HR, 02-06-2017, nr. 16/03967

Artikel 3:60 van het Burgerlijk Wetboek luidt sinds 1 januari 1992 als volgt:

1 Volmacht is de bevoegdheid die een volmachtgever verleent aan een ander, de gevolmachtigde, om in zijn naam rechtshandelingen te verrichten.

2 Waar in deze titel van rechtshandeling wordt gesproken, is daaronder het in ontvangst nemen van een verklaring begrepen.

Artikel 3:62, tweede lid, van het Burgerlijk Wetboek luidt sinds 1 januari 1992 als volgt:

Een bijzondere volmacht die in algemene bewoordingen is verleend, strekt zich slechts uit tot daden van beschikking indien dit ondubbelzinnig is bepaald. Niettemin strekt een volmacht die voor een bepaald doel is verleend, zich uit tot alle daden van beheer en van beschikking die dienstig kunnen zijn tot het bereiken van dit doel.

Artikel 3:66, eerste lid, van het Burgerlijk wetboek luidt sinds 1 januari 1992 als volgt:

Een door de gevolmachtigde binnen de grenzen van zijn bevoegdheid in naam van de volmachtgever verrichte rechtshandeling treft in haar gevolgen de volmachtgever.

Artikel 6:106 van het Burgerlijk Wetboek luidt sinds 1 januari 1998:

1 Voor nadeel dat niet in vermogensschade bestaat, heeft de benadeelde recht op een naar billijkheid vast te stellen schadevergoeding:

a. indien de aansprakelijke persoon het oogmerk had zodanig nadeel toe te brengen;

b. indien de benadeelde lichamelijk letsel heeft opgelopen, in zijn eer of goede naam is geschaad of op andere wijze in zijn persoon is aangetast;

c. indien het nadeel gelegen is in aantasting van de nagedachtenis van een overledene en toegebracht is aan de niet van tafel en bed gescheiden echtgenoot, de geregistreerde partner of een bloedverwant tot in de tweede graad van de overledene, mits de aantasting plaatsvond op een wijze die de overledene, ware hij nog in leven geweest, recht zou hebben gegeven op schadevergoeding wegens het schaden van zijn eer of goede naam.

2 Het recht op een vergoeding, als in het vorige lid bedoeld, is niet vatbaar voor overgang en beslag, tenzij het bij overeenkomst is vastgelegd of ter zake een vordering in rechte is ingesteld. Voor overgang onder algemene titel is voldoende dat de gerechtigde aan de wederpartij heeft medegedeeld op de vergoeding aanspraak te maken.

Wetsgeschiedenis

In de memorie van toelichting bij de Algemene regels van bestuursrecht (Algemene wet bestuursrecht) staat:11.

De door de belanghebbende ingeschakelde derde wordt in navolging van de wettelijke regelingen van bestuursprocesrecht aangeduid als gemachtigde. Met deze woordkeus komt ook tot uitdrukking dat op deze vorm van vertegenwoordiging de bepalingen van het nieuwe Burgerlijk Wetboek niet rechtstreeks van toepassing zijn. In het nieuwe Burgerlijk Wetboek wordt in Titel 3 van Boek 3 gesproken over «gevolmachtigde». Ingevolge de toepasselijke schakelbepaling, (…), vinden de bepalingen van deze titel buiten het vermogensrecht overeenkomstige toepassing, voor zover de aard van de rechtshandeling of van de rechtsbetrekking zich daartegen niet verzet. De regeling inzake volmacht uit Titel 3 van Boek 3 van het nieuwe Burgerlijk Wetboek kan dus ook voor overeenkomstige toepassing in aanmerking komen in bestuursrechtelijke verhoudingen. De bestuursrechtelijke verhoudingen vergen in het algemeen geen bijzondere regeling ten aanzien van vertegenwoordiging. Derhalve kan hier van het opnemen van bepalingen worden afgezien.

Jurisprudentie | Hoge Raad

Bij arrest van 15 december 1995 heeft de Hoge Raad overwogen:12.

Daarbij dient het volgende te worden opgemerkt. Blijkens de Memorie van Toelichting bij het ontwerp van wet nr. 22 495 - welke toelichting mede geldt voor artikel 5a van de Wet administratieve rechtspraak belastingzaken - heeft de wetgever met het opnemen in een algemene maatregel van bestuur van een specifieke tarifiëring van de kosten met betrekking tot de onderscheiden processuele handelingen, ter beperking van de taakverzwaring voor de rechter, mede beoogd dat het gevolg van die normering zou zijn ,,dat de rechter nog slechts zal behoeven te beoordelen of er reden is voor een proceskostenveroordeling'' (Kamerstukken II, 1991/92, 22 495, nr. 3, blz. 153). Hieruit volgt dat naar de bedoeling van de wetgever, mede gezien het forfaitaire karakter van de in het Besluit proceskosten fiscale procedures neergelegde regeling ter vergoeding van de kosten voor beroepsmatig verleende rechtsbijstand, indien zodanige bijstand is verleend, elk onderzoek naar de daarvoor werkelijk gemaakte kosten achterwege zal worden gelaten.

In het onderhavige geval dient derhalve, anders dan door de Staatssecretaris van Financiën is aangevoerd, de vraag of de in dit geval door belanghebbende gemaakte kosten lager zijn dan het aan de hand van voormeld Besluit te berekenen bedrag, niet in de beoordeling te worden betrokken.

Bij arrest van 7 oktober 2011 heeft de Hoge Raad overwogen:13.

4. Proceskosten

Het College zal worden veroordeeld in de kosten van het geding in cassatie. Daarbij verdient opmerking dat - zoals het Hof terecht heeft overwogen - aan toekenning van een vergoeding van kosten van beroepsmatig verleende rechtsbijstand niet in de weg staat dat die bijstand is verleend op basis van "no cure no pay".

Noordermeer Van Loo heeft bij dit arrest geannoteerd:14.

