HR, 14-11-2023, nr. 22/00021

Op grond van een en ander moet worden aangenomen dat art. 410, derde lid, Sv en de daarmee samenhangende bepalingen, te weten art. 414, tweede lid, tweede volzin, en art. 418, derde lid, Sv in de procedure na verwijzing of terugwijzing van de zaak door de Hoge Raad niet van toepassing zijn.

Dat betekent dat na verwijzing of terugwijzing wat betreft de opgave door de verdediging van getuigen en deskundigen art. 263, tweede tot en met vijfde lid, en art. 264 Sv onverkort gelden.

Wel moet na verwijzing of terugwijzing, ook in het geval van een door de verdachte ingesteld hoger beroep, de toepasselijkheid worden aangenomen van art. 418, tweede lid, Sv. Dat betekent dat ook dan, ingeval de berechting in eerste aanleg op tegenspraak heeft plaatsgevonden, oproeping van een door de verdediging op de voet van art. 414 in verbinding met art. 263 Sv opgegeven getuige of deskundige die ter terechtzitting in eerste aanleg, dan wel door de rechter-commissaris is gehoord, door het hof kan worden geweigerd op grond van het noodzaakcriterium. Daarmee strookt aan te nemen dat de advocaat-generaal bij het hof waarnaar de zaak is verwezen of teruggewezen oproeping van een zodanige getuige of deskundige eveneens aan de hand van die maatstaf kan weigeren.’

14. Het overzichtsarrest inzake het horen van getuigen van 1 juli 2014 bouwt daarop voort:4.

‘Procedure in hoger beroep na terug- of verwijzing van de zaak door de Hoge Raad

In het geval dat in een cassatieprocedure de Hoge Raad een uitspraak vernietigt en de zaak, voor zover aan zijn oordeel onderworpen, op de voet van art. 440 Sv terugwijst naar het hof of verwijst naar een ander hof teneinde opnieuw te worden berecht en afgedaan, heeft de rechter die na verwijzing of terugwijzing moet oordelen tot taak het onderzoek binnen de uit de beslissing van de Hoge Raad voortvloeiende grenzen geheel opnieuw aan te vangen en te voltooien, voor zover uit de wet niet het tegendeel voortvloeit.

Uit hetgeen hiervoor is overwogen volgt – kort samengevat – dat indien de verdachte hoger beroep heeft ingesteld het verdedigingsbelang geldt als maatstaf bij de beoordeling van het verzoek tot oproeping van getuigen als deze tijdig bij appelschriftuur zijn opgegeven en het geen getuigen betreft die - in het geval de berechting in eerste aanleg op tegenspraak heeft plaatsgevonden - ter terechtzitting in eerste aanleg dan wel door de rechter-commissaris zijn gehoord. Als het in het geval van een zodanig beroep gaat om een getuige die niet bij appelschriftuur is opgegeven geldt bij de beoordeling van het verzoek het noodzakelijkheidscriterium.

Art. 410, eerste lid, Sv bepaalt dat een verdachte binnen veertien dagen na het instellen van het hoger beroep een appelschriftuur kan indienen. Niet is voorzien in een vergelijkbare regeling voor een na de beslissing van de Hoge Raad opgemaakte opgave van getuigen. Aangenomen moet worden evenwel dat art. 410, derde lid, Sv en de daarmee samenhangende bepalingen, te weten art. 414, tweede lid tweede volzin, en art. 418, derde lid, Sv in de procedure na verwijzing of terugwijzing van de zaak door de Hoge Raad niet van toepassing zijn.

Dat betekent dat na verwijzing of terugwijzing wat betreft de opgave door de verdediging van getuigen art. 263, tweede tot en met vijfde lid, en art. 264 Sv onverkort gelden. Wel moet na verwijzing of terugwijzing, ook in het geval van een door de verdachte ingesteld hoger beroep, de toepasselijkheid worden aangenomen van art. 418, tweede lid, Sv. Dat betekent dat ook dan, ingeval de berechting in eerste aanleg op tegenspraak heeft plaatsgevonden, oproeping van een door de verdediging op de voet van art. 414 in verbinding met art. 263 Sv opgegeven getuige die ter terechtzitting in eerste aanleg dan wel door de rechter-commissaris is gehoord, door het hof kan worden geweigerd op grond van het noodzakelijkheidscriterium. Daarmee strookt aan te nemen dat de advocaat-generaal bij het hof waarnaar de zaak is verwezen of teruggewezen oproeping van een zodanige getuige eveneens aan de hand van die maatstaf kan weigeren.’

15. Na terug- of verwijzing van de zaak door Uw Raad zijn art. 410, derde lid, Sv en de daarmee samenhangende bepalingen, te weten art. 414, tweede lid, tweede volzin, en art. 418, derde lid, Sv niet van toepassing. Dat brengt mee dat de omstandigheid dat getuigen bij appelschriftuur zijn opgegeven niet meebrengt dat na terug- of verwijzing van de zaak door Uw Raad het criterium van het verdedigingsbelang geldt. Het middel, waarin wordt uitgegaan van een andere rechtsopvatting, faalt in zoverre.

16. De steller van het middel klaagt voorts dat ’s hofs afwijzing van het verzoek tot het horen van de getuige [betrokkene 2] onbegrijpelijk is en/of onvoldoende met redenen is omkleed. Aangevoerd wordt dat het getuigenverzoek van [betrokkene 2] bij de eerdere behandeling in hoger beroep was toegewezen en later, vanwege de gebleken onbereikbaarheid van [betrokkene 2] , op 22 april 2015 alsnog is afgewezen. Dat [betrokkene 2] ruim zeven jaar eerder kennelijk onvindbaar was, zou niet betekenen dat dit ten tijde van het wijzen van het bestreden arrest nog steeds het geval was.

17. De op de terechtzitting in hoger beroep van 1 december 2021 gedane getuigenverzoeken zijn verzoeken als bedoeld in art. 328 Sv, in verbinding met art. 331, eerste lid, Sv, om toepassing te geven aan de bevoegdheid van art. 315, eerste lid, Sv. In hoger beroep zijn deze bepalingen van toepassing op grond van art. 415, eerste lid, Sv. Het toepasselijke criterium is derhalve het noodzaakcriterium. Ik begrijp uit het bestreden arrest dat het hof die maatstaf bij de beoordeling van het verzoek tot het horen van de getuige [betrokkene 2] heeft aangelegd.5.Als ik het goed zie wordt dat in cassatie ook niet bestreden; de vorige deelklacht is op die interpretatie gebaseerd.

18. Het hof heeft aan de afwijzing van het verzoek tot het horen van de getuige [betrokkene 2] twee argumenten ten grondslag gelegd. Het heeft er in de eerste plaats op gewezen dat het hof in 2015 heeft overwogen dat de raadsheer-commissaris had geprobeerd [betrokkene 2] als getuige te horen maar dat hij niet te traceren was en niet te verwachten viel dat hij binnen een redelijke termijn kon worden gehoord. En het hof heeft in de tweede plaats betekenis toegekend aan het gegeven dat het ‘geen gebruik zal maken van de verklaringen van de eerder afgewezen getuigen’. En dat in het bijzonder de verklaring van [betrokkene 2] niet als bewijs zal worden gebezigd. Dat argument vormt ook een reactie op hetgeen door de verdediging aan de getuigenverzoeken ten grondslag is gelegd, in het bijzonder de stelling dat in het licht van de Keskin-jurisprudentie geen nadere onderbouwing van de verdediging mag worden verwacht.

19. Uw Raad heeft in het post-Keskin-arrest van 20 april 2021 onder meer het volgende overwogen (met weglating van drie voetnoten):6.

‘2.9.2 De uitspraak van het EHRM in de zaak Keskin heeft tot gevolg dat in bepaalde gevallen het belang bij het oproepen en horen van een getuige moet worden voorondersteld, zodat van de verdediging geen nadere onderbouwing van dit belang mag worden verlangd. Dat is aan de orde als het verzoek betrekking heeft op een getuige ten aanzien van wie de verdediging het ondervragingsrecht nog niet heeft kunnen uitoefenen, terwijl deze getuige al – in het vooronderzoek of anderszins – een verklaring heeft afgelegd met een belastende strekking. Het gaat dan om een verklaring die door de rechter voor het bewijs van het tenlastegelegde feit zou kunnen worden gebruikt of al is gebruikt. Daarvan is in ieder geval sprake als de rechter in eerste aanleg een verklaring van een getuige voor het bewijs heeft gebruikt, en de verdediging in hoger beroep het verzoek doet deze getuige op te roepen en te (doen) horen.

Het vorenstaande betekent niet dat elk verzoek tot het oproepen en horen van een getuige die al een belastende verklaring heeft afgelegd, door de rechter zonder meer moet worden toegewezen. Zo’n verzoek kan worden afgewezen op de – in artikel 288 lid 1 Sv genoemde, maar ook voor de toepassing van artikel 315 Sv van belang zijnde – gronden dat het onaannemelijk is dat de getuige binnen een aanvaardbare termijn ter terechtzitting zal verschijnen, of dat het gegronde vermoeden bestaat dat de gezondheid of het welzijn van de getuige door het afleggen van een verklaring ter terechtzitting in gevaar wordt gebracht, en het voorkomen van dit gevaar zwaarder weegt dan het belang de getuige ter terechtzitting te kunnen ondervragen. In de rechtspraak van het EHRM zijn onder meer deze gronden erkend als goede reden voor het niet oproepen en horen van een getuige. Verder verzet artikel 6 EVRM zich niet ertegen dat de rechter het verzoek afwijst als het oproepen en horen van een getuige onmiskenbaar irrelevant of overbodig (“manifestly irrelevant or redundant”) is, omdat het (opnieuw) horen van de getuige voor de bewijsvoering van geen enkel belang zal zijn of geen toegevoegde waarde zal hebben. Dat kan zich bijvoorbeeld voordoen indien de al door de getuige afgelegde verklaring betrekking heeft op feiten en omstandigheden die door de verdachte niet worden betwist of als die feiten en omstandigheden door andere resultaten van het strafrechtelijk onderzoek al buiten redelijke twijfel zijn komen vast te staan.’

20. De rechtbank heeft de verklaring van [betrokkene 2] voor het bewijs gebruikt.7.Het hof heeft in het bestreden arrest aangegeven dat de verklaringen van [betrokkene 2] niet voor het bewijs worden gebruikt. Daarmee doet zich, meen ik, niet de situatie voor waarin het belang bij het horen en oproepen van deze getuige moet worden voorondersteld. Ik merk in dat verband op dat rov. 2.9.2 lijkt te zien op de – meer gebruikelijke – situatie waarin vooruitlopend op de vragen van de artikelen 348 en 350 Sv op een getuigenverzoek wordt beslist, en niet op het geval waarin de beslissingen op deze vragen en op het getuigenverzoek in hetzelfde arrest worden genomen.

21. Dat het belang bij het horen van [betrokkene 2] niet behoefde te worden voorondersteld brengt voorts mee dat het verzoek tot het horen van deze getuige niet alleen kon worden afgewezen op de in art. 288, eerste lid, onder a en b, Sv genoemde gronden en op de grond dat het (opnieuw) horen van de getuige voor de bewijsvoering van geen enkel belang zal zijn of geen toegevoegde waarde zal hebben. Daarin wijkt de afwijzing van het getuigenverzoek af van de afwijzing die in het arrest van 24 januari 2023, waar de steller van het middel op wijst, aan de orde was.8.Uit de overwegingen van Uw Raad in dat arrest volgt dat de bewezenverklaring onder meer gebaseerd was op de verklaring van de persoon van wie de verdediging zowel in eerste aanleg als in hoger beroep het verhoor had verzocht. Dat Uw Raad in dat arrest art. 288, eerste lid, onder a, Sv citeert en niet art. 315 Sv, dat feitelijk van toepassing was op de afwijzing van het voorwaardelijk verzoek, is – zo begrijp ik – ingegeven door de gedachte dat deze maatstaf in een dergelijk geval voor de toepassing van laatstgenoemd artikel van belang is. Dat is in de onderhavige zaak niet het geval.

22. In het overzichtsarrest inzake het horen van getuigen van 1 juli 2014 heeft Uw Raad onder meer het volgende overwogen:9.

‘Noodzakelijkheidscriterium

Het noodzakelijkheidscriterium, dat oorspronkelijk alleen in art. 315 Sv voorkwam, houdt verband met de taak en de verantwoordelijkheid van de strafrechter voor de volledigheid van het onderzoek van de zaak. Met het oog daarop is hem de bevoegdheid toegekend om ambtshalve onder meer de oproeping van getuigen te bevelen voor het geval hem de noodzakelijkheid blijkt van dat verhoor, ongeacht wat de procespartijen daarvan vinden. Vanuit deze gezichtshoek bezien is bij de beoordeling van een gemotiveerd, duidelijk en stellig verzoek van de verdediging aan de rechter om ambtshalve gebruik te maken van zijn bevoegdheid om zelf getuigen op te roepen, slechts van belang of hij het horen van die getuigen noodzakelijk acht met het oog op de volledigheid van het onderzoek. Dit betekent dat zo een verzoek kan worden afgewezen op de grond dat de rechter zich door het verhandelde ter terechtzitting voldoende ingelicht acht en hem dus de noodzakelijkheid van het gevraagde verhoor niet is gebleken. Van een aldus gemotiveerde afwijzing kan niet worden gezegd dat die ervan blijk geeft dat de rechter op ontoelaatbare wijze is vooruitgelopen op hetgeen de getuigen zouden kunnen verklaren.

Omtrent de gevallen en de mate waarin een afwijzing nader dient te worden gemotiveerd, zijn wegens de vele, uiteenlopende situaties die zich kunnen voordoen, geen algemene regels te geven, ook niet omtrent de vraag of onder bijzondere omstandigheden, bijvoorbeeld bij onvoorziene ontwikkelingen, eisen van een eerlijke procesvoering zich verzetten tegen een afwijzing. Wel zijn daarbij de aard van het onderwerp waarover de getuige zou kunnen verklaren van belang alsmede de indringendheid van de door de verdediging aangevoerde argumenten om hem te horen.

