groep de samenleving kunnen verstoren en met de mate waarin te verwachten is dat de samenleving zelf corrigerend zal reageren. Deze overwegingen hebben de ondergetekenden ertoe geleid, bij de strafrechtelijke bescherming van groepen tegen belediging met een minimum te volstaan. Aan een limitatieve opsomming zouden zij willen vasthouden. In de memorie van toelichting bij het wetsontwerp hebben zij verantwoording afgelegd van de gemaakte keuze. Hier willen zij er nog op wijzen, dat de schaarse jurisprudentie op de bestaande artikelen 137c en 137d van het Wetboek van Strafrecht buiten de gevallen waarin het ging om belediging wegens ras of godsdienst geen aanknopingspunt voor een verdergaande strafbepaling biedt.

Dat er bij de thans voorgestelde tekst allerlei twijfelgevallen zouden blijven bestaan, kunnen de ondergetekenden niet inzien. In antwoord op de desbetreffende vraag merken zij op, dat beIediging van ‘de gastarbeiders’ niet onder het bereik van de voorgestelde bepaling valt. (…)

De vorenbedoelde leden van de bijzondere commissie hadden ook bezwaar tegen de in het voorgestelde artikel 137c van het Wetboek van Strafrecht gebruikte uitdrukking ‘de grondslag van hun levensbeschouwing’. Zij zouden er de voorkeur aan geven, indien zonder meer gesproken zou worden van ‘levensbeschouwing’ of, liever nog, van ‘levensovertuiging’. In de memorie van toelichting is uiteengezet, dat met de gekozen uitdrukking bedoeld is te doen uitkomen, dat de bescherming van de voorgestelde strafbepaling zich slechts uitstrekt tot groepen mensen die fundamentele opvattingen gemeen hebben, en niet tot iedere groep die een ideëel doel nastreeft. Bij nadere overweging naar aanleiding van de in het voorlopig verslag gemaakte opmerkingen zijn de ondergetekenden tot de conclusie gekomen dat de gekozen term aanleiding kan geven tot ongewenste interpretaties, waardoor de handhaving van de strafbepaling nadelig kan worden beïnvloed. Zij nemen gaarne het voorstel over om de uitdrukking ‘de grondslag van hun levensbeschouwing’ in de ontworpen bepaling te vervangen door de woorden ‘hun levensovertuiging’. (…)

Onjuist is echter de bewering dat het wetsontwerp elke belediging van de genoemde groepen zowel naar vorm als naar inhoud strafbaar zou willen stellen. Hierbij wordt uit het oog verloren dat de ontworpen bepaling slechts straf stelt op (opzettelijke en openbare) belediging van die groepen wegens hun ras, godsdienst of levensovertuiging. Deze toevoeging limiteert niet alleen de beschermde groepen, maar brengt tevens een zeer aanzienlijke beperking aan in de strafbaarheid van belediging van die groepen. Hierin is een belangrijk punt van verschil met de bestaande artikelen 137c en 137d van het Wetboek van Strafrecht gelegen. Die artikelen zijn immers in zoverre ruimer dan de thans voorgestelde bepaling, dat voor hun toepassing niet van belang is op welk stuk de groep door de belediging wordt getroffen. Het voorgestelde artikel 137c is echter slechts gericht tegen krenking op punten waarop niet meer kan worden geargumenteerd en tegen aantasting in hetgeen voor het menselijk bestaan van fundamentele waarde is. Strafbaar is enkel het aantasten van de eigenwaarde of het in diskrediet brengen van de groep, omdat die van een bepaald ras is, een bepaalde godsdienst belijdt of een bepaalde levensovertuiging is toegedaan. Kritiek op opvattingen of gedragingen — in welke vorm ook — valt buiten het bereik van de ontworpen strafbepaling’.

‘Grotendeels zijn die bepalingen noodzakelijk ter uitvoering van de voorschriften van het verdrag, voor het overige handhaven zij, zij het met beperkingen, reeds bestaande bepalingen in het Wetboek van Strafrecht. Strafbaar zal alleen zijn het zich in het openbaar opzettelijk beledigend uitlaten over een groep mensen wegens hun ras, hun godsdienst of hun gewetensovertuiging en het openbaar aanzetten tot haat, tegen of discriminatie van mensen of tot gewelddadig optreden tegen personen of goed van mensen wegens hun ras, godsdienst of levensovertuiging. Het beledigen van een groep zal dus —anders dan nu — alleen strafbaar zijn als men de mensen, behorend tot die groep, collectief treft in hetgeen voor die groep kenmerkend is, namelijk in hun ras, hun godsdienst of hun levensovertuiging en men hen beledigt juist omdat zij van dat ras, dat geloof of die levensovertuiging zijn. Alle, zelfs felle kritiek op opvattingen, die in die groep leven of op het gedrag van hen, die tot de groep behoren, blijft buiten het bereik van de strafwet’.