De andere discussie is waar bovenstaand arrest over gaat, namelijk waarbij de beroepsmatige verleende rechtsbijstand door een gemachtigde wordt verleend op basis van het betalingsprincipe ‘no cure no pay’. Deze discussie laat de gemoederen vaak hoog oplopen. Mijn inziens volledig ten onrechte. Het is niet aan de gemeente om zich te mengen in een privaatrechtelijke afspraak tussen belanghebbende/belastingplichtige en zijn rechtsbijstandverlener over de wijze van honorering van die verleende rechtsbijstand. Gemeenten zijn hierin geen partij. Het oordeel van de Hoge Raad doet recht aan de vrijheid van keuzen die een belanghebbende/belastingplichtige hierin kan maken. Ook dat is marktwerking. Uiteraard kunnen de insteek, de wijze waarop proceshandelingen worden verricht of de toon van het gesprek frustraties oproepen bij de betrokken partijen. Dat is niet meer dan menselijk. Ter afsluiting verwijs ik daarom nog naar de uitspraak van Rechtbank 's-Gravenhage (LJN: BO5666, AWB 10/451, Belastingblad 2011/145) die duidelijk maakt dat deze frustratie geen vat mag krijgen op het proces als zodanig. Houd het zakelijk!

Thijssen heeft ook bij dit arrest geannoteerd:15.

Nadat de overige hoogste bestuursrechters (zie CRvB 25 april 2000, nr. 97/10734 AAW, LJN ZB8757 en ARRvS 18 februari 2009, nr. 200806839/1, LJN BH3232) reeds hadden geoordeeld dat aan de toekenning van een vergoeding van kosten van beroepsmatig verleende rechtsbijstand niet in de weg staat dat die bijstand is verleend op basis van ‘no cure, no pay’, heeft de Hoge Raad in het onderhavige arrest gelijkluidend geoordeeld. Dat lijkt mij een terecht oordeel. Hoewel in voorkomende gevallen de vraag kan rijzen hoe ‘ cure’ exact is gedefinieerd, brengt het bestaan van een ‘no cure, no pay’- overeenkomst in zijn algemeenheid mee dat indien de procedure wordt gewonnen, er door belanghebbende proceskosten worden gemaakt voor het inschakelen van de rechtshulpverlener. Alsdan is er reden om aan belanghebbende een vergoeding toe te kennen voor de door hem gemaakte proceskosten. Dat de rechtshulpverlener de kosten pas na afloop van een procedure in rekening brengt, doet daaraan niets af (vgl. Hof Arnhem 22 maart 2011, nr. 10/00323, NTFR 2011/822).

Bij arrest van 10 juni 2011 heeft de Hoge Raad overwogen:16.

Vooropgesteld moet worden dat geschillen over een belastingaanslag, een betaling van belasting op aangifte of inhouding van belasting (hierna: belastinggeschillen) volgens vaste rechtspraak van het EHRM buiten het bereik vallen van artikel 6 van het EVRM (vgl. onder meer EHRM 12 juli 2001, nr. 44759/98, Ferrazzini tegen Italië, NJ 2004/435, BNB 2005/222).

Aangezien het geschil in beroep en in hoger beroep nog slechts betrekking had op de naheffingsaanslag, kan een recht van belanghebbende op een schadevergoeding niet op deze verdragsbepaling worden gebaseerd. De rechtszekerheid als algemeen aanvaard rechtsbeginsel dat aan artikel 6 van het EVRM mede ten grondslag ligt, geldt echter evenzeer binnen de nationale rechtsorde en evenzeer los van de genoemde bepaling. Dit beginsel noopt ertoe dat belastinggeschillen binnen een redelijke termijn worden beslecht, in voorkomend geval na behandeling door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht. Aangezien dit vereiste berust op een rechtsbeginsel dat ten grondslag ligt aan artikel 6 van het EVRM, wordt aansluiting gezocht bij de jurisprudentie over dat artikel van het EHRM (onder meer het arrest van 29 maart 2006, nr. 62361/00, Riccardi Pizzati tegen Italië, JB 2006/134). Uit die jurisprudentie volgt dat bij overschrijding van de redelijke termijn, behoudens bijzondere omstandigheden, spanning en frustratie als grond voor vergoeding van immateriële schade worden verondersteld. Met overeenkomstige toepassing van artikel 8:73 van de Awb kan de inspecteur tot vergoeding van die schade worden veroordeeld (vgl. de in de onderdelen 7.16, 7.19, 7.21 en 7.22 van de conclusie van de Advocaat-Generaal genoemde rechtspraak van andere hoogste bestuursrechters).

Bij de beoordeling van de vraag of de redelijke termijn is overschreden moet ook in belastinggeschillen aangesloten worden bij de uitgangspunten die zijn neergelegd in het arrest van de Hoge Raad van 22 april 2005, nr. 37984, LJN AO9006, BNB 2005/337. De in aanmerking te nemen termijn begint bij dergelijke geschillen in beginsel op het moment waarop de inspecteur het bezwaarschrift ontvangt.

Indien bij een zodanig geschil de redelijke termijn is overschreden, dient als uitgangspunt voor de schadevergoeding een tarief te worden gehanteerd van € 500 per halfjaar dat de redelijke termijn is overschreden, waarbij het totaal van de overschrijding naar boven wordt afgerond.

Het hiervoor overwogene geldt evenzeer voor natuurlijke personen als voor rechtspersonen en andere entiteiten.

Bij arrest van 16 november 2012 heeft de Hoge Raad overwogen:17.

Met betrekking tot de kosten voor rechtsbijstand heeft het Hof daartoe overwogen dat niet aannemelijk is geworden dat belanghebbende ter zake iets verschuldigd is of gaat worden aan zijn gemachtigde.

Dienaangaande is van belang dat de stukken van het geding geen andere conclusie toelaten dan dat de gemachtigde van belanghebbende rechtsbijstand heeft verleend op basis van 'no cure no pay'. In dat kader heeft belanghebbende ermee ingestemd dat het bedrag van een eventueel door de rechter toe te kennen proceskostenvergoeding rechtstreeks aan de gemachtigde wordt uitbetaald.