(…)

Bij de beoordeling van de afwijzing van een verzoek tot het oproepen van getuigen gaat het in cassatie uiteindelijk om de vraag of de beslissing begrijpelijk is in het licht van - als waren het communicerende vaten - enerzijds hetgeen aan het verzoek ten grondslag is gelegd en anderzijds de gronden waarop het is afgewezen. Bij de beoordeling van de begrijpelijkheid van de beslissing kan ook het procesverloop van belang zijn, zoals (i) het stadium waarin het verzoek is gedaan, in die zin dat het verzoek eerder had kunnen en redelijkerwijs ook had moeten worden gedaan, en (ii) de omstandigheid dat de bij de appelschriftuur opgegeven getuigen – al dan niet op vordering van de advocaat-generaal – (alsnog) op de voet van art. 411a of art. 420 Sv zijn gehoord door een rechter-commissaris of een raadsheer-commissaris, waardoor in de regel het belang zal zijn ontvallen aan de oproeping van die getuigen ter terechtzitting.’

23. Uit de pleitnota kan worden afgeleid dat de verdediging de getuige [betrokkene 2] vooral wilde horen vanwege de verklaringen met een belastende strekking die door hem waren afgelegd. Ik wijs er in dat verband op dat de raadsman ter toelichting op de getuigenverzoeken heeft aangevoerd dat ‘alle verdachten/getuigen (..) zeer eenzijdig en belastend’ over de verdachte hebben verklaard. En dat de verdachte daarom alle getuigen wil ‘bevragen over eventuele afspraken over niet vervolging in ruil voor een appellant belastende verklaring’. De specifieke vragen die de verdachte aan [betrokkene 2] had willen stellen houden verband met eerder afgelegde verklaringen en strekken vooral ter opheldering van diens ‘eigen rol’.

24. Een en ander in aanmerking genomen begrijp ik ’s hofs overwegingen aldus dat het hof door er de aandacht op te vestigen dat het de verklaringen van [betrokkene 2] niet tot het bewijs bezigt ook tot uitdrukking heeft gebracht dat het zich wat de onderwerpen waar de door [betrokkene 2] afgelegde verklaringen op zien betreft voldoende ingelicht acht en dat hem derhalve de noodzakelijkheid van het gevraagde verhoor niet is gebleken. Ik merk daarbij op dat het hof de verdachte van het onder 3 tenlastegelegde vervalsen van facturen − die waren gericht aan [betrokkene 2] − heeft vrijgesproken. Dit oordeel draagt de afwijzing van het verzoek tot het horen van [betrokkene 2] zelfstandig. Daarmee kan in het midden blijven of het hof in 2023 nog betekenis heeft mogen hechten aan de omstandigheid dat [betrokkene 2] zoveel jaar eerder onvindbaar is gebleken.

25. De steller van het middel komt ook op tegen ‘s hofs afwijzing van het verzoek om [betrokkene 5] te horen als getuige. Dit getuigenverzoek is volgens de steller van het middel afgewezen op ontoereikende en/of onbegrijpelijke gronden.

26. Ook dit op de terechtzitting in hoger beroep van 1 december 2021 gedane getuigenverzoek is een verzoek als bedoeld in art. 328 Sv, in verbinding met art. 331, eerste lid, Sv, om toepassing te geven aan de bevoegdheid van art. 315, eerste lid, Sv. In hoger beroep zijn deze bepalingen van toepassing op grond van art. 415, eerste lid, Sv. Het toepasselijke criterium is derhalve het noodzaakcriterium. Het hof citeert in het bestreden arrest overwegingen inzake afwijzingen van getuigenverzoeken betreffende [betrokkene 5] uit het tussenarrest en eindarrest die tegen de achtergrond van verschillende criteria zijn gegeven. Nu het hof overweegt dat op de terechtzitting van het hof van 1 december 2021 (nogmaals) is verzocht ‘alle bovengenoemde getuigen te horen’ en het hof het verzoek om de enige getuige die na de eerste cassatieronde is gehoord opnieuw te horen afwijst omdat het ‘geen noodzaak tot het nogmaals horen van deze getuige’ ziet, meen ik dat uit ’s hofs overwegingen kan worden afgeleid dat de afwijzing van het getuigenverzoek betreffende [betrokkene 5] in het bestreden arrest op het noodzaakcriterium berust.

27. Wat de rol van [betrokkene 5] betreft wordt in de pleitnota aangevoerd dat [betrokkene 4] , [betrokkene 3] en [betrokkene 7] tot de verdachte zijn gekomen via [betrokkene 5] , dat [betrokkene 10] een relatie van [betrokkene 5] was, en dat stukken die onder andere in het onder 2 tenlastegelegde zijn betrokken via [betrokkene 5] naar de hypotheekbank zijn gestuurd. Een zekere [betrokkene 11] zou [betrokkene 5] hebben genoemd als ‘het centrale contact bij [betrokkene 10] ’ en als degene die [betrokkene 10] heeft benaderd en overgehaald om mee te werken aan het opstellen van de salarisstroken en werkgeversverklaringen van [betrokkene 4] en [betrokkene 3] , waarvoor [betrokkene 5] de gegevens moet hebben aangeleverd. [betrokkene 10] zou hebben bevestigd ‘dat het [betrokkene 5] was’ en niet de verdachte. De verdediging wenste [betrokkene 5] te bevragen over ‘zijn rol in het geheel, de contacten met alle medeverdachten, de rolverdeling tussen [verdachte] en hem, de projectontwikkeling, de contacten met [betrokkene 10] en in het bijzonder, wie daar het initiatief had’.

28. Het hof heeft bij de afwijzing van het getuigenverzoek in de eerste plaats de overweging uit het tussenarrest overgenomen, inhoudend dat er ‘geen enkel begin van aannemelijkheid aanwezig (is) naar aanleiding van hetgeen door de raadsman is gesteld’. Het hof heeft voorts de overweging in het eindarrest overgenomen, inhoudend dat de getuige pas bij het pleidooi in hoger beroep door de verdediging is opgevoerd, en dat de verdediging in het verzoek onvoldoende concreet naar voren heeft gebracht wat zij de getuige wenst te vragen. Het hof is van oordeel dat het hof eerder een juiste afweging heeft gemaakt en wijst het verzoek af nu ter zitting geen nieuwe argumenten zijn aangevoerd om daar thans anders over te oordelen. Daarbij merkt het hof nog op dat het geen gebruik zal maken van een verklaring van (onder meer) deze getuige.

29. De steller van het middel vestigt er terecht de aandacht op dat het feitelijk onjuist is dat de getuige bij de eerdere berechting door het hof pas bij pleidooi is opgevoerd. In het tussenarrest is ook reeds een beslissing inzake een getuigenverzoek betreffende [betrokkene 5] opgenomen. Naar het mij voorkomt gaat het hier evenwel niet om een argument dat de afwijzing draagt; tot cassatie behoeft deze misslag niet te leiden. Ik merk voorts op dat de steller van het middel niet bestrijdt dat pas in hoger beroep een getuigenverzoek betreffende [betrokkene 5] is gedaan.

30. De steller van het middel meent ook dat ‘s hofs oordeel dat de verdediging onvoldoende concreet naar voren heeft gebracht waarover zij de getuige wenst te bevragen onjuist is en wijst daarbij op de geciteerde, aan [betrokkene 5] te stellen vragen. De overweging dat er ‘geen enkel begin van aannemelijkheid (is) naar aanleiding van hetgeen door de raadsman is gesteld’ zou onbegrijpelijk zijn, nu de naam van [betrokkene 5] welgeteld 22 maal in het pleidooi naar voren komt als iemand die verantwoordelijk is voor de (beweerdelijk) plaatsgevonden hebbende oplichtingen.

31. Anders dan de steller van het middel meen ik dat het hof heeft kunnen oordelen dat in de vragen die de raadsman in de pleitnota heeft geformuleerd onvoldoende concreet naar voren komt waarover de verdediging [betrokkene 5] heeft willen bevragen. De relevantie van (de antwoorden op) die vragen voor de beantwoording van de vragen van de artikelen 348 en 350 Sv in verband met de tenlastegelegde feiten blijkt niet. Ik neem daarbij in aanmerking dat na de eerdere cassatieronde vragen in verband met het onder 2 tenlastegelegde (dat zag op het medeplegen van het vervalsen van een werkgeversverklaring en salarisspecificaties betreffende [betrokkene 2] , [betrokkene 3] en [betrokkene 4] ) van hun zin waren beroofd, en dat de verdediging na de eerdere cassatieronde, waarin geen bezwaren naar voren waren gebracht tegen de eerdere afwijzingen van getuigenverzoeken betreffende [betrokkene 5] , die te stellen vragen niet heeft geconcretiseerd.

32. Het aantal malen dat een naam in het pleidooi voorkomt is voorts geen graadmeter voor de aannemelijkheid van de stellingen van de verdediging. Dat verderop in het pleidooi (paragrafen 30, 38, 41 en 47) tot uitdrukking zou zijn gebracht ‘dat [betrokkene 5] degene is die [betrokkene 4] op het spoor van het kopen van het huis heeft gezet en hem ‘allerlei moois heeft voorgespiegeld’’, waarna [betrokkene 4] naar de verdachte zou zijn gegaan, brengt evenmin mee dat ’s hofs oordeel dat in de vragen die de raadsman in de pleitnota geformuleerd heeft onvoldoende duidelijk naar voren komt waarover de verdediging [betrokkene 5] heeft willen bevragen onbegrijpelijk is dan wel ontoereikend gemotiveerd.

33. Al met al is het in ’s hofs overwegingen besloten liggende oordeel dat de noodzakelijkheid van het verhoor van de getuige [betrokkene 5] niet is gebleken niet onbegrijpelijk en toereikend gemotiveerd.

34. Het middel faalt.

Bewezenverklaring en bewijsvoering van de feiten 4 en 5

35. Voordat ik het tweede en het derde middel – die bewijsklachten inzake de feiten 4 en 5 bevatten − bespreek, geef ik de bewezenverklaring en de bewijsvoering van deze feiten weer.

36. Ten laste van de verdachte is onder 4 en 5 bewezenverklaard dat:

‘4.

hij op tijdstippen in de periode van 17 augustus 2007 tot en met 07 mei 2009, in Nederland, tezamen en in vereniging met een of meer rechtsperso(o)n(en) en/of een of meer natuurlijke perso(o)n(en), meermalen, telkens met het oogmerk om zich en/of (een) ander(en) wederrechtelijk te bevoordelen telkens door een of meer listige kunstgrepen de Internationale Nederland Groep NV en/of ING-bank N.V. en/of de Postbank N.V. en/of ING en/of Westland Utrecht Hypotheekbank N.V., telkens heeft bewogen tot het verstrekken van hypothecaire geldleningen:

- euro 153.065,=

- euro 101.250,=

- euro 354.000,=

- euro 276.500,=

- euro 270.869,=

hebbende verdachte en/of haar mededader(s) toen aldaar (telkens) met vorenomschreven oogmerk - zakelijk weergegeven - valselijk en listiglijk en bedrieglijk en in strijd met de waarheid, valse werkgeversverklaringen en salarisspecificaties ingediend en/of hebben doen indienen, al dan niet door een tussenpersoon, bij een of meer van genoemde bank(en) ter verkrijging van een hypotheek op naam van een ander dan verdachte, waardoor die banken, werden bewogen tot bovenomschreven afgifte;

5.

hij op tijdstip(pen) in de periode van 01 april 2008 tot en met 07 mei 2009, in Nederland, tezamen en in vereniging met een of meer rechtsperso(o)n(en) en/of een of meer natuurlijke perso(o)n(en), meermalen, telkens met het oogmerk om zich en/of (een) ander(en) wederrechtelijk te bevoordelen telkens door een samenweefsel van verdichtsels, [betrokkene 4] en/of [betrokkene 3] , heeft bewogen tot het aangaan van een of meer schuld(en), hebbende verdachte en zijn mededader(s) toen aldaar telkens met vorenomschreven oogmerk -zakelijk weergegeven - valselijk en/of listiglijk en/of in strijd met de waarheid, genoemde personen voorgehouden

-dat voor huurders gezorgd zou worden, en/of

-dat er een verbouwing zou plaatsvinden, en/of

-dat alles geregeld zou worden, en/of

althans woorden van gelijke aard of strekking, waardoor genoemd(e) perso(o)n(en) werden bewogen tot het aangaan van een of meer hypothecaire schuld(en);’

37. Deze bewezenverklaringen steunen op (in het bijzonder) de volgende bewijsmiddelen (met weglating van verwijzingen):

‘1.

Het in de wettelijke vorm opgemaakte proces-verbaal (…) voor zover inhoudende − zakelijk weergegeven − als aangifte van [betrokkene 14] namens [betrokkene 1]:

Ik ben door mijn zoon gemachtigd om namens hem aangifte te doen, daar mijn zoon woonachtig is in Malta. Bij deze aangifte zal ik ook een machtigingsformulier voegen, welke door mijn zoon is ondertekend.

In het kort komt het er op neer dat mijn zoon door [verdachte] uit [plaats] opgelicht is door het kopen van twee percelen, te weten het perceel [g-straat 1] te Apeldoorn en het perceel [h-straat 1] te Brummen.

Vanaf april 2004 tot maart 2007 heeft mijn zoon gewerkt in de [A] te Twello. In deze periode heeft hij [verdachte] uit Apeldoorn leren kennen. Ergens eind van het jaar 2007 nam [verdachte] telefonisch contact op met mijn zoon aangaande het kopen van een appartement. Daar mijn zoon toen nog bij het BKR geregistreerd stond, kon hij op dat moment niets doen. In april 2008 was deze registratie echter ten einde, waardoor er weer mogelijkheden waren aangaande het kopen van een appartement. Daar mijn zoon [verdachte] al een tijd kende en ook een vertrouwensband met hem had en daarbij wist dat [verdachte] bekend was met het aankopen en verkopen van appartementen, leek het hem goed om met [verdachte] in zee te gaan.

De bedoeling was namelijk een appartement te kopen en deze binnen 6 maanden weer te verkopen. Hierdoor zou er namelijk geen overdrachtsbelasting betaald hoeven te worden wat dan de winst van de aankoop zou zijn. Volgens [verdachte] was dit een maas in de wet en de uitleg die hij erbij gaf was overtuigend.

Door deze voornoemde feiten is mijn zoon uiteindelijk akkoord gegaan tot het kopen van een appartement om deze na een verbouwing dan weer te kunnen verkopen. [verdachte] heeft toen alles voor mijn zoon geregeld met betrekking tot de koop van de appartementen, gelegen aan de [g-straat 1] te Apeldoorn en de [h-straat 1] te Brummen.