‘De uitlatingen vormen trouwens een rechtstreeksche bedreiging van de openbare orde. Het stelselmatig krenken en kwetsen van een deel van de bevolking moet op den duur tot ordeverstoring en relletjes leiden en heeft ook reeds plaatselijk tot verstoring van de orde gevoerd.

Het zal na het voorgaande geen nader betoog behoeven, dat een strafsanctie noodzakelijk is’.56.

‘Ten aanzien van de onder 4 en 5 tenlastegelegde feiten acht het hof niet wettig en overtuigend bewezen dat de verdachte deze feiten met — kort gezegd — een terroristisch oogmerk heeft begaan, zodat voor wat betreft dit bestanddeel telkens vrijspraak dient te volgen.

Het hof overweegt daartoe het volgende.

Artikel 83a van het Wetboek van Strafrecht bepaalt dat onder terroristisch oogmerk wordt verstaan het oogmerk om:

Het terroristisch oogmerk, waarvan de formulering met die in artikel 1, eerste lid, van het Kaderbesluit van de Raad van de Europese Unie van 13 juni 2002 inzake terrorismebestrijding samenhangt, kan blijkens de wetgeschiedenis (Nota naar aanleiding van het verslag, Kamerstuk 2002–2003, 28463, nr. 6, Tweede Kamer, blz. 4) worden opgevat als een strafverzwarende omstandigheid bestaand in een bijkomend oogmerk. Deze typering maakt duidelijk dat — in het kader van de beantwoording van de vraag of een misdrijf is begaan met een terroristisch oogmerk — niet beslissend is welk gevolg door de gedraging wel of niet kan worden verwezenlijkt, maar welk gevolg de dader met zijn gedraging daadwerkelijk beoogde.

De omstandigheid dat het terroristisch oogmerk een subjectief bestanddeel is staat er — aldus de wetgever — evenwel niet aan in de weg dat het bewijs uit objectieve omstandigheden kan worden afgeleid.

Voor het aannemen van het bestaan van een terroristisch oogmerk is voldoende dat één van de in artikel 83a van het Wetboek van Strafrecht onderscheiden oogmerkvormen wordt bewezen.

Uit de bewijsmiddelen vloeit niet voort dat de verdachte de pogingen tot moord op de vijf leden van het arrestatieteam heeft begaan met één van de hierboven onder (II) en (III) omschreven oogmerkvormen. Immers, voor het dwingen van de overheid zal toch minst genomen sprake moeten zijn van het stellen van eisen met een daaraan verbonden ultimatum dan wel van het uiten van dreigementen richting de overheid door de verdachte voorafgaand aan of kort na het gooien van de handgranaat.

Daarvan is evenwel niet gebleken.

Evenmin bevat het dossier voldoende bewijs om aan te kunnen nemen dat de verdachte met het gooien van de handgranaat in de richting van leden van het arrestatieteam heeft beoogd de onder (III) nader aangeduide fundamentele structuren ernstig te ontwrichten of te vernietigen.

Onder het oogmerk om (een deel van) de bevolking ernstige vrees aan te jagen moet naar het oordeel van het hof worden verstaan dat een dader met het gepleegde misdrijf tot doel heeft te veroorzaken dat (een — voldoende substantieel — deel van) de bevolking angstige gevoelens voor iets dreigends krijgt, bijvoorbeeld in de trant van dat een ieder kan vrezen het volgende slachtoffer te zijn (Memorie van Antwoord, Kamerstuk 2003–2004, 28463, nr. C, Eerste Kamer, blz. 6).

Daarbij wordt opgemerkt dat niet is vereist dat het aanjagen van vrees tot het daadwerkelijk geïntimideerd zijn van de bevolking behoeft te hebben geleid (Memorie van Toelichting, Kamerstuk 2001–2002, 28463, nr. 3, Tweede Kamer, blz. 3).

Bij de beantwoording van de vraag of de poging tot moord op de vijf leden van het arrestatieteam door de verdachte is begaan met het oogmerk om (een deel van) de bevolking ernstige vrees aan te jagen heeft het hof onderzocht of — nu aan de verklaringen van de verdachte en zijn medeverdachte het bewijs voor het bestaan van zulk een oogmerk niet kan worden ontleend — het bewijs van dit subjectieve bestanddeel kan worden afgeleid uit objectieve feiten en omstandigheden, waaronder de aard van deze misdrijven en de omvang van de beoogde gevolgen daarvan.

Het hof is daarbij uitgegaan van de volgende feiten en omstandigheden:

Zelfs indien het hof, zoals door het openbaar ministerie bepleit, bij deze feiten en omstandigheden het gedrag van de verdachte in de periode gelegen tussen het gooien van de handgranaat en zijn uiteindelijke aanhouding in aanmerking neemt, blijkt hieruit onvoldoende dat de verdachte met het gooien van de handgranaat als kennelijk doel had (een deel van) de bevolking ernstige vrees aan te jagen.