Aan toekenning van een vergoeding van kosten van beroepsmatig verleende rechtsbijstand staat niet in de weg dat die bijstand is verleend op basis van 'no cure no pay' (zie HR 7 oktober 2011, nr. 10/05199, LJN BT6841, BNB 2011/281). Evenmin staat daaraan in de weg dat de belanghebbende ermee heeft ingestemd dat een eventuele proceskostenvergoeding aan de rechtsbijstandverlener wordt uitbetaald.

s Hofs oordeel met betrekking tot de kosten van rechtsbijstand berust derhalve op een onjuiste rechtsopvatting.

Bij arrest van 29 november 2013 heeft de Hoge Raad overwogen:18.

Het middel betoogt verder dat er voor de Inspecteur geen mogelijkheid is geweest om erop te wijzen dat de thans door het Hof toegekende schadevergoeding meer bedraagt dan de belasting die op basis van de aangebrachte correcties meer verschuldigd is. Voor het geval daarop na verwijzing alsnog een beroep zou worden gedaan, verdient opmerking dat bij overschrijding van de redelijke termijn in belastinggeschillen als uitgangspunt voor de schadevergoeding een tarief dient te worden gehanteerd van € 500 per halfjaar dat de redelijke termijn is overschreden, waarbij het totaal van de overschrijding naar boven wordt afgerond (zie HR 10 juni 2011, nr. 09/05113, ECLI:NL:HR:2011:BO5087, BNB 2011/234). Dit uitgangspunt geldt ook indien deze forfaitaire berekeningswijze leidt tot een schadevergoeding die hoger is dan het bedrag aan belasting waarop het geschil betrekking heeft.

Wel kan een uitzondering worden gemaakt voor het geval het geschil betrekking heeft op een zeer gering financieel belang. In een dergelijk geval bestaat geen aanleiding om uit te gaan van de veronderstelling dat de lange duur van de procedure spanning en frustratie bij de belastingplichtige heeft veroorzaakt. Bij het ontbreken van zodanige spanning en frustratie kan worden volstaan met de constatering dat de redelijke termijn is overschreden (vgl. Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State 26 maart 2008, nr. 200705993/1, ECLI:NL:RVS:2008:BC7604)19..

Boone heeft bij dit arrest geannoteerd:20.

4. Een schadevergoeding is dus niet aan de orde in zaken met ‘een zeer gering financieel belang’. Een interessante vraag is wat dit betekent voor geschillen over lokale belastingheffing waar vaak kleine bedragen op het spel staan. Heeft dit arrest tot gevolg dat veel van dergelijke geschillen – bijvoorbeeld met bedragen onder de € 100 – voortaan buiten de schadevergoeding vallen?

Naar mijn mening is dit niet noodzakelijkerwijs het geval. De Hoge Raad acht een schadevergoeding niet nodig bij geschillen met een ‘zeer gering financieel belang’. De Hoge Raad hanteert dus een open, vage norm in plaats van een concreet bedrag. Voordeel hiervan is dat de feitenrechter in een voorliggend geval de gelegenheid heeft op een zodanige wijze invulling te geven aan deze open norm dat recht wordt gedaan aan de concrete feiten of omstandigheden van het geval. De open norm laat met andere woorden ruimte voor maatwerk in de toepassing. Zo acht ik het goed denkbaar dat een burger voor een gemeentelijke belastingaanslag van € 250 wel wordt gecompenseerd voor een termijnoverschrijding, terwijl een groot bedrijf het moet doen met de constatering van de rechter dat de redelijke termijn is overschreden. Waar voor het bedrijf sprake is van een ‘zeer gering financieel belang’ is dit voor de burger niet het geval. Die ervaart wel degelijk spanning en frustratie. Een bescheiden belastingaanslag heeft voor een groot bedrijf niet die impact die het wel heeft voor een mens van vlees en bloed.

In de praktijk zullen zaken met een zeer gering financieel belang zich vaker voordoen in geschillen over lokale belastingheffing dan bij rijksbelastingen waar de financiële belangen nu eenmaal groter zijn. Ik geloof echter niet dat de Hoge Raad met dit arrest de bedoeling heeft gehad geschillen over bepaalde lokale heffingen categorisch uit te zonderen van de schadevergoedingsregeling.

5. Ten slotte wil ik nog kort aandacht besteden aan de WOZ-beschikking die zoals bekend geen rechtstreekse financiële consequenties heeft voor de procederende belanghebbende. Die financiële gevolgen heeft de WOZ-beschikking uiteraard wel via de belastingen waarvoor de WOZ-waarde de grondslag vormt. Alleen al het feit dat de WOZ-beschikking heffingsgrondslag is voor meerdere belastingen zou mijns inziens reden moeten zijn om bij WOZ-zaken altijd een financieel belang te veronderstellen dat meer is dan ‘zeer gering’. Dit te meer omdat een belanghebbende in een procedure tegen de belastingaanslag zelf de WOZ-beschikking niet meer ter discussie kan stellen.

Pechler heeft ook geannoteerd bij dit arrest:21.