(…)

Rondom het verkrijgen van een hypotheek voor deze appartementen bleek dat het loon van mijn zoon niet voldoende was om een hypotheek hiervoor te verkrijgen. Hierdoor kreeg mijn zoon in die tijd een aantal loonstrookjes op zijn naam van het bedrijf [B] , wat een bedrijf is van [verdachte] . Mijn zoon had echter nooit voor dit bedrijf gewerkt. Het was dus loon op papier voor hem en hij heeft nooit een dergelijk loon ontvangen. Deze loonstroken waren door [verdachte] gebruikt voor de aanvraag van een hypotheek met betrekking tot de woning in Brummen. Op een dergelijke wijze is mijn zoon in het bezit gekomen van de twee voornoemde appartementen, waarop bij beide een hypotheek rustte.

2.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten een werkgeversverklaring, gedateerd op 29 april 2008 en ondertekend door [verdachte] (…), welke als bijlage I bij dit arrest is gevoegd.

3.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten een werkgeversverklaring, gedateerd op 20 april 2009 en ondertekend door [verdachte] (…), welke als bijlage II bij dit arrest is gevoegd.

4.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten een salarisspecificatie, gedateerd 30 april 2008 (…), welke als bijlage III bij dit arrest is gevoegd.

5.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten een salarisspecificatie, gedateerd 31 maart 2009 (…), welke als bijlage IV bij dit arrest is gevoegd.

(…)

7.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten de Nederlandse vertaling van een getuigenverhoor door de Magistratenrechtbank in Malta, gedateerd 14 januari 2019, voor zover inhoudende − zakelijk weergegeven − als verklaring van [betrokkene 1]:

Hij (het hof begrijpt: verdachte) kocht huizen en als hij ze binnen zes maanden zou verkopen, hoe zeg je dat, in het Nederlands heet het overdrachtsbelasting, het is de belasting van kopen en verkopen binnen zes maanden, een bepaalde soort belasting die je moet betalen. Hij overtuigde me iets te kopen en het na zes maanden weer verkopen en die overdrachtsbelasting zouden we niet hoeven te betalen en dat was de winst die we zouden maken. Rechter: heeft u ooit gewerkt bij [B] ? A: Nee nooit. We hebben het nagekeken bij UVE (het hof begrijpt: UWV) en die hebben gezien dat ik in die periode werkte bij de [C] . Ik werkte daar, maar er waren geen enkele gegevens van mij dat ik bij [B] werkte. Ik weet dat er wat cheques liggen maar ik heb nooit geld ontvangen. Ik heb eigenlijk nooit een salarisstrookje ontvangen.

Rechter: Was u directeur van [B] ? A: Ik heb voor zover ik weet nog nooit een bedrijf in bezit gehad. Ik kan erin geluisd zijn door de papieren te ondertekenen en zo laten zien dat ik de eigenaar van [B] was, maar dat ben ik nooit geweest. Ik heb geen geld ontvangen, geen salarisstroken of zoiets, niets.

(…)

9.

Het in de wettelijke vorm opgemaakte proces-verbaal (…) voor zover inhoudende − zakelijk weergegeven − als aangifte van [betrokkene 3]:

(…): Begin 2008 was ik aan het werk als ZZP-er. Ik werkte toen als timmerman. Op dat moment deed ik veel klussen voor de [D] te [plaats] . Ik raakte in contact met [verdachte] , omdat ik dus veelvuldig hier in de buurt moest werken, zat ik te denken om hier ook een woning te zoeken. [verdachte] stelde mij toen voor dat ik een woning kon kopen aan de [e-straat 1] te [plaats] . Dit was een vrijstaande woning die ik voor 239.000 euro kon kopen. [verdachte] zou alles rondom de financiering regelen. Dit klonk mij wel goed in de oren. Ik was er wel bang voor dat ik misschien op een gegeven moment ergens anders kon gaan werken en dan niet meer hier zou hoeven wonen. [verdachte] stelde toen voor om in elk geval Poolse huurders te nemen, zodat de lasten betaald zouden worden. Dit klonk goed. Ook dit zou [verdachte] dan regelen.

Ik ben een keer bij het pand wezen kijken. Er moest nog wel wat aan gebeuren. Ook dit zou [verdachte] regelen. Zo spraken we af dat ik het pand zou kopen, dus op mijn naam. Ook zou ik een bedrag aan bouwdepot lenen zodat met dit geld het pand opgeknapt zou worden. Het opknappen en het betalen van de rekeningen ervan, zou via [verdachte] geregeld worden.

Ik heb verder niets hoeven regelen. Alles rondom de financiering van de woning zou [verdachte] regelen. Ik ben hier ook een leek in en ik vertrouwde [verdachte] dus ik had het idee dat dit goed zou komen.

(…):

In de hypotheekakte lees ik dat ik een lening ben aangegaan bij Westland Utrecht voor een bedrag van 276.500,00 euro. Dit is inclusief kosten koper en een bedrag van 15.000 euro voor het bouwdepot.

Ik ben verder wat gaan uitzoeken. Zo is mij door [verdachte] beloofd dat ik maandelijks de rente kon aftrekken. Dit bleek bij navraag niet zo te zijn. Ik moest dan op dit adres staan ingeschreven. Omdat het huis niet af was, ben ik in [plaats] blijven wonen. Hierdoor kon ik de rente niet aftrekken. Ook bleek dat het niet mogelijk was om huurders in het pand te zetten. Blijkbaar mag dat niet van de geldverstrekker. [verdachte] heeft overigens ook nooit voor huurders gezorgd.

(…):

Mijn hypotheek is afgesloten bij Westland Utrecht en dit is verlopen via Huis en Hypotheek. Mogelijk hebben zij de werkgeversverklaring nog. Ik geef u toestemming met hen contact op te nemen en een kopie op te vragen. U zegt mij nu dat u gebeld heeft en dat zij een kopie via de mail sturen. U zegt mij nu dat deze mail inmiddels binnen is. U toont mij deze mail nu. Ik lees hieruit dat ik volgens deze verklaring werkzaam ben als manager bij [E] . Dit zegt mij niets. Ik ben geen manager en van [E] heb ik nog nooit gehoord.

10.

Het in de wettelijke vorm opgemaakte proces-verbaal (…) voor zover inhoudende − zakelijk weergegeven − als verklaring van aangever [betrokkene 3]:

(…)

V: Ben jij weleens samen of alleen met [verdachte] bij Huis & Hypotheek te Apeldoorn geweest.

A: Ik ben nooit samen met [verdachte] bij Huis & Hypotheek in Apeldoorn geweest. Sterker nog ik ben er ook nooit alleen geweest.

V: Voor de hypotheekaanvraag is onder andere een werkgeversverklaring nodig. In je aangifte heb je daar al over gesproken. Heb jij zelf deze werkgeversverklaring van [E] B.V. ingevuld en/of ondertekend.

A: Nee dat heb ik niet. Ik heb die werkgeversverklaringen pas in een veel later stadium gezien. Ik weet niet wie dat ding heeft ingevuld of heeft ondertekend. Ik in ieder geval niet. Ook herken ik het handschrift of de handtekening niet.

V: Heb jij op een of andere manier geld ontvangen van [E] B.V., al dan niet als salaris.

A: Ik heb nooit geld ontvangen van [E] B.V.

11.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten een werkgeversverklaring, gedateerd 28 april 2008 (…), welke als bijlage V bij dit arrest is gevoegd.

12.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten een salarisspecificatie, gedateerd 18 april 2008 (…), welke als bijlage VI bij dit arrest is gevoegd.

13.

Een proces-verbaal van verhoor getuige door de raadsheer-commissaris op donderdag 16 oktober 2014, als verklaring van getuige [betrokkene 3], zakelijk weergegeven:

Die woning aan de [e-straat 1] te [plaats] . is aangeboden via [verdachte] . Ik heb hem ontmoet in Apeldoorn. Ik heb die woning gefinancierd. Die financiering is geregeld door [verdachte] . Ik heb [verdachte] omzetgegevens van mijn zaak verschaft. Ik heb nooit een loonstrookje aan [verdachte] gegeven. Ik was ZZP’er en niet in loondienst. Ik ben nooit in dienst geweest bij [E] . U houdt me blz. 2705 voor. Die werkgeversverklaring heb ik nooit eerder gezien dan voordat de politie hem aan mij getoond heeft. Die arbeidsovereenkomst die daar genoemd wordt, ben ik nooit aangegaan. Het salaris dat daar genoemd wordt, heb ik nooit ontvangen. Die salarisspecificatie ken ik niet. Rekening [rekeningnummer] is inderdaad mijn rekeningnummer.

14.

Het in de wettelijke vorm opgemaakte proces-verbaal (…) voor zover inhoudende − zakelijk weergegeven − als aangifte van [betrokkene 4]:

(…): Ik ben ZZP-er en verricht betonwerkzaamheden. In mei 2008 was ik bezig met een klus in Amsterdam.

(…): Ik raakte bij de klus in Amsterdam in gesprek met [betrokkene 5] . Enkele weken later werd ik door [betrokkene 5] gebeld. Hij vroeg mij of ik misschien een huis wilde kopen. [betrokkene 5] vertelde mij dat een bevriende makelaar alles zou regelen omtrent de hypotheek. Ik kreeg hierop van [betrokkene 5] het telefoonnummer van de bevriende makelaar. Het bleek te gaan om [verdachte] .

Hierop heb ik telefonisch contact opgenomen met [verdachte] . [verdachte] vertelde mij dat het zou gaan om de aankoop van een appartement aan de [i-straat 1] te Brummen. [verdachte] stelde ook voor het pand te kopen voor ongeveer € 200.000,- en het pand te verhuren aan huurders waar hij wel aan kon komen. Het zou dan om voornamelijk Poolse mensen gaan. Volgens [verdachte] zou ik dan de maandelijkse hypotheeklasten van de huuropbrengsten kunnen betalen.

Hierop ben ik een keer gaan kijken bij het pand. Het zag er goed uit en ik kreeg de indruk dat twee ton wel een reële prijs zou zijn. Ik heb hierop contact opgenomen met [verdachte] en toegezegd dat ik het wel wilde doen. [verdachte] zou hierop alles regelen.

Uit de stukken die ik nu bij mij heb, blijkt volgens mij dat ik een hypotheek ben aangegaan bij de Westland Utrecht Bank voor een bedrag van 270.000 euro. Dit is inclusief de koopsom, kosten koper en een bouwdepot van 25.000 euro.

(…):

Op zeker moment raakte het geld van het bouwdepot op, en waren de werkzaamheden nog niet geheel afgerond. In die tijd werkte ik ook nog als betaalde ZZP-er dus ik had wel wat inkomsten, waardoor ik in staat was de maandelijkse lasten te betalen. Vanaf augustus 2009 lukte het maar voor een deel om de lasten te betalen, waardoor ik vanaf dat moment achter ben geraakt in de betalingen.

Ik heb [verdachte] een paar keer aangesproken op het feit dat ik het niet kon betalen met deze huurders. [verdachte] zei mij elke keer dat het goed zou komen.

Op 20 december 2009 zag ik in een SBS6 programma mijn buurman [betrokkene 15] en ik zag dat hij op eenzelfde manier zijn woning had gekocht. Toen is bij mij het balletje gaan rollen. Ik kwam erachter dat ik waarschijnlijk ook ben opgelicht.

Ik heb inmiddels een advocaat in de arm genomen en via hem zijn we een aantal stukken van mijn woning aan het aanvragen. Ik heb inmiddels een werkgeversverklaring binnengekregen.

(…): Ik zag dat deze vervalst was. De werkgeversverklaring is afgegeven door [E] BV te Westervoort. Hierop staat dat ik daar sinds 4 februari 2008 een arbeidsovereenkomst heb en voor hen als manager werk. Dat is niet zo. Ook is er een salarisspecificatie van dit bedrijf bijgevoegd op mijn naam, maar deze is ook vervalst. Ik werk niet voor hen.

Ik voel mij opgelicht door [verdachte] . Hij heeft mij onder valse voorwendselen een huis laten kopen. Hij zou alles regelen, maar als nu blijkt dat het huis op veel meer getaxeerd is dan dat het huis werkelijk waard is, is dat oplichting. [verdachte] zou regelen dat er huurders in het pand kwamen die voor voldoende inkomsten zouden zorgen om de maandelijkse lasten van te betalen. Dit is nooit gebeurd. Ook is gebruik gemaakt van een valse werkgeversverklaring.

15.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5° van het Wetboek van Strafvordering, te weten een werkgeversverklaring, gedateerd 18 juni 2008 (…), welke als bijlage VIl bij dit arrest is gevoegd.

16.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten een salarisspecificatie, gedateerd 13 juni 2008 (…), welke als bijlage VIII bij dit arrest is gevoegd.

17.

Een proces-verbaal van verhoor getuige door de raadsheer-commissaris op donderdag 16 oktober 2014, als verklaring van getuige [betrokkene 4], zakelijk weergegeven:

Ik weet wel dat [verdachte] heeft gezegd dat hij huurders voor me had. Er is wel iets besproken over de verkoop van het pand nadat het zou zijn opgeknapt en het meer waard zou zijn.

Hij heeft wel gezegd dat het allemaal goed zou komen, ja dat wel.

Ja, ik vertrouwde [verdachte] , zoals hij overkwam en zoals ik hem had leren kennen. Hij had de huurders voor het pand, dat kwam van [verdachte] af.

U houdt mij blz. 2946 van het dossier voor, een stuk van Westland Utrecht. Dat is mijn handschrift, wat daar bij 9 en 10 staat, en het is mijn paraaf.

Ik heb geen werkgeversverklaring ingeleverd. De stukken die nodig waren, heeft [verdachte] ingeleverd. De stukken die hij nodig had, heb ik hem persoonlijk gegeven.

Ik had geen salarisstrook. Ik heb die niet ingeleverd.

Ik heb geen taxatierapport ingeleverd. Ik heb ook geen taxatie laten verrichten, dat heeft [verdachte] gedaan.

U, RHC, houdt mij blz. 2983, een salarisspecificatie d.d. 13-06-2008 voor. Dat zegt mij niks. Ik ben nooit bij [E] in dienst geweest en ik heb ook nooit salaris van hen ontvangen.

18.

Het in de wettelijke vorm opgemaakte proces-verbaal (…) voor zover inhoudende − zakelijk weergegeven − als verklaring van [betrokkene 16]:

Opmerking: Verbalisanten toonden gehoorde onder andere de hiervoor bedoelde kopieën van werkgeversverklaringen en salarisspecificaties, bijlagen V t/m VIII ten name van voornoemde [betrokkene 4] en [betrokkene 3] .