Ten aanzien van de vraag of het feit van het voorhanden hebben van vier handgranaten op 10 november 2004 is begaan met een terroristisch oogmerk dan wel met het oogmerk om een terroristisch misdrijf als bedoeld in artikel 83 van het Wetboek van Strafrecht voor te bereiden en/of gemakkelijk te maken merkt het hof nog het volgende op.

Met de laatste zinsnede wordt zoals blijkt uit de wetsgeschiedenis bedoeld dat het feit gepleegd wordt in het kader van de voorbereiding van een — later te plegen terroristisch misdrijf (Memorie van Toelichting, Kamerstuk 2001–2002, 28463, nr. 3 Tweede Kamer, blz. 9).

Naar het oordeel van het hof kan niet bewezen worden dat het voorhanden hebben van deze handgranaten door de verdachte is begaan met een terroristisch oogmerk, om reden dat het voorhanden hebben van de handgranaten op die dag heeft plaatsgevonden binnen de besloten ruimte van het pand aan de Antheunisstraat en dit enkele voorhanden hebben niet in zichzelf een vrees aanjagend oogmerk heeft. Weliswaar zijn woorden geroepen in de trant van ‘ik heb 20 kilo explosieven en kan de hele straat op blazen’ doch niet gebleken is dat de verdachte of zijn medeverdachte op dat moment de drie overgebleven handgranaten hebben getoond of iets dergelijks.

Voor zover het openbaar ministerie het standpunt heeft ingenomen dat het voorhanden hebben van deze voorwerpen binnen de context van de ideologie van beide verdachten en hun daadwerkelijke verschansing het terroristisch oogmerk bij feit 5 impliceert, merkt het hof nog op dat een (terroristisch) oogmerk niet kan worden afgeleid uit de ideologie van een verdachte, wat daar verder ook van zij.

Nu zoals hiervoor is overwogen niet bewezen kan worden verklaard dat de verdachte de poging tot moord op de vijf leden van het arrestatieteam met een terroristisch oogmerk heeft begaan, kan evenmin worden bewezen dat de verdachte de vier handgranaten voorhanden had met het oogmerk om een terroristisch misdrijf voor te bereiden en/of gemakkelijk te maken’.

‘Onder terroristisch oogmerk wordt verstaan het oogmerk om de bevolking of een deel der bevolking van een land ernstige vrees aan te jagen, dan wel een overheid of internationale organisatie wederrechtelijk te dwingen iets te doen, niet te doen of te dulden, dan wel de fundamentele politieke, constitutionele, economische of sociale structuren van een land of een internationale organisatie ernstig te ontwrichten of te vernietigen’.

‘De omschrijving van het terroristisch oogmerk in artikel 83a Sr is gebaseerd op twee internationale rechtsinstrumenten. Het eerste deel van het oogmerk is door het kaderbesluit in de kern ontleend aan het Internationaal Verdrag ter bestrijding van de financiering van terrorisme. Artikel 2, eerste lid, onder b, van dat Verdrag verplicht tot strafbaarstelling van een gedraging/handeling ‘bedoeld om de dood van of ernstig lichamelijk letsel te veroorzaken bij een burger (…) wanneer het doel van die gedraging/handeling, door haar aard of context, is een bevolking te intimideren of een overheid of internationale organisatie te dwingen tot het verrichten of het zich onthouden van een handeling.’ Ook in het ontwerp voor een alomvattend VN-verdrag tegen terrorisme komt dit oogmerk voor; bij de onderhandelingen over dat verdrag bestaat overeenstemming over deze formulering. Het eerste deel van het in dit wetsvoorstel omschreven oogmerk vormt een vrijwel letterlijke vertaling van het oogmerk zoals in dit verdrag opgenomen.’67.

‘De leden van de VVD-fractie begrijpen art. 1 lid 1 van het Kaderbesluit terrorismebestrijding als volgt. Een misdrijf wordt als terroristisch aangemerkt indien de pleger van dat misdrijf ook, in elk geval, één van de drie daar genoemde omstandigheden heeft beoogd. Uit de redactie van deze bepaling volgt dat genoemde drie omstandigheden niet als cumulatieve criteria kunnen worden aangemerkt. Zo kan een misdrijf terroristisch zijn indien deze is gepleegd met het uitsluitende oogmerk een bevolking ernstige vrees aan te jagen maar niet met, bijvoorbeeld, het oogmerk om de politieke, constitutionele, economische of sociale basisstructuren van een land of een internationale organisatie ernstig te ontwrichten of te vernietigen. Is deze uitleg juist? Zo neen, kan de regering dan in elk geval aangeven waaruit volgt dat genoemde drie criteria als cumulatief hebben te gelden?’69.