Een zeer gering financieel belang kan tot gevolg hebben dat een vergoeding achterwege blijft, ook al is de redelijke termijn overschreden, zo volgt uit r.o. 3.3.2. In dat geval mag men niet uitgaan van de veronderstelling dat die overschrijding spanning en frustratie heeft veroorzaakt, oordeelt de Hoge Raad nu, met verwijzing naar een uitspraak van de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State. In deze zaak – met een financieel belang van € 11,34 (leges) – acht de Afdeling niet aannemelijk dat de spanning en frustratie als gevolg van de overschrijding zodanig zijn dat deze een vergoeding rechtvaardigen. Hieruit maak ik op dat de Afdeling de mogelijkheid openlaat dat er ook bij een zeer gering financieel belang reden kan zijn voor toekenning van een vergoeding. De bewijslastverdeling wordt alleen anders. In zaken met een zeer gering financieel belang geldt niet dat spanning en frustratie als grond voor vergoeding van immateriële schade worden verondersteld, zoals het in de arresten van 10 juni 2011 wordt geformuleerd, maar kan een vergoeding toch op haar plaats zijn wanneer aannemelijk is dat de spanning en frustratie, opgeroepen door de overschrijding van de redelijke termijn, dat rechtvaardigen. Ik denk bijvoorbeeld aan principezaken. De burger zal het bewijsrisico hebben te dragen. Dat een en ander ook geldt in belastinggeschillen, leid ik af uit de in r.o. 3.3.2 gebruikte bewoordingen. Over de vraag wanneer men kan spreken van ‘een zeer gering financieel belang’, laat de Hoge Raad zich niet uit. Gaat het alleen om de absolute hoogte van het belang? Of speelt ook de financiële positie van de belastingplichtige een rol? In een belastingzaak achtte Hof Amsterdam het in geschil zijnde bedrag – € 14 aan in rekening gebrachte aanmaningskosten – ‘dermate gering’ dat hij toekenning van schadevergoeding achterwege liet; het hof achtte de overschrijding voldoende gecompenseerd met de vaststelling door de rechter dat inbreuk is gemaakt op de rechtszekerheid (Hof Amsterdam 25 juli 2013, nr. 12/00660, NTFR 2013/1656). In een andere belastingzaak merkte Rechtbank Noord-Holland een bedrag van € 54,30 aan parkeerbelasting inclusief kosten als ‘dermate gering’ aan dat het gerecht geen schadevergoeding toekende (Rb. Noord-Holland 2 januari 2014, nr. 11/3120, ECLI:NL:RBNHO:2014:47). In deze belastingzaken (en in die van de Afdeling) gaat het kennelijk alleen om de absolute hoogte van het belang. Bij bedragen in de orde van grootte van € 10 tot € 14 kunnen we wel spreken van een zeer gering financieel belang, maar is dat ook nog zo bij een bedrag van ruim € 50?

Djebali heeft eveneens bij voornoemd arrest geannoteerd:22.

Naar aanleiding van deze jurisprudentie rijzen twee met name praktische vragen, te weten (i) wanneer is nu precies sprake van een zeer gering financieel belang, en (ii) zou de aanwezigheid van een zodanig belang ook aanleiding kunnen vormen tot de vergoeding van een lager bedrag per halfjaar dan de standaard € 500? Om met de laatste vraag te beginnen, de Hoge Raad lijkt met dit arrest niet een dergelijke differentiatie van vergoedingen op het oog te hebben afhankelijk van de hoogte van de belastingheffing. Die differentiatie zou ook niet in overeenstemming zijn met de forfaitaire berekeningswijze waarvoor in het arrest van juni 2011 reeds de basis is gelegd. Wel volgt uit het onderhavige arrest helder een indeling naar zeer geringe financiële belangen die niet voor een schadevergoeding in aanmerking komen. En voorts het bestaan van geringe financiële belangen die hier mogelijk nog wel voor in aanmerking komen. Deze vooralsnog niet uitgekristalliseerde indeling zal in de praktijk hoogstwaarschijnlijk tot vragen gaan leiden. Hierbij denk ik vooral aan de kwestie waar de begrenzing in die afbakening van het (zeer) geringe financiële belang komt te liggen. Met deze opmerking heb ik gelijk enig licht op de eerste vraag geworpen, namelijk dat het financiële belang aan de hand van dit arrest nog maar moeilijk te duiden is. De Hoge Raad heeft hieraan nog geen nadere invulling gegeven en het karakter van het financiële belang zal daarom voor iedere zaak vooralsnog afzonderlijk dienen te worden beoordeeld. Het verdient echter zeker aanbeveling dat deze richtlijnen er wel komen in de rechtspraak. Ter vergelijking wijs ik op de richtlijnen die destijds door Hof Amsterdam (2 juli 2009, nr. 04/03329, NTFR 2009/1549) zijn uiteengezet ter zake van de vermindering van de boete wegens een termijnoverschrijding.

Bij arrest van 20 juni 2014 heeft de Hoge Raad overwogen:23.

Ook voor zover zij zijn gericht tegen deze oordelen, slagen de klachten. Bij overschrijding van de redelijke termijn worden spanning en frustratie verondersteld, behoudens bijzondere omstandigheden. Voor de bepaling van de hoogte van de toe te kennen vergoeding van immateriële schade is de mate waarin de betrokkene daadwerkelijk spanning en frustratie heeft ondervonden in beginsel niet van belang. Dat is slechts anders in bijzondere gevallen, waarvan sprake kan zijn als de procedure over een zeer gering financieel belang gaat (zie HR 29 november 2013, nr. 12/04301, ECLI:NL:HR:2013:1361, BNB 2014/5). De omstandigheid dat sprake is van een (zeer) geringe kans op succes van de belanghebbende in de desbetreffende procedure brengt niet mee dat sprake is van een bijzonder geval zoals zojuist bedoeld. Het Hof heeft dit miskend.

Bosma heeft bij dit arrest geannoteerd:24.

In het onderhavig arrest oordeelt de Hoge Raad voorts dat de mate van spanning en frustratie niet van belang is. Reeds in het arrest van 10 juni 2011 oordeelde de Hoge Raad dat indien sprake is van een overschrijding van de redelijke termijn, spanning en frustratie worden verondersteld, behoudens bijzondere omstandigheden. De belanghebbende behoeft die spanning en frustratie dus niet aan te tonen. Als de spanning en frustratie worden verondersteld, dan is de mate daarvan van geen enkel belang; de mate van spanning en frustratie heeft dan ook geen invloed op de hoogte van de toe te kennen schadevergoeding. Dit is slechts anders indien sprake is van een bijzondere situatie zoals de situatie waarin sprake is van een geschil met een zeer beperkt financieel belang. In dat geval zijn spanning en frustratie niet aanwezig zodat de rechter kan volstaan met de constatering dat de redelijke termijn is overschreden (HR 29 november 2013, 12/04301, Belastingblad 2014/55 m.nt. L.J. Boone). Een geringe kans op succes in de procedure is in ieder geval geen bijzondere situatie op grond waarvan spanning en frustratie afwezig worden geacht.