(…):

Vr.: Herkent U het handschrift op deze verklaringen als zijnde het Uwe?

Antw: Ja, want die heb ik gemaakt.

Vr.: Kent/herkent u deze personen en kent/herkent u de verklaringen/specificaties als zijnde de door u gemaakte verklaringen en specificaties?

Antw.: Neen, deze personen ken ik niet. Destijds heb ik fotokopieën van de identiteitsbewijzen gezien.

Vr.: Kunt U ons informeren wie u om deze verklaringen en specificaties heeft/hebben gevraagd en/of waartoe deze bescheiden zouden moeten dienen?

Antw.: Ene [verdachte] heeft mij hierom gevraagd.

(…):

Ik werd gebeld door deze [verdachte] . Hij is bij ons op het bedrijf geweest en heeft uit de doeken gedaan wat hij zoal wenste.

Ik heb hem blanco formulieren meegegeven, waarop hij de personalia van de mensen, waarom het hier ging, kon zetten en bij mij inleveren, zodat de administratieve zaken konden worden in gang gezet. Het zou gaan om mensen, die hij al een tijdje werkzaamheden had laten verrichten, maar die nu toch eindelijk wat zekerheid wilden hebben op papier.

[verdachte] heeft nadien die formulieren teruggebracht bij mij, ingevuld en met kopieën van die identiteitsbewijzen en ik ben begonnen met de administratieve afhandeling hiervan. [verdachte] nam daarbij blanco werkgeversverklaringen mee, met het verzoek of ik die even in wilde vullen, zodat hij dat de mensen kon laten zien, die voor hem aan het werk waren.

[verdachte] praatte nogal op me in, dat zijn mensen graag zekerheid wilden; enfin, uiteindelijk heb ik [verdachte] de werkgeversverklaringen en ook die salarisspecificaties meegegeven.

19.

Het proces-verbaal van de in het openbaar gehouden terechtzitting van dit gerechtshof, meervoudige kamer voor strafzaken, op 8 april 2015, onder meer houdende de verklaring van verdachte, voor zover relevant en zakelijk weergegeven:

[betrokkene 3] en [betrokkene 4] heb ik één keer gezien. Zij waren op zoek naar een beleggingspand. Ik zocht een geschikt pand voor deze personen. Ik heb daarna de stukken overhandigd aan huis- en hypotheek. Mijn rol bestond uit de verdiensten van een eventuele verbouwing of een ABC- constructie. Een ABC-constructie houdt in dat je een pand aankoopt en weer doorverkoopt aan een gegadigde zonder dat jezelf geld hoeft te investeren. In een ABC-constructie kon ik weleens € 10.000,- tot € 15.000,- verdienen.

20.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten een werkgeversverklaring, gedateerd 31 augustus 2007 (…), welke als bijlage IX bij dit arrest aanvulling is gevoegd.

21.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten een salarisspecificatie, gedateerd 30 augustus 2007 (…), welke als bijlage X bij dit arrest is gevoegd.

22.

Het in de wettelijke vorm opgemaakte proces-verbaal (…) voor zover inhoudende - zakelijk weergegeven - als verklaring van [betrokkene 17]:

Opmerking: Verbalisanten toonden gehoorde onder andere de hiervoor bedoelde kopieën van een “model-werkgeversverklaring” en een '’salarisspecificatie", beide op naam van [betrokkene 2] , welke als bijlage IX en X bij dit arrest zijn gevoegd.

(…):

Vr: Kent U deze persoon (nog) en de bescheiden?

(…):

Antw: Ik herken deze persoon als [betrokkene 2] . De werkgeversverklaring heb ik zelf opgemaakt.

Later heb ik iemand aan de telefoon gehad van de Interbank. Toen werd ik geconfronteerd met de getekende werkgeversverklaring. Deze man werd erg boos op mij, en vertelde dat ik hier meer van zou horen.

Hierna had ik zoiets van: “nu is het mooi geweest met die [verdachte] ”. Ik vertrouwde het niet meer.

(…):

Vr: Kunt u ons zeggen van wie het handschrift is, dat op het eerste bescheid voorkomt? Kunt u ons zeggen of de handtekening van u is en of het daarop geplaatste stempel van uw onderneming is?

Antw: Die handtekening heb ik gezet en dat stempel is van mij. [verdachte] is met deze blanco verklaring aan komen zetten. [verdachte] heeft het salaris bedacht. Hij zei dat dit nodig was voor de lijfrente en pensioen of iets dergelijks. Dit zou na een paar maanden lager worden. De kruisjes heb ik zelf ingevuld, waarbij ik wel gedicteerd werd door [verdachte] . Hij was er ook bij dat ik de verklaring ondertekende. Hoe het met de begindatum zit zal ik moeten uitzoeken. Ik heb hier ongetwijfeld nog een overeenkomst van. Een managersfunctie heeft [betrokkene 2] nooit gehad. Ik weet ook niet meer waarom we dit zo genoemd hebben.

Vr: Kunt u ons vertellen waarom [verdachte] indirect zijn salaris betaalde?

Antw: Ik hoorde van de vrouw van [betrokkene 2] die vertelde dat [betrokkene 2] voor [verdachte] bezig was. Toen heb ik [betrokkene 2] en [verdachte] aangesproken. Hierop stelde [verdachte] voor dat hij het salaris die maand zou betalen.

Ik liet me eigenlijk door [verdachte] betalen om [betrokkene 2] bij hem aan het werk te houden.

23.

Het in de wettelijke vorm opgemaakte proces-verbaal (…) voor zover inhoudende - zakelijk weergegeven - als verklaring van [betrokkene 17]:

Het administratiekantoor [F] , dat U op één van de papieren ziet staan, was niet mijn kantoor, maar dat van [verdachte] . [verdachte] heeft de zaak gepresenteerd, alsof ik voor deze hele zaak geen enkele inspanning hoefde te doen; hij zou alles regelen. Ook met de boekhoudkundige afwikkeling. Vandaar dat stuk van zijn administratiekantoor. Het is wel zo, dat ikzelf deze [betrokkene 2] heb aangemeld bij mijn eigen accountant; van hem kreeg ik nog op mijn lazer, dat ik deze persoon in loondienst heb genomen op een huppeldepup-contract. Dat zou veel goedkoper zijn geweest. De spullen, die ik U nu geef, heb ik dus van [verdachte] gekregen. Zij het, dat ik ze blanco kreeg en dat ik de inhoud ervan door hem gedicteerd kreeg. Het stempel op die werkgeversverklaring is ook niet van mij. Die zette hij erop, toen ik het formulier had ingevuld. Dat stempeltje had hij gewoon in zijn zak.

Ik, verbalisant, zeg verdachte dat hij eerder verklaarde, dat [betrokkene 2] , ondanks dat hij een maand of vier bij u in dienst is geweest, feitelijk werkte voor [verdachte] . U betaalde [betrokkene 2] wel salaris, maar het geld daarvoor kreeg U, voorafgaand aan die betaling, contant van [verdachte] . U gaf aan dat U slechts eenmaal uit eigen middelen het salaris aan [betrokkene 2] heeft betaald en dat de rest, via deze constructie, materieel werd betaald door [verdachte] .

Vr.: Blijft U bij die verklaring?

Antw.: Ja, daar blijf ik bij.

Ik, verbalisant, zeg verdachte dat hij eerder verklaarde dat [verdachte] met een blanco werkgeversverklaring bij hem is gekomen en dat hij, [verdachte] , verdachte gedicteerd heeft wat er op moest komen.

Vr.: Blijft U ook bij die verklaring?

Antw.: Ja, daar blijf ik bij. Want dat is zo gegaan. Ook hierbij heeft [verdachte] dat stempel gezet, wat eronder staat. Ik heb nog nooit een stempel gebruikt voor mijn bedrijf. Het kan zijn dat ik meerdere verklaringen heb getekend, omdat een opgemaakte verklaring, bij voorbeeld, op een exemplaar van de betreffende bank moest komen te staan.

24.

Het in de wettelijke vorm opgemaakte proces-verbaal (…) voor zover inhoudende - zakelijk weergegeven - als verklaring van [betrokkene 17]:

Verhoor van [betrokkene 17] , ondernemer en voorheen handelende onder de naam “ [G] .”

Ja, die werkgeversverklaring heb ik geschreven. De reden, dat hier nu nog een werkgeversverklaring ligt, zal zijn oorzaak hebben in wat ik U de vorige keer ook al zei, dat [betrokkene 2] een werkgeversverklaring moest hebben, die hij van de geldverstrekker had gekregen. In dit geval dus de Postbank. Ik toverde die dingen niet zomaar uit de computer of zo. Met deze verklaringen kwam [verdachte] aanzetten. Ik weet alleen, dat ik op [verdachte] ben afgegaan, die mij zei, dat ik er geen werk aan zou hebben. En dat hij alles zou regelen. En dat heeft hij kennelijk gedaan via die [F] . Ik tilde niet zo zwaar aan deze werkgeversverklaringen. Voor mij had het helemaal geen realiteitswaarde. Het enige wat ik er nog van weet, is, dat deze [betrokkene 2] nog een paar maanden, zogenaamd, werknemer moest zijn ergens voor. Misschien wel voor zijn pensioen of iets dergelijks. En daarvoor moest hij die tijd bij mij op de loonlijst staan. En voor de rest heeft [verdachte] alles geregeld. [verdachte] heeft mij gezegd, dat hij al heel lang bij [F] zat en dat zij het er voor mij wel even bij zouden doen. Strikt genomen en kort door de bocht, had [verdachte] zo zijn motieven om deze [betrokkene 2] nog een paar maanden aan een dienstverband te helpen.

En daartoe bracht hij deze, in loondienst, bij mij onder. Zo was ook de afspraak en daarnaast was de afspraak, dat ik er geen werk aan zou hebben. Als U mij de vorige keer had gevraagd of ik facturen van [F] zou hebben gekregen, zou ik wat vaag hebben geantwoord, dat me dat wel bij stond. Maar nu ik ze zie, zeg ik, ja, die herken ik bij deze. Het was vanuit hun gezichtspunt ook logisch, dat ik deze rekeningen kreeg. Want volgens hen waren ze voor mij bezig. Zoals ik al zei, heb ik die facturen niet betaald. Dat heeft [verdachte] gedaan.

25.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten een schriftelijke aangifte van [betrokkene 18] , werkzaam als onderzoeker bancaire criminaliteit bij de Internationale Nederlanden Groep (…), onder meer inhoudende:

Ik, [betrokkene 18] , geboren te [geboorteplaats] op [geboortedatum] 1953, domicilie kiezende Tesselschadestraat 3, 8913 1-1A Leeuwarden, verklaar het volgende:

Ik ben als onderzoeker bancaire criminaliteit in dienstbetrekking werkzaam bij de Internationale Nederlanden Groep NV, waartoe ook ING-bank NV en de Westland Utrecht Hypotheekbank NV. (voorts ING) behoren. Als zodanig ben ik bevoegd tot het doen van aangifte van strafbare feiten gepleegd tegen ING. Namens ING doe ik aangifte tegen:

Naam [betrokkene 1]

Geboren [geboortedatum] -1976 te [geboorteplaats]

Adres [j-straat 1]

Postcode/Woonplaats [postcode] [plaats]

BSN: [BSN 1]

en eventuele andere betrokkenen inzake valsheid in geschrifte en oplichting, aangezien middels vermoedelijk valse, dan wel vervalste inkomensdocumenten en valse informatieverstrekking een hypothecaire lening werd verkregen.

Door deze bescheiden als echt en onvervalst te laten doorgaan heeft bovengenoemd persoon de ING bewogen tot afgifte (verstrekking van hypothecair krediet) van het geld ad. € 153.065,00.

26.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten een schriftelijke aangifte van [betrokkene 18] , werkzaam als onderzoeker bancaire criminaliteit bij de Internationale Nederlanden Groep (…), onder meer inhoudende:

Ik, [betrokkene 18] , geboren te [geboorteplaats] op [geboortedatum] 1953, domicilie kiezende Tesselschadestraat 3, 8913 1-1A Leeuwarden, verklaar het volgende:

Ik ben als onderzoeker bancaire criminaliteit in dienstbetrekking werkzaam bij de Internationale Nederlanden Groep NV, waartoe ook ING-bank NV en de Westland Utrecht Hypotheekbank NV (voorts ING) behoren. Als zodanig ben ik bevoegd tot het doen van aangifte van strafbare feiten gepleegd tegen ING. Namens ING doe ik aangifte tegen:

Naam [betrokkene 1]

Geboren [geboortedatum]-1976 te [geboorteplaats]

Adres [j-straat 1]

Postcode/Woonplaats [postcode] [plaats]

BSN: [BSN 1]

en eventuele andere betrokkenen inzake valsheid in geschrifte en oplichting, aangezien middels vermoedelijk valse, dan wel vervalste inkomensdocumenten en valse informatieverstrekking een hypothecaire lening werd verkregen.

Door deze bescheiden als echt en onvervalst te laten doorgaan heeft bovengenoemd persoon de ING bewogen tot afgifte (verstrekking van hypothecair krediet) van het geld ad. € 101.250,00.

27.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten een schriftelijke aangifte van [betrokkene 18] , (…), onder meer inhoudende:

Hierbij wordt door mij, [betrokkene 18] , geboren op [geboortedatum] 1953, domicilie kiezende Tesselschadestraat 3, 8913 HA Leeuwarden, werkzaam bij de afdeling Veiligheidszaken van ING, als zodanig bevoegd tot het doen van aangifte van strafbare feiten en het afleggen van verklaringen omtrent zaken, waarbij ING nadeel heeft ondervonden, het volgende gerelateerd.

Onderdeel van ING Nederland was de Postbank N.V. Fraude met een hypotheek, aangevraagd bij de Postbank, wordt uiteindelijk voor (nader) onderzoek aangemeld bij de afdeling Veiligheidszaken van ING.

Uit een dezerzijds ingesteld onderzoek is inmiddels gebleken, dat de door [betrokkene 2] aangeleverde gegevens onjuist en in strijd met de waarheid bij de Postbank zijn aangeleverd. In verband met vorenstaande doe ik namens de ING aangifte ter zake valsheid in geschrifte en/of oplichting.