‘De uitleg die de leden van de VVD-fractie hebben gegeven over de betekenis van artikel 1, eerste lid, van het kaderbesluit inzake terrorismebestrijding is correct; van een terroristisch misdrijf is sprake als een van de oogmerken als omschreven in artikel 1, eerste lid, van het kaderbesluit zich voordoet.

(…)

Wanneer aanslagen worden gepleegd tegen gebouwen waarin (steeds) een bepaald beroep wordt uitgeoefend, geldt iets vergelijkbaars: systematische aanslagen op een specifieke groep beroepsbeoefenaren zullen naar verwachting de gehele bevolking ernstige vrees aanjagen. Overigens zullen dergelijke feiten uit hoofde van het kaderbesluit en het daarop gebaseerde wetsvoorstel ook als terroristisch misdrijf kunnen worden aangemerkt als het oogmerk bestaat om door deze aanslagen de economische basisstructuren van een land te ontwrichten. Doorslaggevend is in dat geval de wil om door bepaalde ernstige gewelddadigheden een economisch vitaal onderdeel van de samenleving uit te schakelen. Bestaat een dergelijk oogmerk en betreft het misdrijven als omschreven in artikel 1, eerste lid, onder a tot en met i, van het kaderbesluit, dan is sprake van een terroristisch misdrijf. Beide vormen van het terroristisch oogmerk zijn, zo werd reeds aangegeven, alternatief en niet cumulatief: één oogmerkvorm volstaat.’70.

‘Tenslotte is bij een aantal delicten die zijn opgenomen in bijzondere wetten in overeenstemming met het kaderbesluit in een hogere strafbedreiging voorzien voor het geval zij plaatsvinden met een terroristisch oogmerk, dan wel het oogmerk om een terroristisch misdrijf voor te bereiden of gemakkelijk te maken. Dat zijn in de eerste plaats misdrijven omschreven in de Wet wapens en munitie. De wijziging van de WWM impliceert dat tal van gedragingen ten aanzien van wapens (zoals vervaardigen, transformeren en voorhanden hebben) met acht jaar gevangenisstraf bedreigd zijn als één van de omschreven oogmerken aanwezig is. (…)

De aanwijzing als terroristisch misdrijf vloeit voort uit het kaderbesluit, voor zover de onderhavige delicten plaatsvinden met terroristisch oogmerk. Bij de onderhavige delicten is evenwel zeer wel denkbaar dat zij niet met een terroristisch oogmerk plaatsvinden, maar slechts met het oogmerk om een — later te plegen — terroristisch misdrijf voor te bereiden of gemakkelijk te maken. Het voorhanden hebben van vuurwapens, bijvoorbeeld, zal gewoonlijk niet in zichzelf een vreesaanjagend oogmerk hebben, alleen al omdat het in het geheim plaatsvindt. In de geest van het kaderbesluit is erin voorzien dat ook het voorhanden hebben van vuurwapens met het oog op een later te plegen terroristisch misdrijf onder de voorgestelde strafverzwaringsgrond valt.’

‘De leden van de CDA-fractie gaven voorts aan twijfels te hebben bij het bewijs van het terroristisch oogmerk in relatie tot de strafbaarstelling van het voorhanden hebben van bepaalde stoffen of voorwerpen in de Wet explosieven voor civiel gebruik en de Kernenergiewet; strafbaarstellingen die rechtstreeks uit het kaderbesluit voortvloeien. Met deze leden ben ik het in zoverre eens dat het enkele voorhanden hebben van dergelijke stoffen of voorwerpen in veel gevallen niet ernstige vrees zal aanjagen, nu dat veelal in het geheim zal plaatsvinden. In beide gevallen is echter ook van een terroristisch misdrijf sprake als het voorhanden hebben is begaan met het oogmerk om een terroristisch misdrijf voor te bereiden of gemakkelijk te maken. Daar kan in dergelijke gevallen zeer wel sprake van zijn.’

‘Op grond van de inhoud van de bewijsmiddelen — meer in het bijzonder de onder 1 en 7 weergegeven bewijsmiddelen staat naar het oordeel van het hof vast dat de verdachte, tussen het moment waarop leden van het arrestatieteam voor de eerste maal met de ‘boem’ de deur van de woning aan de Antheunisstraat [001] te 's‑Gravenhage probeerden te forceren en het moment waarop de verdachte de handgranaat naar/in de richting van de leden van het arrestatieteam, aangeduid met de nummers R-25, R-34, R-37, R-40 en R-44, heeft gegooid, tijd heeft gehad zich te beraden op het door hem te nemen of genomen besluit, zodat hij de gelegenheid heeft gehad over de betekenis en de gevolgen van zijn voorgenomen daad na te denken en zich daar rekenschap van te geven’.