Bij arrest van 17 oktober 2014 heeft de Hoge Raad overwogen:25.

Voor het Hof was onder meer in geschil of belanghebbenden als erfopvolgers vergoeding kunnen verzoeken van immateriële schade die is ontstaan als gevolg van de lange duur van procedures die de erflaatster aanhangig had gemaakt over aan haar opgelegde naheffingsaanslagen.

Het middel klaagt onder meer over het oordeel van het Hof dat, zo al aangenomen moet worden dat de erflaatster recht had op vergoeding van immateriële schade wegens spanning en frustratie veroorzaakt door de lange duur van de procedures, dit recht niet op belanghebbenden is overgegaan omdat niet aannemelijk is geworden dat de erflaatster bij leven aanspraak heeft gemaakt op vergoeding van deze schade. Het Hof heeft zich hierbij gebaseerd op het bepaalde in artikel 6:106, lid 2, BW.

Bij de beoordeling van deze klacht dient te worden vooropgesteld dat voor de toekenning van een schadevergoeding wegens het overschrijden van de redelijke termijn het ontstaan van spanning en frustratie – behoudens bijzondere omstandigheden – wordt verondersteld, en dat voor het bepalen van de hoogte van de ter zake toe te kennen schadevergoeding in beginsel niet van belang is in welke mate de betrokkene daadwerkelijk spanning en frustratie heeft ondervonden. Ook in de bijzondere gevallen waarin geen vergoeding wordt toegekend – met name indien de procedure over een zeer gering financieel belang gaat – wordt geabstraheerd van de vraag of daadwerkelijk spanning en frustratie is ondervonden (zie HR 29 november 2013, nr. 12/04301, ECLI:NL:HR:2013:1361, BNB 2014/5, en HR 20 juni 2014, nr. 13/01045, ECLI:NL:HR:2014:1461, BNB 2014/200).

Aldus is sprake van een stelsel waarin een concrete aantasting van de persoon van de benadeelde als bedoeld in artikel 6:106, lid 1, aanhef en onder b, BW geen wezenlijke rol meer speelt. Dit roept de vraag op of in een geval waarin de belanghebbende in de loop van de procedure overlijdt, de mogelijkheden voor diens erfgenamen om wegens de lange duur van die procedure vergoeding van immateriële schade te krijgen niettemin worden beperkt door de laatste volzin van artikel 6:106, lid 2, BW.

Op grond van die volzin is het recht op een vergoeding voor nadeel dat niet in vermogensschade bestaat niet vatbaar voor overgang onder algemene titel, tenzij de gerechtigde aan de wederpartij heeft meegedeeld aanspraak te maken op de vergoeding. De rechtvaardiging van dat voorschrift is gelegen in het (hoogst)persoonlijke karakter van de aanspraak (zie Parl. gesch. Boek 6, blz. 378, 381 en 383). In verband met hetgeen hiervoor in 2.3 is overwogen, ontbreekt dat (hoogst)persoonlijke karakter in het stelsel van schadevergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn. Om die reden staat de tweede volzin van artikel 6:106, lid 2, BW niet eraan in de weg dat aan erfgenamen op hun verzoek een schadevergoeding wordt toegekend in verband met de lange duur van de procedure, ook voor zover daarin een vergoeding besloten ligt voor een gedeelte van die duur waarin de erflater procespartij was en deze geen aanspraak op een zodanige vergoeding heeft gemaakt.

In gevallen als het onderhavige, waarin de belanghebbende in de loop van de procedure overlijdt en de procedure ten name van diens erfgenamen wordt voortgezet, brengen de hiervoor in 2.3 genoemde uitgangspunten en het arrest Scordino van het EHRM (EHRM 29 maart 2006, no 36813/97, Scordino tegen Italië, AB 2006/294) verder mee dat de in aanmerking te nemen termijn met betrekking tot de desbetreffende fase van de procedure ook ten aanzien van de erfgenamen moet worden geacht te zijn aangevangen op het moment waarop door de erflater tegen de beschikking van de inspecteur bezwaar is gemaakt, onderscheidenlijk (hoger) beroep dan wel beroep in cassatie is ingesteld.

Het hiervoor in 2.5 overwogene brengt mee dat het Hof blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting met betrekking tot artikel 6:106, lid 2, BW. Het middel is daarom gegrond.

Van der Vegt heeft bij dit arrest en de samenhangende zaken geannoteerd:26.

Ook valt op dat de Hoge Raad geen andere eisen stelt aan een verzoek om schadevergoeding dat afkomstig is van een rechtspersoon of een natuurlijk persoon. Het hiervoor genoemde conceptwetsvoorstel27.vraagt van een rechtspersoon dat zij aannemelijk maakt dat sprake is van immateriële schade, terwijl dat voor een natuurlijk persoon wordt aangenomen. De Hoge Raad maakt in 3.3.5 van zijn arrest in de zaak met nr. 09/05112 dat onderscheid mijns inziens terecht niet. Een rechtspersoon leidt evenzeer immateriële schade, doordat de uiteindelijke beslissing in een belastingzaak te lang op zich laat wachten.

Bij arrest van 19 februari 2016 heeft de Hoge Raad een overzicht gegeven van zijn oordelen met betrekking tot de vergoeding van immateriële schade wegens overschrijding van de redelijke termijn in belastingzaken, voor zover het daarin niet om een bestuurlijke boete gaat. De Hoge Raad heeft in dit arrest onder meer overwogen:28.

a) Basisprincipe

De rechtszekerheid als algemeen aanvaard rechtsbeginsel, dat aan artikel 6 van het EVRM mede ten grondslag ligt, brengt mee dat belastinggeschillen binnen een redelijke termijn behoren te worden berecht (zie het arrest BNB 2011/232).