Door in elk geval de aanvraag voor een hypothecaire geldlening ten name/in opdracht van [betrokkene 2] valselijk in te (laten) vullen en/of op te (laten) maken en/of valselijk te (laten) ondertekenen en deze bescheiden vervolgens als echt en niet vervalst uiteindelijk aan de Postbank te verstrekken/in te zenden, met de bedoeling om deze bescheiden/gegevens als echt en niet vervalst door onder andere de Postbank te laten verwerken, is er nadeel ontstaan.

Door het inzenden van voornoemde hypotheekaanvraag, werd de Postbank bovendien middels een valse naam, een valse hoedanigheid, een samenweefsels van verdichtsels en/of listige kunstgrepen bewogen tot de afgifte/het verstrekken van een hypothecaire geldlening van in totaal € 354.000,00.

28.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten een schriftelijke aangifte van [betrokkene 18] , werkzaam als onderzoeker bancaire criminaliteit bij de Internationale Nederlanden Groep (…), onder meer inhoudende:

Ik, [betrokkene 18] , geboren te [geboorteplaats] op [geboortedatum] 1953, domicilie kiezende Tesselschadestraat 3, 8913 1-1A Leeuwarden, verklaar het volgende:

Ik ben als onderzoeker bancaire criminaliteit in dienstbetrekking werkzaam bij de Internationale Nederlanden Groep NV, waartoe ook ING-bank NV en de Westland Utrecht Hypotheekbank NV (voorts ING) behoren. Als zodanig ben ik bevoegd tot het doen van aangifte van strafbare feiten gepleegd tegen ING. Namens ING doe ik aangifte tegen:

Naam [betrokkene 3]

Geboren [geboortedatum]-1969 te [geboorteplaats]

Adres [k-straat 1]

Postcode/Woonplaats [postcode] [plaats]

BSN: [BSN 2]

en eventuele andere betrokkenen inzake valsheid in geschrifte en oplichting, aangezien middels vermoedelijk valse, dan wel vervalste inkomensdocumenten en valse informatieverstrekking een hypothecaire lening werd verkregen.

Door deze bescheiden als echt en onvervalst te laten doorgaan heeft bovengenoemd persoon de ING bewogen tot afgifte (verstrekking van hypothecair krediet) van het geld ad € 276.500,-.

29.

Een geschrift als bedoeld in artikel 344, eerste lid, aanhef en onder 5°, van het Wetboek van Strafvordering, te weten een schriftelijke aangifte van [betrokkene 18] , werkzaam als onderzoeker bancaire criminaliteit bij de Internationale Nederlanden Groep (…), onder meer inhoudende:

Ik, [betrokkene 18] , geboren te [geboorteplaats] op [geboortedatum] 1953, domicilie kiezende Tesselschadestraat 3, 8913 1-1A Leeuwarden, verklaar het volgende:

Ik ben als onderzoeker bancaire criminaliteit in dienstbetrekking werkzaam bij de Internationale Nederlanden Groep NV, waartoe ook ING-bank NV en de Westland Utrecht Hypotheekbank NV (voorts ING) behoren. Als zodanig ben ik bevoegd tot het doen van aangifte van strafbare feiten gepleegd tegen ING. Namens ING doe ik aangifte tegen:

Naam [betrokkene 4]

Geboren [geboortedatum]-1958 te [geboorteplaats]

Adres [l-straat 1]

Postcode/Woonplaats [postcode] [plaats]

BSN: [BSN 3]

en eventuele andere betrokkenen inzake valsheid in geschrifte en oplichting, aangezien middels vermoedelijk valse, dan wel vervalste inkomensdocumenten en valse informatieverstrekking een hypothecaire lening werd verkregen.

Door deze bescheiden als echt en onvervalst te laten doorgaan heeft bovengenoemd persoon de ING bewogen tot afgifte (verstrekking van hypothecair krediet) van het geld ad € 270.869,-.

38. Met betrekking tot de bewezenverklaringen van het onder 4 en 5 tenlastegelegde heeft het hof verder het volgende overwogen:

‘Het standpunt van de verdediging

De verdediging heeft − kort gezegd − aangevoerd dat verdachte van de feiten dient te worden vrijgesproken. Er was geen sprake van valsheid in geschrifte en oplichting, maar van volstrekt legitieme ABC-constructies. De ‘benadeelden’ zijn allen willens en wetens begonnen aan risicovolle projectontwikkeling aan de onderkant van de markt. Dat een en ander niet goed is afgelopen heeft te maken gehad met de financiële crisis in 2008, niet met het handelen van verdachte. De raadsman heeft aangevoerd dat [betrokkene 1] wel degelijk bij [B] werkzaam is geweest, daadwerkelijk werkzaamheden als bestuurder verrichtte en ook als zodanig was ingeschreven. Met betrekking tot feit 4 kan van medeplegen geen sprake kan zijn, omdat de medeplegers, eveneens aangemerkt als benadeelden, niet zijn vervolgd. Daarnaast ontbreekt het oogmerk tot wederrechtelijke bevoordeling. De kopers zouden voordeel trekken, niet verdachte. De winst die verdachte bedong was volstrekt normaal. Dat het voor de kopers anders liep door de niet-voorzienbare crisis betekent niet dat verdachte oogmerk op bevoordeling van zichzelf had. Ook was geen sprake van een samenweefsel van verdichtsels. Het gaat slechts om het door derden (waaronder [betrokkene 5] ) insturen van (beweerdelijk) valse stukken. Ook ontkent verdachte de uitlatingen als opgenomen in de onder 5 ten laste gelegde oplichting te hebben gedaan. Verdachte heeft slechts gefaciliteerd, niet bewogen, en de ‘benadeelden’ hebben zelf welbewust hypotheekakten getekend en risico’s genomen. Hun hooggespannen verwachtingen kwamen niet uit, maar dat is niet aan verdachte te wijten. Al met al dient verdachte integraal te worden vrijgesproken.

Het hof komt tot een ander oordeel.

(BFK: hierna volgen de bewijsmiddelen)

Overwegingen hof

(…)

Met betrekking tot feit 4 en 5 overweegt het hof het volgende.

Verdachte zijn vijf feiten ten laste gelegd. Na de terugwijzing van de Hoge Raad heeft het hof nog over vier feiten te oordelen. Feit 2 primair is reeds door zowel de rechtbank als het hof bewezen verklaard. Die bewezenverklaring betrof het medeplegen van valsheid in geschrift, door het vervalsen van werkgeversverklaringen en salarisspecificaties van [G] betreffende [betrokkene 2] en het vervalsen van werkgeversverklaringen en salarisspecificaties van [E] betreffende [betrokkene 3] en [betrokkene 4] , terwijl zij daar niet werkzaam waren, met als doel deze geschriften als echt en onvervalst te (doen) gebruiken. De Hoge Raad heeft deze beslissing in stand gelaten, zodat deze bewezenverklaring thans onherroepelijk is. Hoewel het hof nu dus geen oordeel over dit feit zal geven, is dit bewezenverklaarde feit in het kader van de nog te beoordelen feiten (en eveneens in het kader van de strafoplegging) wel van belang, te meer nu de valsheid van die geschriften daarmee vast is komen te staan en voor het hof aldus een gegeven vormt.

Het hof - is gelet op alle voornoemde bewijsmiddelen en bewijsoverwegingen - van oordeel dat verdachte de feiten 1 primair en 2 primair heeft gepleegd met de bedoeling om [betrokkene 4] en [betrokkene 3] op te lichten. Het hof baseert zich hierbij onder meer op de aangiftes, waaruit blijkt dat verdachte telkens op min of meer dezelfde wijze beloofde diensten te leveren als de panden door betrokkenen zouden zijn aangekocht, welke diensten vervolgens niet, dan wel onvolledig werden verricht. Door een samenweefsel van verdichtsels, zoals opgenomen in de tenlastelegging onder feit 5, heeft verdachte hen bewogen tot de aankoop van de betreffende panden en tot het aangaan een daarmee samenhangende hypothecaire leningen. Verdachte heeft met het oog daarop de bank(en) door middel van listige kunstgrepen opgelicht door deze te bewegen tot het verstrekken van hypothecair krediet aan de betrokken kopers ten behoeve van de aankoop van de betreffende panden in de wetenschap dat de daartoe verstrekte gegevens niet juist waren en de betreffende leningen anders niet zouden zijn verleend.

Verdachte heeft daarbij samengewerkt met anderen. Het is evenwel niet aannemelijk geworden dat in plaats van verdachte de door de verdediging genoemde [betrokkene 5] voor een en ander verantwoordelijk zou zijn geweest. Het hof is van oordeel dat uit de bewijsmiddelen afdoende is gebleken dat de verdachten de feiten 4 en 5 in nauwe en bewuste samenwerking met een of meer anderen heeft medegepleegd en acht die feiten wettig en overtuigend bewezen.’

Bespreking van het tweede middel

39. Het tweede middel bevat klachten tegen de bewezenverklaring en bewijsvoering van feit 4. Volgens de steller van het middel kan uit de bewijsvoering niet volgen dat de verdachte telkens als medepleger nauw en bewust met (een) andere(en) heeft samengewerkt in het plegen van de onder feit 4 bewezenverklaarde oplichtingen. Van een nauwe en bewuste samenwerking met wie dan ook (de steller van het middel noemt in dat verband als mogelijke medeplegers [betrokkene 1] , [betrokkene 3] , [betrokkene 4] , [betrokkene 10] , [betrokkene 17] , [betrokkene 2] en [betrokkene 5] ), zou uit de bewijsvoering niet kunnen blijken. Verder bevat het middel de klacht dat uit de bewijsvoering evenmin kan volgen dat de verdachte telkens als ‘alleen-pleger’ deze oplichtingen heeft gepleegd.

40. Voor de kwalificatie medeplegen is vereist dat sprake is geweest van nauwe en bewuste samenwerking door de verdachte met een ander of anderen. Die kwalificatie is alleen gerechtvaardigd als de bewezenverklaarde – intellectuele en/of materiële – bijdrage van de verdachte aan het delict van voldoende gewicht is.10.In de bewezenverklaring naar aanleiding van een op medeplegen toegespitste tenlastelegging behoeft niet te worden vermeld of en zo ja welke feitelijke handelingen de verdachte zelf dan wel zijn mededader of mededaders hebben verricht.11.In de strafzaak van de verdachte moet voorts het opzet van de verdachte op het grondfeit worden vastgesteld; uit de bewijsvoering behoeft niet te kunnen worden afgeleid dat zijn mededader(s) dit opzet eveneens had/hadden.12.

41. In de toelichting op het middel wordt een beroep gedaan op een arrest van Uw Raad van 6 december 2005.13.In dat arrest leidde Uw Raad uit ’s hofs overwegingen af dat het hof van oordeel was dat ‘ingeval is tenlastegelegd dat de verdachte zich tezamen en in vereniging met een ander heeft schuldig gemaakt aan oplichting, de omstandigheid dat die ander niet strafbaar is omdat bij hem het vereiste opzet heeft ontbroken, niet in de weg staat aan het oordeel dat de verdachte zich heeft schuldig gemaakt aan het medeplegen van dat misdrijf.’ Die opvatting is, zo stelde Uw Raad vast, onjuist, nu voor medeplegen in het betreffende geval nodig was ‘de bewuste samenwerking van beiden gericht op het begaan van de tenlastegelegde oplichting’. Uit dit arrest volgt evenwel niet dat voor een veroordeling ter zake van het medeplegen van oplichting uit de bewijsvoering – behalve het opzet van de verdachte, ook, expliciet – het opzet van de mededader(s) moet volgen.14.Voor zover het middel berust op die opvatting faalt het omdat die opvatting geen steun vindt in het recht.

42. In de bewezenverklaring van feit 4 zijn vijf gevallen van oplichting bewezenverklaard. In elk van deze gevallen gaat het om het indienen van valse werkgeversverklaringen en salarisspecificaties bij (kort gezegd) banken die – thans − tot de Internationale Nederlanden Groep NV behoren (bewijsmiddelen 25-29). Het bedrag van € 153.065 heeft betrekking op een hypothecair krediet dat is verstrekt aan [betrokkene 1] (bewijsmiddel 25). Het bedrag van € 101.250 ziet eveneens op een hypothecair krediet verstrekt aan [betrokkene 1] (bewijsmiddel 26). Het bedrag van € 354.000,- betreft een hypothecair krediet verstrekt aan [betrokkene 2] (bewijsmiddel 27). Het bedrag van € 276.500 ziet op een hypothecair krediet verstrekt aan [betrokkene 3] (bewijsmiddel 28). Het bedrag van € 270.869 tenslotte betreft een hypothecair krediet verstrekt aan [betrokkene 4] (bewijsmiddel 29).

43. Uit de (bewijsmiddelen 2-5, 11-12, 15-16, 20-21 en de) bijlagen bij het bestreden arrest kan inzake de (valse) werkgeversverklaringen en salarisspecificaties het volgende worden afgeleid. Een model-werkgeversverklaring en een werkgeversverklaring waarop (Van den) Heuvel als werknemer is ingevuld, noemen als werkgever [B] B.V., zijn ondertekend door – zo begrijp ik – de verdachte en dragen stempels van (onder meer) [B] B.V. (bijlagen I en II). Twee salarisspecificaties vermelden de naam Heuvel, (als werkgever) [B] B.V. en als maandelijks salaris een bedrag van ‘2681,60’ (bijlagen III en IV). Een model-werkgeversverklaring waarop [betrokkene 2] als werknemer is ingevuld, is ondertekend door [betrokkene 17] , en draagt een stempel van [G] (bijlage IX). Een salarisspecificatie vermeldt de naam [betrokkene 2] , (als werkgever) [G] , als datum 30-08-2007 en als maandelijks salaris ‘4547,30’ (bijlage X). Werkgeversverklaringen waarop [betrokkene 3] respectievelijk [betrokkene 4] als werknemer zijn ingevuld, noemen als werkgever [E] B.V., zijn onderstekend door [betrokkene 10] en dragen een stempel van [E] B.V. (bijlagen V en VII). Twee salarisspecificaties vermelden de namen [betrokkene 3] respectievelijk [betrokkene 4] , (als werkgever) [E] B.V., en als ‘Loon’ over een aantal weken een bedrag van € 3.811 (bijlagen VI en VIII).