(…)

d) Gevolgen van overschrijding van de redelijke termijn

In belastingzaken wordt, indien de redelijke termijn is overschreden, behoudens bijzondere omstandigheden verondersteld dat de belanghebbende immateriële schade heeft geleden in de vorm van spanning en frustratie (zie de arresten BNB 2011/232 en BNB 2014/200). Het bestuursorgaan respectievelijk de Staat (de Minister van Veiligheid en Justitie) kan door de belastingrechter tot vergoeding van die schade worden veroordeeld.(…)

(…)

Van een bijzondere omstandigheid als hiervoor in 3.9.1 bedoeld kan wel sprake zijn indien de procedure over een zeer gering financieel belang gaat. In dergelijke gevallen kan worden volstaan met de constatering dat de redelijke termijn is overschreden (zie HR 29 november 2013, nr. 12/04301, ECLI:NL:HR:2013:1361, BNB 2014/5; hierna: het arrest BNB 2014/5).

(…)

g) Diversen

Hetgeen hiervoor in de onderdelen 3.2 tot en met 3.14 is overwogen geldt zowel voor natuurlijke personen als voor rechtspersonen en andere entiteiten (vgl. het arrest BNB 2011/234 met betrekking tot een besloten vennootschap).

Indien de belanghebbende tijdens de procedure overlijdt en de procedure ten name van diens erfgenamen wordt voortgezet, belet artikel 6:106, lid 2, BW niet dat aan die erfgenamen in verband met de lange duur van de procedure een schadevergoeding wordt toegekend. Indien de erflater geen verzoek daartoe heeft gedaan, kan dat verzoek alsnog worden gedaan door de erfgenamen. De aan de erfgenamen toe te kennen vergoeding van immateriële schade kan mede betrekking hebben op het tijdsverloop van de procedure toen de erflater nog partij was. De in aanmerking te nemen termijn met betrekking tot de desbetreffende fase van de procedure wordt in deze gevallen ook ten aanzien van de erfgenamen geacht te zijn aangevangen op het moment waarop door de erflater tegen het besluit van de inspecteur bezwaar is gemaakt, onderscheidenlijk (hoger) beroep dan wel beroep in cassatie is ingesteld (vgl. HR 17 oktober 2014, nr. 13/06130, ECLI:NL:HR:2014:2981, BNB 2015/39).

Bij arrest van 18 november 2016 heeft de Hoge Raad overwogen:29.

Het vierde middel klaagt erover dat het Hof belanghebbende niet de door haar verzochte vergoeding voor immateriële schade wegens overschrijding van de redelijke termijn heeft toegekend. Voor zover uit ’s Hofs uitspraak moet worden opgemaakt dat het dit verzoek heeft afgewezen op de grond dat het niet is gemotiveerd, geeft de beslissing van het Hof blijk van een onjuiste rechtsopvatting, aangezien een dergelijk verzoek geen (nadere) motivering behoeft. In het verzoek om vergoeding van immateriële schade wegens overschrijding van de redelijke termijn ligt een voldoende motivering besloten. Voor zover het Hof is uitgegaan van een juiste opvatting ter zake, ontbreekt een beslissing op het verzoek en kleeft aan de uitspraak van het Hof in zoverre dit gebrek. Het middel treft doel.

Jurisprudentie | Overige rechters

Bij uitspraak van 26 maart 2008 heeft de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State overwogen:30.

Hoewel de procedure in zijn geheel meer dan vijf jaren heeft geduurd en de redelijke termijn aldus is overschreden, reikt het getroffen belang van [appellant] in deze procedure niet verder dan de vraag of hij als de in het ongelijk gestelde partij € 11,34, aan leges moet betalen. Zoals de Afdeling eerder heeft overwogen (uitspraak van 6 juni 2007 in zaak nr. 200608140/1), wordt, behoudens onder bijzondere omstandigheden, spanning en frustratie als grond voor vergoeding van immateriële schade bij overschrijding van de redelijke termijn verondersteld. De geringe hoogte van het te betalen bedrag rechtvaardigt in dit geval die veronderstelling echter niet. Niet aannemelijk is dat [appellant] door de lengte van deze procedure zodanige spanning en frustratie heeft ondervonden, dat deze grond opleveren voor een financiële genoegdoening. De vaststelling dat de redelijke termijn is overschreden moet in dit geval als een voldoende genoegdoening worden aangemerkt. Het betoog leidt dan ook niet tot het daarmee beoogde doel.

Bij uitspraak van 25 februari 2013 heeft Rechtbank Oost-Nederland overwogen:31.

Het is de rechtbank bekend - en ter zitting is door de gemachtigde bevestigd dat dit ook voor de onderhavige procedure geldt - dat de gemachtigde van eiser het ‘no cure, no pay’-systeem hanteert, in die zin dat de cliënt kosteloos procedeert. De kosten die de gemachtigde maakt om de WOZ-waarde succesvol te verlagen worden op verweerder verhaald door middel van de proceskostenvergoeding. Een dergelijke afspraak op basis van no cure, no pay staat volgens vaste jurisprudentie van de Hoge Raad (waaronder Hoge Raad 13 juli 2012, LJN: BX0904 en Hoge Raad 16 november 2012, LJN: BY2770) niet in de weg aan toekenning van een proceskostenvergoeding. Dit is in de onderhavige zaak ook geen onderwerp van geschil.

De afspraak tussen eiser en zijn gemachtigde betreft echter niet alleen een afspraak over de verschuldigdheid van kosten, maar ook een afspraak over de hoogte daarvan. Het door eiser aan zijn gemachtigde verschuldigde bedrag is gedeeltelijk afhankelijk van het bereikte verschil in WOZ-waarde (althans de daaraan gekoppelde onroerendezaaksbelasting), maar dat deel staat hier niet ter discussie. Voor het overige is de hoogte van het door eiser verschuldigde bedrag exact gelijk aan het bedrag dat aan proceskostenvergoeding wordt toegekend. Verweerder heeft een proceskostenvergoeding van € 348,70 toegekend, waarvan € 218,-- voor de werkzaamheden van de gemachtigde. Op grond van de afspraken tussen eiser en zijn gemachtigde is dit dan ook het bedrag dat eiser aan zijn gemachtigde verschuldigd is. Dit blijkt ook uit de nota die als bijlage bij het aanvullende verweerschrift is gevoegd. Indien verweerder het door de gemachtigde voorgestane bedrag van € 436,-- voor zijn werkzaamheden had toegekend, zou dit het bedrag zijn dat eiser aan zijn gemachtigde verschuldigd was geweest.

Nu de proceskostenvergoeding forfaitair wordt bepaald, is als uitgangspunt niet relevant hoe hoog de werkelijke kosten van eiser zijn geweest. Van belang is echter dat tussen eiser en zijn gemachtigde reeds is afgerekend. De rechtbank begrijpt de afspraak tussen eiser en zijn gemachtigde aldus dat indien in beroep alsnog een hogere proceskostenvergoeding wordt toegekend, de gemachtigde een aanvullende rekening aan eiser stuurt voor het verschil. Wordt geen aanvullende proceskostenvergoeding toegekend, dan is er volledig afgerekend en volgt er geen aanvullende rekening voor de bezwaarfase. Dientengevolge zal eiser ongeacht de uitkomst van het beroep immer in dezelfde financiële positie blijven. Een uitspraak van de rechtbank kan eiser daarom niet in een gunstiger positie brengen dan waarin hij met de door verweerder bij de uitspraak op bezwaar toegekende proceskostenvergoeding al is komen te verkeren (vergelijk Hoge Raad 8 september 2006, LJN: AU4755). Niet eiser, maar slechts zijn gemachtigde heeft belang bij het beroep. Nu de vraag - zoals hiervoor in r.o. 2.2 gesteld - of eiser belang heeft bij het beroep negatief moet worden beantwoord, is het beroep niet-ontvankelijk.

Weliswaar is in zijn algemeenheid het procesbelang van een eisende partij niet beperkt tot een economisch belang, maar juist in een situatie waarin het beroep zich beperkt tot de hoogte van de proceskostenvergoeding valt niet zonder meer in te zien dat sprake is van een niet-economisch procesbelang. Dat eiser niettemin een procesbelang heeft, is niet gesteld of gebleken.

De gemachtigde heeft ter zitting overigens betwist dat de afspraak over de kosten meebrengt dat bij een gegrond beroep een aanvullende rekening wordt gestuurd. Nu de proceskostenvergoeding (ook de eventuele aanvulling na een gegrond beroep) echter conform afspraak tussen eiser en zijn gemachtigde op de rekening van de gemachtigde wordt gestort, acht de rechtbank die betwisting zonder onderbouwing met stukken niet aannemelijk.

Volledigheidshalve wordt opgemerkt dat de ter zitting door de gemachtigde van verweerder opgeworpen vraag of überhaupt een proceskostenvergoeding had moeten worden toegekend in het licht van de in r.o. 2.2.2 genoemde arresten positief beantwoord dient te worden: er is recht op een proceskostenvergoeding, maar als deze eenmaal is toegekend, kan in de onderhavige situatie niet in beroep worden gekomen louter om een hogere vergoeding te verkrijgen.

Bij uitspraak van 3 juli 2013 heeft Rechtbank Den Haag overwogen:32.

13. De spanning en frustratie als grond voor vergoeding van immateriële schade dient zich naar het oordeel van de rechtbank voor te doen bij de belanghebbende. Eiser heeft een gemachtigde ingeschakeld die zijn diensten verricht op basis van no cure no pay. Dat brengt mee dat eiser zelf geen vergoeding verschuldigd is aan gemachtigde, ook niet wanneer de kostenvergoeding op een lager bedrag wordt vastgesteld dan waarom in het bezwaar is gevraagd. Nu in de uitspraak op bezwaar geheel aan het bezwaar is tegemoet gekomen, verkeerde eiser vanaf dat moment derhalve niet langer in onzekerheid. De termijn die is verstreken na die uitspraak op bezwaar dient daarom voor de beoordeling of de redelijke termijn is overschreden, buiten beschouwing te blijven.

Bij uitspraak van 31 mei 2016 heeft Gerechtshof Den Haag overwogen:33.

Bij het bezwaarschrift is een door belanghebbende ondertekende machtiging gevoegd waarin voor zover hier van belang het volgende staat vermeld:

"De ondergetekende:

(…)

Daarnaast machtigt volmachtgever gevolmachtigde om de vergoeding voor de geleden processchade, de proceskostenvergoeding, voor hem/haar op rekening van gevolmachtigde te ontvangen."

(…)

Drukken van de kosten

De Heffingsambtenaar stelt dat geen sprake kan zijn van vergoeding van kosten omdat op belanghebbende geen kosten drukken. De Heffingsambtenaar voert, onder verwijzing naar het hiervoor onder 3.3 geciteerde proces-verbaal, aan dat nimmer rekeningen worden gestuurd naar cliënten.

In dit verband zij verwezen naar de onder 3.1 aangehaalde machtiging. Uit deze machtiging blijkt dat belanghebbende de gevolmachtigde machtigt om de vergoeding van - onder meer de proceskosten - op diens rekening te ontvangen. Nu vaststaat dat de gemachtigde werkzaamheden heeft verricht op basis van 'no cure no pay', dat bij gegrondbevinding van het beroep kosten verschuldigd zijn die hij ontvangt door, gelet op de verleende machtiging, subrogatie in de rechten van belanghebbende inzake de vergoeding van proceskosten, geldt dat de kosten op belanghebbende drukken (vgl. HR 7 oktober 2011, nr. 10/05199, ECLI:NL:HR:2011:BT6841, BNB 2011/281 en Hoge Raad 16 november 2012, nr. 11/02517, ECLI:NL:HR:2012:BY2770, BNB 2013/41). De verklaring van de gemachtigde opgenomen in het proces-verbaal vermeld onder 3.3, wat daar verder ook van zij, doet aan dit oordeel niet af. Ook deze stelling van de Heffingsambtenaar faalt.