44. Uit de bewijsmiddelen kan worden afgeleid dat het gerechtshof bij de oplichting die [betrokkene 1] betreft [B] B.V. als medepleger heeft aangemerkt. Uit de aangifte die [betrokkene 14] namens [betrokkene 1] heeft gedaan heeft het hof kunnen afleiden dat [B] B.V. een bedrijf is van verdachte (bewijsmiddel 1). Uit de omstandigheid dat de valse werkgeversverklaringen en salarisspecificaties [B] B.V. als werkgever vermelden en een stempel van [B] B.V. dragen heeft het hof kennelijk afgeleid en kunnen afleiden dat de verdachte de oplichting in deze gevallen in nauwe en bewuste samenwerking met deze rechtspersoon heeft gepleegd.

45. Uit de bewijsmiddelen kan voorts worden afgeleid dat het gerechtshof bij de oplichting die [betrokkene 2] betreft (in ieder geval) [betrokkene 17] als medepleger heeft aangemerkt. Uit de verklaringen van [betrokkene 17] (bewijsmiddelen 22, 23 en 24) heeft het hof kunnen afleiden dat [betrokkene 17] de werkgeversverklaring heeft opgemaakt, terwijl hij wist dat [betrokkene 2] werkte voor de verdachte, en ook dat hij de werkgeversverklaring ‘van de geldverstrekker’ had gekregen. De model-werkgeversverklaring (van de Postbank) vermeldt ook expliciet dat het gaat om een verklaring ‘ten behoeve van het aanvragen van Nationale Hypotheek Garantie’ (bijlage IX). Uit een en ander heeft het hof kennelijk afgeleid en kunnen afleiden dat de verdachte dit geval van oplichting in nauwe en bewuste samenwerking heeft gepleegd met [betrokkene 17] , wiens bijdrage aan het tot stand komen van de valse geschriften waardoor de Postbank is bewogen tot het verstrekken van de hypothecaire geldlening cruciaal was. Daaraan doet niet af dat [betrokkene 17] heeft verklaard dat de verdachte in verband met de verklaring zou hebben gesproken over het nodig zijn ‘voor de lijfrente en pensioen of iets dergelijks’.

46. Uit de bewijsmiddelen kan tenslotte worden afgeleid dat het gerechtshof bij de gevallen van oplichting die [betrokkene 3] en [betrokkene 4] betreffen (in ieder geval) [betrokkene 10] (en mogelijk [E] B.V.) als medepleger heeft aangemerkt. Uit de verklaring van [betrokkene 10] (bewijsmiddel 18) heeft het hof kunnen afleiden dat [betrokkene 10] beide werkgeversverklaringen heeft opgemaakt, dat hij de betreffende personen niet kende, en dat het ging om mensen die ‘hij’ (de verdachte) al een tijdje werkzaamheden had laten verrichten. In een en ander ligt besloten dat [betrokkene 4] en [betrokkene 3] niet voor [E] B.V. werkten. Ik merk voorts op dat de (valse) werkgeversverklaring op naam van [betrokkene 4] een model betreft van ‘WestlandUtrecht’ dat vermeldt: ‘maatwerk in hypotheken en effecten’ (bijlage VII). Bij [betrokkene 3] ontbreekt een dergelijke vermelding maar heeft het hof in aanmerking kunnen nemen hetgeen van algemene bekendheid is omtrent de functie van werkgeversverklaringen en salarisspecificaties bij hypotheekaanvragen. Daaraan doet niet af dat [betrokkene 10] slechts expliciet heeft verklaard over de ‘zekerheid’ die mensen volgens verdachte ‘op papier’ zouden hebben gewild. Al met al heeft het hof kunnen oordelen dat de verdachte deze gevallen van oplichting in nauwe en bewuste samenwerking heeft gepleegd met [betrokkene 10] , wiens bijdrage aan het tot stand komen van de valse geschriften waardoor de ING-bank is bewogen tot het verstrekken van hypothecaire geldleningen cruciaal was.

47. Het hof heeft uit de bewijsmiddelen kunnen afleiden dat de verdachte de onder 4 bewezenverklaarde gevallen van oplichting ‘tezamen en in vereniging met een of meer rechtsperso(o)n(en) en/of een of meer natuurlijke perso(o)n(en)’ heeft begaan.

48. De eerste deelklacht faalt.

49. De steller van het middel klaagt voorts dat uit de bewijsmiddelen evenmin kan volgen dat de verdachte telkens als ‘alleen-pleger’ de onder 4 tenlastegelegde gevallen van oplichting heeft gepleegd. Nu het hof heeft bewezenverklaard dat de verdachte deze gevallen van oplichting tezamen en in vereniging met een of meer rechtsperso(o)n(en) en/of een of meer natuurlijke perso(o)n(en) heeft begaan, kan deze klacht niet tot cassatie leiden.

50. Het middel faalt.

Bespreking van het derde middel

51. Het derde middel bevat bewijsklachten in verband met de bewezenverklaring van feit 5. De eerste deelklacht houdt in dat uit de bewijsvoering niet kan volgen dat de verdachte als medepleger, in nauwe en bewuste samenwerking met (een) ander(en) [betrokkene 4] en/of [betrokkene 3] heeft opgelicht. De steller van het middel wijst er daarbij op dat, nu het hof de verdachte onder feit 5 heeft veroordeeld voor het ‘meermalen’ plegen van oplichting, het hof kennelijk abusievelijk in de bewezenverklaring heeft laten staan dat de verdachte ‘ [betrokkene 4] en/of [betrokkene 3] , heeft bewogen tot het aangaan van een of meer schuld(en)’ (cursivering BFK). Met de steller van het middel meen ik dat het hof ‘/of’ uit de bewezenverklaring had dienen weg te strepen. Uw Raad kan de bewezenverklaring in zoverre verbeterd lezen.

52. Met betrekking tot eerste deelklacht geldt dat, zoals hiervoor reeds is opgemerkt, in de strafzaak van de verdachte het opzet van de verdachte op het grondfeit moet worden vastgesteld. Voor zover het middel berust op de opvatting dat bij een veroordeling ter zake van medeplegen van een opzetdelict steeds uit de bewijsvoering ook het opzet van de mededader(s) moet volgen, faalt het, nu die opvatting geen steun vindt in het recht.

53. Het hof heeft onder 5 bewezenverklaard dat de verdachte, kort gezegd, tezamen en in vereniging met een of meer rechtsperso(o)nen en/of een of meer natuurlijke perso(on)nen [betrokkene 4] en [betrokkene 3] heeft bewogen tot het aangaan van een of meer schulden, door hen voor te houden dat voor huurders gezorgd zou worden, dat er een verbouwing zou plaatsvinden en/of dat alles geregeld zou worden. Uit een verklaring van [betrokkene 3] (bewijsmiddel 9) heeft het hof kennelijk afgeleid dat de verdachte aan [betrokkene 3] heeft voorgesteld een woning te kopen, dat de verdachte (heeft gezegd dat hij) alles rond de financiering zou regelen, dat de verdachte Poolse huurders zou regelen die de ‘lasten’ zouden betalen, en dat de verdachte het opknappen van het pand en het betalen van de rekeningen die daarmee verband hielden zou regelen. Uit de bewijsmiddelen kan voorts worden afgeleid dat [betrokkene 10] de (valse) werkgeversverklaring en salarisspecificatie van [betrokkene 3] heeft opgemaakt die de bank ertoe hebben gebracht het aangaan van de schuld door [betrokkene 3] mogelijk te maken. Daaruit heeft het hof naar het mij voorkomt kunnen afleiden dat de verdachte de oplichting van [betrokkene 3] tezamen en in vereniging met (in ieder geval) [betrokkene 10] (en mogelijk [E] B.V.) heeft gepleegd. Daaraan doet niet af dat [betrokkene 3] volgens zijn voor het bewijs gebezigde verklaring pas kennis nam van de (valse) werkgeversverklaring nadat de politie deze aan hem heeft getoond (bewijsmiddel 13). Voor een bewezenverklaring van oplichting is niet vereist dat de medepleger (substantieel) aan het ‘bewegen’ van het slachtoffer heeft bijgedragen.

54. Uit een verklaring van [betrokkene 4] (bewijsmiddel 14) heeft het hof kennelijk afgeleid dat [betrokkene 5] hem met de verdachte in contact heeft gebracht. De verdachte heeft hem voorgesteld een appartement te kopen ‘en het pand te verhuren aan huurders waar hij wel aan kon komen’, ‘voornamelijk Poolse mensen’. En dat verdachte ‘alles (zou) regelen’. Toen ‘het geld van het bouwdepot’ opraakte, ‘waren de werkzaamheden nog niet geheel afgerond’, aldus [betrokkene 4] . Uit een andere verklaring van [betrokkene 4] blijkt er ‘iets besproken (is) over de verkoop van het pand nadat het zou zijn opgeknapt en het meer waard zou zijn’ (bewijsmiddel 17). Uit de bewijsmiddelen kan voorts worden afgeleid dat [betrokkene 10] de (valse) werkgeversverklaring en salarisspecificatie van [betrokkene 4] heeft opgemaakt die de bank ertoe hebben gebracht het aangaan van de schuld door [betrokkene 4] mogelijk te maken. Daaruit heeft het hof naar het mij voorkomt kunnen afleiden dat de verdachte de oplichting van [betrokkene 4] tezamen en in vereniging met (in ieder geval) [betrokkene 10] (en mogelijk [E] B.V.) heeft gepleegd. Daaraan doet niet af dat uit de bewijsmiddelen niet volgt dat [betrokkene 4] voorafgaand aan het aangaan van de schuld kennis heeft genomen van de (valse) werkgeversverklaring en salarisspecificatie. Voor een bewezenverklaring van oplichting is – als gezegd − niet vereist dat de medepleger (substantieel) aan het ‘bewegen’ van het slachtoffer heeft bijgedragen, ook een andere substantiële bijdrage aan de voltooiing van het delict volstaat.

55. Ik merk in verband met het beroep dat de steller van het middel ook in deze context doet op het eerder genoemde arrest van 6 december 2005 nog op dat het hof niet heeft vastgesteld dat het voor medeplegen vereiste opzet bij [betrokkene 10] (en [E] B.V.) ontbrak. In de bewijsvoering, waaruit volgt dat [betrokkene 10] niet zelf met de personen heeft gesproken waarvoor hij (valse) werkgeversverklaringen en salarisspecificaties fabriceerde, maar deze aan de verdachte meegaf nadat deze ‘nogal’ op hem had ingepraat (bewijsmiddel 18), terwijl het in één van beide gevallen om een formulier van ‘WestlandUtrecht’ met de vermelding ‘maatwerk in hypotheken en effecten’ ging, liggen tegelijk wel aanwijzingen besloten dat [betrokkene 10] vermoed heeft waar hij aan meewerkte. En – daarmee − dat het risico bestond dat niet alleen de bank maar ook de wederpartij van de bank werd opgelicht.

56. Het hof heeft uit de bewijsmiddelen kunnen afleiden dat de verdachte de onder 5 bewezenverklaarde gevallen van oplichting ‘tezamen en in vereniging met een of meer rechtsperso(o)n(en) en/of een of meer natuurlijke perso(o)n(en) heeft begaan.

57. De eerste deelklacht faalt.

58. De tweede deelklacht houdt in dat het ten laste van de verdachte bewezenverklaarde, voor zover inhoudende dat hij [betrokkene 4] en [betrokkene 3] valselijk en/of listiglijk en/of in strijd met de waarheid heeft voorgehouden dat voor huurders gezorgd zou worden, en/of dat er een verbouwing zou plaatsvinden, en/of dat alles geregeld zou worden, telkens niet uit de bewijsvoering kan volgen, en/of dat de handelingen van de verdachte die wél uit de bewijsvoering kunnen volgen geen ‘samenweefsel van verdichtsels’ (zoals bewezenverklaard) opleveren. De steller van het middel betoogt in dat kader om te beginnen dat ’s hofs overweging, inhoudend ‘dat verdachte de feiten 1 en 2 primair heeft gepleegd met de bedoeling om [betrokkene 4] en [betrokkene 3] op te lichten’ onbegrijpelijk is, nu feit 1 betrekking heeft op [betrokkene 1] .

59. De bewezenverklaring van feit 1 betreft valsheid in geschrifte, gepleegd in twee werkgeversverklaringen en twee salarisspecificaties ‘betreffende [betrokkene 1] ’. De verwijzing in de door de steller van het middel bedoelde overweging van het hof naar feit 1 betreft derhalve een misslag; deze overweging kan verbeterd worden gelezen in die zin dat het hof van oordeel is dat de verdachte feit 2 primair ‘heeft gepleegd met de bedoeling om [betrokkene 4] en [betrokkene 3] op te lichten’. Door aldus te overwegen heeft het hof, zo begrijp ik, (slechts) tot uitdrukking willen brengen dat de verdachte heeft willen profiteren van de verkoop van panden,15.welke verkoop zonder aan de kopers verleend hypothecair krediet niet mogelijk zou zijn en welk hypothecair krediet op basis van valse geschriften door de bank aan de kopers werd verstrekt (feit 4). Het hof heeft daarmee niet tot uitdrukking willen brengen dat [betrokkene 4] en [betrokkene 3] door de valse werkgeversverklaringen en salarisspecificaties waar die bewezenverklaring op ziet zijn bewogen, maar dat de valsheid in geschrifte is gepleegd met de bedoeling het aangaan van de schuld mogelijk te maken.

60. De steller van het middel voert vervolgens aan dat in het oog springt dat ‘bij [betrokkene 4] blijkens de bewijsmiddelen geen verbouwing plaats zou vinden’ en dat [betrokkene 4] zou hebben verklaard dat hij het ‘met deze huurders’ niet kon betalen, hetgeen zou weergeven dat er huurders in zijn huis zaten. De mededeling van verdachte ‘dat hij alles zou regelen’ zou geen strafbare oplichting opleveren.

61. [betrokkene 4] heeft, zo bleek, verklaard dat ‘het geld van het bouwdepot’ opraakte terwijl ‘de werkzaamheden nog niet geheel afgerond’ waren, dat de verdachte ‘alles zou regelen’ (bewijsmiddel 14) en dat ‘iets besproken (is) over de verkoop van het pand nadat het zou zijn opgeknapt en het meer waard zou zijn’ (bewijsmiddel 17). De verdachte zelf heeft in verband met de aankoop door [betrokkene 4] verklaard dat zijn rol ‘bestond uit de verdiensten van een eventuele verbouwing of ABC-constructie’ (bewijsmiddel 19). Het hof heeft uit een en ander kennelijk afgeleid en kunnen afleiden dat de verdachte aan [betrokkene 4] heeft voorgehouden dat er een (voltooide) verbouwing zou plaatsvinden en dat alles dat met die verbouwing samenhing door hem geregeld zou worden. Ik begrijp de bewezenverklaring in verband daarmee aldus dat aan [betrokkene 4] valselijk en/of listiglijk en/of in strijd met de waarheid is voorgehouden dat een (voltooide) verbouwing zou plaatsvinden en dat de verdachte dat zou regelen.

62. Daarmee faalt de klacht dat uit de bewijsmiddelen niet zou volgen dat bij [betrokkene 4] een verbouwing zou plaatsvinden.

63. [betrokkene 4] heeft voorts verklaard dat de verdachte hem heeft voorgesteld een pand te kopen ‘en het pand te verhuren aan huurders waar hij wel aan kon komen’, ‘voornamelijk Poolse mensen’. En dat de verdachte daarbij tegen [betrokkene 4] heeft gezegd dat hij ‘de maandelijkse hypotheeklasten van de huuropbrengsten (zou) kunnen betalen’ (bewijsmiddel 14). [betrokkene 4] verklaart nadien (nogmaals) dat de verdachte ‘zou regelen dat er huurders in het pand kwamen die voor voldoende inkomsten zouden zorgen om de maandelijkse lasten van te betalen. Dat is nooit gebeurd’ (bewijsmiddel 14). Ook bij de raadsheer-commissaris heeft [betrokkene 4] verklaard dat de verdachte ‘heeft gezegd dat hij huurders voor me had’ (bewijsmiddel 17). Het hof heeft uit een en ander kennelijk afgeleid en kunnen afleiden dat de verdachte aan [betrokkene 4] heeft voorgehouden dat voor huurders gezorgd zou worden (die de maandlasten zouden opbrengen). Ik begrijp de bewezenverklaring in verband met de bewijsvoering aldus dat aan [betrokkene 4] valselijk en/of listiglijk en/of in strijd met de waarheid is voorgehouden dat voor huurders gezorgd zou worden die een huur zouden opbrengen waarvan hij de hypotheeklasten kon betalen.

64. Aan de begrijpelijkheid van dit onderdeel van de bewezenverklaring en de toereikendheid van de bewijsvoering doet niet af dat uit de verklaring van [betrokkene 4] voor zover inhoudend dat hij het ‘met deze huurders’ niet kon betalen, zou kunnen worden afgeleid dat er wel huurders zijn geweest (die een lager bedrag betaalden dan [betrokkene 4] was voorgespiegeld). Ook deze klacht faalt. Daarmee faalt ook de klacht dat uit de bewijsmiddelen alleen kan worden afgeleid dat de verdachte [betrokkene 4] zou hebben voorgehouden ‘dat hij alles zou regelen’.

65. Voor zover het middel zich richt tegen ‘s hofs oordeel dat het aan [betrokkene 4] voorhouden dat voor huurders gezorgd zou worden, dat er een verbouwing zou plaatsvinden en dat alles geregeld zou worden een samenweefsel van verdichtsels oplevert, merk ik het volgende op.

66. In de overzichtsarresten inzake oplichting van 20 december 2016 overweegt Uw Raad dat het bij gebruik van een samenweefsel van verdichtsels in de kern gaat om ‘gesproken en/of geschreven uitingen die bij een ander een op meer dan een enkele leugenachtige mededeling gebaseerde onjuiste voorstelling van zaken in het leven kunnen roepen’.16.Daarvan kan ook sprake zijn bij ‘een leugenachtige mededeling van voldoende gewicht, in combinatie met andere aan de verdachte toe te rekenen omstandigheden die tot misleiding van het beoogde slachtoffer kunnen leiden, zoals het misbruik van een tussen de verdachte en het beoogde slachtoffer bestaande vertrouwensrelatie’.

67. Het hof heeft uit de bewijsmiddelen kunnen afleiden dat [betrokkene 4] via [betrokkene 5] in contact is gekomen met de verdachte, die (door [betrokkene 5] ) is aangeduid als een ‘bevriende makelaar’. De verdachte heeft hem voorgesteld het pand te kopen en te verhuren ‘aan huurders waar hij wel aan kon komen’, ‘voornamelijk Poolse mensen’. Daarbij heeft hij [betrokkene 4] voorgespiegeld dat hij ‘de maandelijkse hypotheeklasten van de huuropbrengsten (zou) kunnen betalen’. Voorts is ‘iets besproken over de verkoop van het pand nadat het zou zijn opgeknapt en het meer waard zou zijn’; bij de aankoop is kennelijk ook een bouwdepot geregeld en de verdachte heeft gezegd dat hij ‘alles (zou) regelen’. Aldus is aan de verdachte de leugenachtige mededeling gedaan dat ‘voor huurders gezorgd zou worden’, waarbij de bewezenverklaring in verband met de bewijsvoering kennelijk doelt op (Poolse) huurders die een huur zouden betalen waar [betrokkene 4] de hypotheeklasten van zou kunnen betalen. Ook het aan [betrokkene 4] voorhouden ‘dat er een verbouwing zou plaatsvinden’ en ‘dat alles geregeld zou worden’, waarbij de bewezenverklaring kennelijk doelt op een voltooide verbouwing, heeft het hof als een leugenachtige mededeling kunnen aanmerken. En in het aan [betrokkene 4] voorhouden ‘dat alles geregeld zou worden’ ligt naar het mij voorkomt ook de leugenachtige mededeling besloten dat de verdachte op rechtmatige wijze alles omtrent de financiering van het pand zou regelen. Ik merk daarbij op dat deze mededeling − mede gelet op de omstandigheid dat een hypothecaire lening bij de aankoop van onroerend goed doorgaans van wezenlijk belang is – mogelijk reeds als een leugenachtige mededeling van voldoende gewicht kan worden aangemerkt. Ik wijs er voorts nog op dat [betrokkene 4] heeft verklaard dat ‘het huis op veel meer getaxeerd is dan dat het huis werkelijk waard is’. En dat [betrokkene 4] , die de verdachte als makelaar had ingeschakeld, heeft verklaard dat hij de verdachte vertrouwde, ‘zoals hij overkwam en zoals ik hem had leren kennen’.17.

68. Het hof heeft in het licht van een en ander uit de bewijsmiddelen kunnen afleiden dat de leugenachtige mededelingen die in de bewezenverklaring worden omschreven een samenweefsel van verdichtsels opleveren. Voor zover de steller van het middel nog aanvoert dat [betrokkene 4] heeft gezegd dat hij ‘het wel wilde doen’ voordat de verdachte heeft gezegd dat hij ‘alles (zou) regelen’ merk ik op dat de verdachte voordien al had aangegeven (zonder een voorbehoud te maken) dat hij aan huurders kon komen, en dat het aangaan van een schuld pas later plaatsvond. In de bewijsvoering ligt aldus besloten dat Koch door het bewezenverklaarde samenweefsel van verdichtsels is bewogen.

69. De steller van het middel voert bij [betrokkene 3] aan dat de verdachte volgens de bewijsmiddelen niet tegen hem heeft gezegd dat hij alles zou regelen, alleen dat hij alle financiële zaken zou regelen. Verder zou de verklaring van [betrokkene 3] dat er nog wel wat aan het pand moest gebeuren zonder nadere motivering niet kunnen worden gelijkgeschakeld aan de bewezenverklaarde toegezegde verbouwing. Daarbij zou de verdediging, die heeft gewezen op een verklaring van de ‘oude eigenares’, hebben aangevoerd dat het huis van [betrokkene 3] wel degelijk is verhuurd, in dat licht zou het oordeel van het hof dat de verdachte nooit voor huurders heeft gezorgd zonder nadere motivering onbegrijpelijk zijn.

70. [betrokkene 3] heeft verklaard (bewijsmiddel 9) dat de verdachte hem heeft voorgesteld een woning te kopen, en daarbij heeft gezegd dat hij ‘alles rondom de financiering (zou) regelen’. En dat verdachte heeft voorgesteld ‘om in elk geval Poolse huurders te nemen, zodat de lasten betaald zouden worden’; de verdachte zou ook dat regelen. Volgens [betrokkene 3] moest er ‘nog wel wat aan (het pand) gebeuren’; ook dat zou de verdachte regelen. [betrokkene 3] zou ‘een bedrag aan bouwdepot lenen zodat met dit geld het pand opgeknapt zou worden’; het opknappen en het betalen van de rekeningen zou via de verdachte geregeld worden. Omdat het huis niet af was, bleef [betrokkene 3] in [plaats] wonen en kon hij de rente niet aftrekken; verder bleek hem ‘dat het niet mogelijk was om huurders in het pand te zetten’. De verdachte heeft, zo verklaart [betrokkene 3] , ook ‘nooit voor huurders gezorgd’.

71. Al met al heeft de verdachte niet alleen gezegd dat hij alles rondom de financiering zou regelen, maar ook dat hij Poolse huurders zou regelen die de lasten betaalden en dat hij het opknappen en betalen van de rekeningen zou regelen. In aanmerking genomen het belang van deze toezeggingen, afzonderlijk en gezamenlijk, heeft het hof uit de bewijsvoering kunnen afleiden dat de verdachte [betrokkene 3] valselijk en/of listiglijk en/of in strijd met de waarheid heeft voorgehouden dat ‘alles geregeld zou worden’.

72. De klacht die dat oordeel bestrijdt, faalt.

73. Nu uit de verklaring van [betrokkene 3] volgt dat hij een bouwdepot van € 15.000 heeft geregeld en ‘het huis niet af was’ zodat hij in [plaats] bleef wonen, heeft het hof ook uit de bewijsmiddelen kunnen afleiden dat de werkzaamheden aan het pand een ‘verbouwing’ opleverden.

74. Ook de klacht die dat oordeel bestrijdt, faalt.

75. Het hof heeft uit de verklaring van [betrokkene 3] kennelijk afgeleid en kunnen afleiden dat de verdachte aan [betrokkene 3] heeft voorgehouden dat voor huurders gezorgd zou worden die de lasten zouden betalen. Ik begrijp de bewezenverklaring in verband met de bewijsvoering aldus dat aan [betrokkene 3] valselijk en/of listiglijk en/of in strijd met de waarheid is voorgehouden dat voor huurders gezorgd zou worden die een huur zouden opbrengen waarvan hij de hypotheeklasten kon betalen.

76. De verklaring van de ‘oude eigenares’ waar de raadsman op heeft gewezen is op 30 augustus 2010 afgelegd en houdt onder meer in: ‘Ik heb gehoord via de buurvrouw dat dezelfde dag nog mensen kwamen om het huis met meubels te vullen. Volgens deze buurvrouw werd het huis gebruikt om buitenlandse werknemers tijdelijk onderdak te bieden. Deze buurvrouw woont rechts naast de [e-straat 1] ’ alsmede ‘Mijn broer [betrokkene 19] vertelde mij dat de linkerbuurvrouw tegen hem had gezegd dat er op dit moment Poolse mensen in het pand aan de [e-straat 1] aanwezig zouden zijn.’

77. Naar het mij voorkomt doet deze verklaring niet af aan de begrijpelijkheid van dit onderdeel van de bewezenverklaring en de toereikendheid van de bewijsvoering. Dat meubels zijn aangevoerd, impliceert niet dat de woning daadwerkelijk verhuurd is, en de verklaring dat ‘er op dit moment’ (naar ik begrijp: 30 augustus 2010) Poolse mensen in het pand aanwezig zouden zijn impliceert niet dat deze mensen (voor langere tijd) − door de verdachte aangebrachte − huurders waren die in de bewezenverklaarde periode (die liep tot 7 mei 2009) een huur hebben betaald waaruit de lasten konden worden betaald.

78. De klacht inhoudend dat het hof in het licht van de genoemde verklaring niet (zonder nadere toelichting) uit de bewijsvoering heeft kunnen afleiden dat de verdachte nooit voor huurders heeft gezorgd, faalt.

79. De steller van het middel keert zich vervolgens, zo begrijp ik, tegen ‘s hofs oordeel dat het aan [betrokkene 3] voorhouden dat voor huurders gezorgd zou worden, dat er een verbouwing zou plaatsvinden en/of dat alles geregeld zou worden een samenweefsel van verdichtsels oplevert.

80. Ook bij [betrokkene 3] meen ik dat het door de verdachte aan [betrokkene 3] voorhouden dat ‘voor huurders gezorgd zou worden’ (die de lasten zouden betalen) als een leugenachtige mededeling kan worden aangemerkt. En dat hetzelfde geldt voor het aan [betrokkene 3] voorhouden ‘dat er een verbouwing zou plaatsvinden’ en ‘dat alles geregeld zou worden’, waarbij de bewezenverklaring kennelijk doelt op een voltooide verbouwing. En ook in het aan [betrokkene 3] voorhouden ‘dat alles geregeld zou worden’ ligt naar het mij voorkomt de leugenachtige mededeling besloten dat de verdachte op rechtmatige wijze alles omtrent de financiering van het pand zou regelen. Ik wijs er voorts op dat [betrokkene 3] heeft verklaard dat het ‘niet mogelijk was om huurders in het pand te zetten’ omdat dit blijkbaar niet mocht van de geldverstrekker, en dat [betrokkene 3] heeft verklaard dat hij de verdachte, die hij als makelaar had ingeschakeld, ‘vertrouwde’.

81. Het hof heeft in het licht van een en ander uit de bewijsmiddelen kunnen afleiden dat [betrokkene 3] is bewogen door het bewezenverklaarde samenweefsel van verdichtsels. Ook het causaal verband tussen de leugenachtige mededelingen en het aangaan van de schuld heeft het hof uit de bewijsmiddelen kunnen afleiden. Ik wijs erop dat [betrokkene 3] verklaart dat hij bang was dat hij ‘op een gegeven moment ergens anders kon gaan werken en dan niet meer hier zou hoeven wonen’, dat de verdachte ‘toen’ met het idee van de ‘Poolse huurders’ kwam, dat de verdachte ook nog heeft toegezegd een en ander te regelen in verband met wat er aan het pand moest gebeuren, en dat pas daarna is afgesproken dat de verdachte het pand zou kopen.

82. De tweede deelklacht faalt.

83. De derde deelklacht houdt in dat het gerechtshof heeft verzuimd in het bijzonder de redenen op te geven die hebben geleid tot de afwijking van het namens de verdachte naar voren gebrachte uitdrukkelijk onderbouwde standpunt dat de kredietcrisis de oorzaak was van het feit dat de projectontwikkelaars verlies hebben geleden en/of dat eventuele (in het kader van feit 5) door verdachte gedane toezeggingen zich niet hebben gerealiseerd.