Literatuur

Van der Wal heeft geschreven:34.

De vraag werpt zich op in hoeverre de privaatrechtelijke vertegenwoordigingsregels rechtstreeks toepassing kunnen vinden in belastingzaken dan wel via de schakelbepaling van art. 3:79 BW binnen het belastingrecht van overeenkomstige toepassing zijn. Voor het antwoord op die vraag moet onderscheid worden gemaakt tussen de interne verhouding en de externe verhouding binnen de driehoeksverhouding van Belastingdienst, belastingplichtige en fiscale rechtsbijstandverlener.

De interne rechtsverhouding tussen de rechtszoekende belastingplichtige en de fiscale rechtsbijstandsverlener ligt buiten het belastingrecht: zij vormt een zuiver privaatrechtelijke aangelegenheid. Deze verhouding berust op een overeenkomst waarbij de overheid geen partij is. Op de onderlinge rechtsverhouding tussen belastingplichtige en belastingadviseur zijn dan ook in beginsel de privaatrechtelijke regels, waaronder die van vertegenwoordiging, rechtstreeks van toepassing.

De externe verhouding tussen belastingplichtige en Belastingdienst, het (eigenlijke) belastingrecht, is primair publiekrechtelijk van aard. Voorop staat daarbij het dogmatische verschil tussen privaatrecht en publiekrecht.

(…)

De wetgever gaat er dus vanuit dat de privaatrechtelijke vertegenwoordigingsregels niet rechtstreeks op de deze relatie van toepassing zijn. In de parlementaire geschiedenis van de eerste tranche van de Awb is ten aanzien van de vertegenwoordiging in het bestuursrecht onder meer het volgende overwogen: ‘(…)’35.. De wetgever heeft in de Awb enerzijds uitdrukkelijk (een schijn van) rechtstreekse toepassing van titel 3.3. BW in het bestuursrecht willen vermijden, terwijl anderzijds een eigen regeling in de Awb niet nodig of wenselijk werd geacht in verband met de schakelbepaling van art. 3:79 BW. Kennelijk heeft de wetgever daarmee tot uitdrukking willen brengen dat binnen het bestuursrecht niet alle privaatrechtelijke vertegenwoordigingsregels gelden, althans niet op dezelfde wijze in het vermogensrecht.

In het belastingrecht36.zijn de privaatrechtelijke volmachtregels dan ook niet rechtstreeks van toepassing, maar op grond van de schakelbepaling van art. 3:79 BW slechts van overeenkomstige toepassing voorzover de aard van de rechtshandeling of van de rechtsbetrekking zich daartegen niet verzet.

(…)

(…) Als het gaat om volmacht kunnen op grond van art. 3:79 BW in beginsel alle bepalingen uit titel 3.3. BW. van overeenkomstige toepassing zijn. Naar mijn oordeel verzet de aard van de fiscale rechtsbetrekking zich in beginsel niet tegen overeenkomstige toepassing van de art, 3:60 tot en met 3:66 BW. Datzelfde geldt voor de art. 3:69 BW tot en met 3:77 BW.

Verder schrijft Van der Wal:37.

De omvang van de vertegenwoordigingsbevoegdheid wordt ook in belastingzaken primair bepaald door de inhoud van de volmacht, zodat de interne verhouding tussen vertegenwoordiger en vertegenwoordigde – althans in principe – doorwerkt in de verhouding tot de belastingadministratie. De belastingplichtige bepaalt dan ook primair door zijn wilsverklaring (volmachtverlening) het bestaan en de omvang van de volmacht.

De vraag naar bestaan en omvang van een volmacht in een concrete situatie steeds worden beantwoord door de vaststelling en de inhoud daarvan. De inhoud van een volmacht is een feitelijke kwestie, voor de vaststelling waarvan slechts de feitenrechter competent is, zodat de uitlegging van een verleende volmacht in cassatie, mits deugdelijk gemotiveerd, onaantastbaar is. Een klacht met betrekking tot de (on)bevoegdheid van een gemachtigde kan ook niet met vrucht voor het eerst in cassatie worden aangevoerd. Principieel kan de Hoge Raad zich slechts uitspreken over de vraag of de feitenrechter al dan niet blijk heeft gegeven van een juiste rechtsopvatting (en zijn uitspraak voldoende heeft gemotiveerd). De vraag naar de reikwijdte van een volmacht kan, gegeven de feitelijke vaststelling dat een volmacht rechtsgeldig is verleend en ook gegeven een bepaalde formulering van de volmacht, wel een rechtsvraag zijn.

In de Asser-serie staat:38.

Reeds lang wordt aanvaard dat een volmacht kan worden gegeven in het belang van een ander dan de volmachtgever, in het bijzonder ook in het belang van de gevolmachtigde zelf. Men denke bijvoorbeeld aan de volmacht tot inning van vorderingen bij een bankkrediet. Voor zulk een volmacht wordt wel de term procuratio in rem suam gebezigd. Bij een volmacht aan de bank is de volmacht ingebed in de kredietverhouding met de bank; de volmachtgever geeft de volmacht omdat de bank hem in zijn belang een krediet heeft verleend. Een verbod van procuratio in rem suam past niet in het gecompliceerde rechtsverkeer van onze maatschappij.

Verder staat in de Asser-serie:39.

Tot slot zij opgemerkt dat de termen machtiging en volmacht ook worden gebezigd voor allerlei rechtsverhoudingen waarbij van enige vertegenwoordigingsbevoegdheid geen sprake is; verhoudingen waarbij niets anders is geschied dan het verlenen van een bepaald recht, een zichzelf binden. Machtiging om de boeken in te zien is niets anders dan het recht verlenen tot zulk een inzage. Bij vertegenwoordiging gaat het steeds om het optreden tegenover derden. Het recht dat ik een ander geef om mijn kantoor te betreden, mijn voorraden op te nemen, mijn kas te controleren, is geen volmacht. De term machtiging wordt ook wel gebruikt bij de contractuele verlening van beschikkingsbevoegdheid aan een ander.