84. Ter terechtzitting in hoger beroep van 1 december 2021 heeft de raadsman het woord gevoerd overeenkomstig een overgelegde pleitnota. Deze pleitnota houdt onder meer het volgende in:

‘17. In het algemene beeld is veel te weinig rekening gehouden met het gegeven, dat het een bewuste samenwerking was tussen [betrokkene 5] , en de zogenaamd benadeelden. De verklaring van [betrokkene 4] bij de Raadsheer-commissaris spreekt boekdelen: hij wilde ook een graantje meepakken van de projectontwikkelingsmogelijkheden, aan de onderkant van de markt: zelf veel werk doen en Polen huur laten betalen. [verdachte] zat in de onroerend goed business, maar dan niet voor de A1 locaties, maar het kruimelwerk: aftandse pandjes opkopen, opknappen en weer verkopen. Met die handel wilden de zich nu als slachtoffers afficherende aangevers graag inlaten, totdat het voor allen onvoorzien misging:

18. De prijsontwikkeling tot september 2008 was uiterst gunstig voor deze vorm van projectontwikkeling, maar daarna niet meer, zoals blijkt uit de gegevens ontleend het CBS: het projectje-ontwikkelen daarna goed misgegaan:

(…)

19. Deze prijsontwikkeling was ten tijd van het aangaan van de hypotheekverplichtingen door alle betrokkenen volstrekt onvoorzienbaar voor allen. De crisis is de belangrijkste oorzaak van het niet uitkomen van de verwachtingen van de projectontwikkelaartjes: ineenstorting van de prijzen, ineenstorting van de woningbouw en dus minder Polen, dus minder huurinkomsten. De exploitatie van projecten aan de onderkant van de markt is nu eenmaal zeer riskant, het gaat niet aan de schuld daarvan geheel en alleen bij [verdachte] te leggen. De taxaties die in ruime mate in dit dossier voorkomen, laten mooi zien, dat “his masters voice’ de uitkomst bepaalt: moet de waarde laag, dan wordt ie laag, moet ie hoog, dan wordt ie hoog. De realiteitswaarde van de taxaties is beperkt, dat geldt helemaal sedert september 2008 toe Lehman Brothers surseance van betaling aanvroeg ("Chapter 11"), al met een schuld van $ 613 miljard − waar hebben we het in deze zaak over - en eerst de financiële crisis en vervolgens de algemene crisis losbarstte. Ik stel, dat geen enkele taxatie een reëel beeld geeft. Deskundigen zouden zich hierover eens moeten uitlaten, zo zonder meer kunnen de taxaties, gezien het tijdsgewricht waarin zij zijn opgemaakt en gezien de werkelijk enorme verschillen, netjes gerangschikt naar opdrachtgever, niet tot bewijs gebezigd worden. De medewerkster van Landheeren makelaardij te Apeldoorn, de getuige I.S.A. Wijngaards, zegt het desgevraagd in antwoord op de vraag waarom de taxaties zo verschillen op blz 2750 treffend: “Ik vermoed dat deze taxatie in opdracht van de bank is gedaan. Mijn taxatie die heb ik gedaan naar eer en geweten. Vanuit mijn rapport blijkt dat ik de waarde ook refereer aan vergelijkbare woningen. Ook zit er bijna twee jaar tussen de taxaties”.

(...)

29. Oogmerk wederrechtelijke bevoordeling: de kopers van de onroerende zaken waren degenen die voordeel moesten trekken uit de aankopen, de winst die [verdachte] bedong bij de doorverkoop was volkomen normaal en niet exceptioneel. Als de crisis van 2008 niet was uitgebroken, waren alle panden gewoon verkocht of verhuurd en was er geen enkel probleem ontstaan. Die crisis was niet voorzienbaar, voor niemand, maar omdat het nadeel door de ineenstorting van de markt is ontstaan, kan [verdachte] geen oogmerk hebben gehad op bevoordeling van zichzelf. Hij wordt bedeeld met de zwarte piet voor de ineenstorting van de onroerend goed markt, onredelijk en onjuist..

(...)

46. Algemeen merk ik over het tenlastegelegde onder 5 op, dat bepaald niet met zekerheid te zeggen is, dat de transacties met de heren [betrokkene 1] , [betrokkene 4] of [betrokkene 3] hun niet ook voordeel moesten opleveren en zouden hebben opgeleverd, ware het niet dat de crisis van 2008 ertussendoor is gekomen. De wederrechtelijkheid schuilt er kennelijk in, dat de in projectontwikkeling altijd onzekere verwachtingen van voornoemd drietal met betrekking tot de te behalen winsten niet uitgekomen zijn door de crisis en de openbare verkopen.’

85. In het bekende arrest van 11 april 2006 heeft Uw Raad inzake de motiveringsplicht bij uitdrukkelijk onderbouwde standpunten onder meer het volgende overwogen:18.

‘"Uitdrukkelijk onderbouwde standpunten"

De wet noch de wetsgeschiedenis geeft uitsluitsel over wat verstaan moet worden onder "uitdrukkelijk onderbouwde standpunten" noch hoe dit begrip zich - wat betreft de verdachte - verhoudt tot de term verweer.

Op grond van de door de wetgever gebezigde woorden "uitdrukkelijk onderbouwde standpunten" moet evenwel worden aangenomen dat niet ieder ter terechtzitting ingenomen standpunt bij niet-aanvaarding noopt tot een nadere motivering. Tevens moet op grond van die bewoordingen worden aangenomen dat de verdachte of zijn raadsman dan wel het openbaar ministerie, wil het ingenomen standpunt de - uiteindelijk in cassatie te toetsen - verplichting tot beantwoording scheppen, zijn standpunt duidelijk, door argumenten geschraagd en voorzien van een ondubbelzinnige conclusie ten overstaan van de feitenrechter naar voren dient te brengen. In dat opzicht gelden overeenkomstige eisen als worden gesteld aan een beroep op schending van een vormvoorschrift in de zin van art. 359a Sv (vgl. HR 30 maart 2004, NJ 2004, 376).

Bij het vorenstaande moet worden aangetekend dat het proces-verbaal van de terechtzitting en de naar aanleiding van het onderzoek ter terechtzitting gewezen uitspraak de enige kenbronnen zijn van hetgeen op die zitting is aangevoerd. Wat betreft de verweren in de zin van art. 358, derde lid, Sv geldt volgens vaste rechtspraak dat de raadsman die daaromtrent een uitdrukkelijke beslissing door de rechter verlangt, ervoor moet zorgen dat het verweer schriftelijk wordt vastgelegd. Dat kan hij doen door een pleitnota over te leggen waarin het onderbouwde verweer is weergegeven, dan wel overeenkomstig art. 326, vierde lid, Sv te verzoeken dat het gevoerde verweer en de gronden waarop het berust, in het proces-verbaal van de terechtzitting worden aangetekend (bijv. HR 22 april 1997, NJ 1998, 52). Ook op dit punt bestaat geen goede grond anders te oordelen ten aanzien van "uitdrukkelijk onderbouwde standpunten" in de zin van art. 359, tweede lid, Sv en een beroep op art. 359a Sv. Dat brengt mee dat de raadsman onderscheidenlijk de vertegenwoordiger van het openbaar ministerie die meent dat zijn standpunt van zodanige aard is dat de rechter die daarvan afwijkt, in het bijzonder de redenen dient op te geven die daartoe hebben geleid, dient te bewerkstelligen dat zijn standpunt schriftelijk komt vast te liggen.

Aldus bevordert hij dat die motivering niet achterwege blijft. Het vorenstaande komt erop neer dat indien voor de hogere rechter niet controleerbaar is wat in eerdere instantie is aangevoerd, niet met vrucht kan worden geklaagd over de niet-naleving van art. 359, tweede lid, Sv.

In dit verband verdient nog opmerking dat, zo de verdachte of het openbaar ministerie in cassatie klaagt over schending van art. 359, tweede lid, Sv, in het cassatiemiddel met voldoende precisie moet worden aangeduid op welk met argumenten onderbouwd standpunt de klacht het oog heeft.

Omvang van de motiveringsplicht

Het nieuwe art. 359, tweede lid, Sv brengt geen wijziging in de vrijheid van de rechter die over de feiten oordeelt, ten aanzien van de selectie en waardering van het beschikbare bewijsmateriaal alsmede de keuze en weging van de factoren die van belang zijn voor de oplegging van de straf en/of de maatregel. Wel brengt die bepaling mee dat hij zijn beslissing dienaangaande in een aantal gevallen nader zal dienen te motiveren. Omtrent de gevallen en de mate waarin een beslissing nader dient te worden gemotiveerd, zijn wegens de vele, uiteenlopende situaties die zich kunnen voordoen, geen algemene regels te geven. In dat verband zal betekenis toekomen aan onder meer de aard van het aan de orde gestelde onderwerp alsmede de inhoud en indringendheid van de aangevoerde argumenten.

De nadere motivering dient in te houden dat het naar voren gebrachte doch door de rechter niet aanvaarde standpunt in de uitspraak beargumenteerd wordt weerlegd.

Dit neemt niet weg

(i) dat zich het geval kan voordoen dat de uitspraak voldoende gegevens bevat, bijvoorbeeld in de gebezigde, voor de verwerping van het standpunt relevante bewijsmiddelen en/of in een aanvullende bewijsmotivering, waarin die nadere motivering besloten ligt;

(ii) dat ingeval een uitdrukkelijke weerlegging ontbreekt, dit - mede in het licht van het verhandelde ter terechtzitting, waaronder begrepen hetgeen door of namens de verdachte en het openbaar ministerie over en weer naar voren is gebracht - geen afbreuk behoeft te doen aan de toereikendheid en begrijpelijkheid van de motivering van de uitspraak;

(iii) dat indien de rechter heeft verzuimd een nadere motivering in zijn uitspraak op te nemen, dit verzuim van zo ondergeschikte betekenis kan zijn dat het niet tot nietigheid leidt.

(…)

Uit het vorenoverwogene volgt ten aanzien van de motiveringsplicht van art. 359, tweede lid, Sv onder meer

(…)

c. dat de omvang van de motiveringsplicht afhankelijk is van de aard van het onderwerp en de mate waarin wordt afgeweken van het ingenomen standpunt. Zo kan bij afwijking van een "uitdrukkelijk onderbouwd standpunt" van het openbaar ministerie of van de verdediging met betrekking tot de bewijsbeslissing met een beperktere motivering worden volstaan indien de afwijking slechts een onderdeel en niet de gehele tenlastelegging betreft;

d. dat de motiveringsplicht niet zo ver gaat dat bij de niet-aanvaarding van een "uitdrukkelijk onderbouwd standpunt" op ieder detail van de argumentatie moet worden ingegaan.’

86. Het hof heeft het standpunt van de verdediging aldus samengevat dat ‘geen sprake (is) van valsheid in geschrifte en oplichting, maar van volstrekt legitieme ABC-constructies. De ‘benadeelden’ begonnen willens en wetens aan risicovolle projectontwikkeling. Dat een en ander niet goed is afgelopen heeft te maken gehad met de financiële crisis in 2008, niet met het handelen van de verdachte.’

87. De enkele omstandigheid dat het hof in de samenvatting van het standpunt van de verdediging refereert aan het betoog dat de financiële crisis in 2008 ertoe heeft geleid dat ‘een en ander niet goed is afgelopen’ brengt niet mee dat hetgeen de verdediging over de financiële crisis naar voren heeft gebracht een ‘uitdrukkelijk onderbouwd standpunt’ oplevert waar het hof op grond van art. 359, tweede lid, tweede volzin, Sv op diende te reageren. Van een dergelijk standpunt is, zo volgt uit genoemd arrest, eerst sprake als een standpunt ‘duidelijk, door argumenten geschraagd en voorzien van een ondubbelzinnige conclusie’ ten overstaan van de feitenrechter naar voren is gebracht. De inhoud van de geciteerde randnummers, waar de steller van het middel aan refereert, kwalificeert naar het mij voorkomt niet als een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt. Een argument waarom het al dan niet uitbreken van de crisis van invloed zou zijn op de bewijsvoering van de bewezenverklaring voor zover inhoudend dat de verdachte ‘valselijk en/of listiglijk en/of in strijd met de waarheid’ de in de bewezenverklaring omschreven leugenachtige mededelingen aan de genoemde personen heeft voorgehouden ontbreekt. En evenmin is aangevoerd waarom het al dan niet uitbreken van de crisis relevant zou zijn voor de bewijsvoering van het ‘oogmerk om zich of een ander wederrechtelijk te bevoordelen’.

88. Reeds deswege faalt deze deelklacht.

89. Ten overvloede merk ik nog op dat in ’s hofs bewijsvoering het niet onbegrijpelijke oordeel van het hof besloten ligt dat het niet zo is geweest dat de kredietcrisis ervoor heeft gezorgd dat de verdachte zijn beloften niet gestand kon doen, maar dat de verdachte deze beloften valselijk, listiglijk en/of in strijd met de waarheid aan [betrokkene 4] en [betrokkene 3] heeft gedaan teneinde hen te bewegen over te gaan tot de aankoop van een pand. In de bewijsmotivering van het hof ligt derhalve de nadere motivering van de verwerping van de stelling van de verdediging besloten.

90. Ook de derde deelklacht faalt.

91. Daarmee faalt het middel.

Bespreking van het vierde middel

92. Het vierde middel bevat de klacht dat het gerechtshof heeft verzuimd in het bijzonder de redenen op te geven voor de afwijking van het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt dat de verdachte ongeschikt is om detentie te ondergaan. Ook zou − mede gelet op het verhandelde op de zittingen in hoger beroep en de door de verdediging met het gerechtshof eerder gevoerde e-mailcorrespondentie waaronder een als bijlage daarbij meegestuurde verklaring van de huisarts van verzoeker − het oordeel van het gerechtshof dat – hoewel duidelijk is dat verdachte met gezondheidsproblemen kampt – niet is gebleken dat verdachte detentieongeschikt zou zijn en dat het hof in de gezondheidssituatie van verdachte daarom geen reden ziet om een andere strafmodaliteit dan een onvoorwaardelijke gevangenisstraf op te leggen, onbegrijpelijk en/of onvoldoende met redenen zijn omkleed.

93. De raadsman van de verdachte heeft ter terechtzitting in hoger beroep van 1 december 2021 het woord tot verdediging gevoerd overeenkomstig een overgelegde pleitnota. Deze pleitnota houdt onder meer het volgende in: