Hof 's-Hertogenbosch, 23-08-2012, nr. 04/01848

Aan belanghebbende zijn opgelegd de navolgende navorderingsaanslagen in de inkomstenbelasting/premie volksverzekeringen:

JaarAanslagnummerDagtekening19900000.00.000.H.0831 december 200219910000.00.000.H.1831 mei 200319920000.00.000.H.2831 mei 200319930000.00.000.H.3831 mei 200319940000.00.000.H.4831 mei 200319950000.00.000.H.5831 mei 200319960000.00.000.H.6831 mei 200319970000.00.000.H.7831 mei 200319980000.00.000.H.8831 mei 2003

de navolgende navorderingsaanslagen in de vermogensbelasting:

JaarAanslagnummerDagtekening19910000.00.000.K.1831 december 200219920000.00.000.K.2831 mei 200319930000.00.000.K.3831 mei 200319940000.00.000.K.4831 mei 200319950000.00.000.K.5831 mei 200319960000.00.000.K.6831 mei 200319970000.00.000.K.7831 mei 200319980000.00.000.K.8831 mei 200319990000.00.000.K.9831 mei 2003

alsmede kwijtscheldingsbesluiten ter zake van de in de navorderingsaanslagen begrepen verhogingen respectievelijk de gelijktijdig met de navorderingsaanslagen gegeven boetebeschikkingen, alsmede de gelijktijdig met de navorderingsaanslagen gegeven beschikkingen inzake heffingsrente.

Na daartegen gemaakte bezwaren heeft de Inspecteur bij de bestreden, in één geschrift vervatte, uitspraken de aanslagen en de beschikkingen gehandhaafd.

Belanghebbende is tegen de in één geschrift vervatte uitspraken door middel van één beroepschrift in beroep gekomen bij het Hof. Ter zake van dit beroep heeft de griffier van belanghebbende een griffierecht geheven van € 37.

De eerste meervoudige Belastingkamer van het Hof heeft op 10 november 2011 uitspraak gedaan op het beroep van belanghebbende met kenmerk 04/01848, LJN: BU5693 (hierna ook: de uitspraak in de hoofdzaak). In deze uitspraak is het volgende omtrent de loop van de (hoofd-)procedure vervat:

In de uitspraak in de hoofdzaak is het Hof tot het volgende dictum gekomen:

Het Hof heeft op grond van artikel 8:10 van de Awb de zaak verwezen naar de vierde enkelvoudige kamer van het Hof ter behandeling van het onderwerpelijke verzoek tot immateriëleschadevergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn.

De griffier heeft bij brief van 9 maart 2012 de Raad in de gelegenheid gesteld als partij te worden betrokken in de onderhavige procedure. Een afschrift van deze brief is aan belanghebbende en de Inspecteur gezonden.

Bij brief van 24 april 2012 heeft de Raad aan het Hof en (door tussenkomst van de griffier) aan de overige partijen medegedeeld zich in deze procedure te refereren aan het oordeel van het Hof.

Het onderzoek ter zitting heeft plaatsgevonden op 29 mei 2012 te 's-Hertogenbosch. Aldaar zijn toen verschenen en gehoord de heer B, als gemachtigde van belanghebbende, alsmede, namens de Inspecteur, I, J en K. Namens de Raad is, met kennisgeving daarvan aan het Hof, niemand verschenen.

Belanghebbende en de Inspecteur hebben vóór de zitting een pleitnota toegezonden aan het Hof en (door tussenkomst van de griffier) aan de overige partijen. De Raad heeft op de voet van artikel 8:58 Awb een nader stuk ingediend. Dit stuk is in kopie door tussenkomst van de griffier aan partijen toegezonden. Het Hof rekent deze pleitnota's en dit nadere stuk tot de stukken van het geding.

Belanghebbende heeft ter zitting een pleitnota voorgedragen en exemplaren daarvan overgelegd aan het Hof en aan de wederpartij. Tevens heeft belanghebbende op verzoek van het Hof een afschrift overgelegd van de brief van belanghebbende van 11 augustus 2011, welke reeds tot de stukken van het geding behoorde, waarin belanghebbende heeft verzocht om toekenning van een immateriëleschadevergoeding op grond van artikel 8:73 van de Awb. De Inspecteur heeft verklaard geen bezwaar te hebben tegen de overlegging van dit afschrift. Het Hof rekent de pleitnota en het afschrift van de brief van belanghebbende tot de stukken van het geding.

Van de zitting is een proces-verbaal opgemaakt, waarvan een afschrift aan deze uitspraak is gehecht.

Het Hof heeft vervolgens het onderzoek ter zitting gesloten.

Bij brieven van 30 mei 2012 heeft de griffier aan partijen medegedeeld dat het Hof het onderzoek heeft heropend, dat de behandeling van de zaak op grond van artikel 8:10, lid 2, van de Awb heeft verwezen naar de eerste meervoudige Belastingkamer van het Hof en dat, in geval partijen een nadere mondelinge behandeling wensen, zij dit vóór 6 juni 2012 aan het Hof kenbaar dienen te maken.

Bij brieven van 31 mei 2012, respectievelijk 4 juni 2012 hebben belanghebbende en de Inspecteur aangegeven geen behoefte te hebben aan een nadere mondelinge behandeling. Het Hof heeft van de Raad geen reactie ontvangen.

De griffier heeft bij brieven van 14 augustus 2012 aan partijen medegedeeld dat het Hof het onderzoek heeft gesloten.

Het geschil betreft het antwoord op de vraag of aan belanghebbende een immateriëleschadevergoeding op grond van artikel 8:73 van de Awb moet worden toegekend.

Belanghebbende beantwoordt deze vraag bevestigend, de Inspecteur ontkennend.

Partijen doen hun standpunten steunen op de gronden welke daartoe door hen zijn aangevoerd in de van hen afkomstige stukken, van al welke stukken de inhoud als hier ingevoegd moet worden aangemerkt, en hetgeen door hen op de zittingen daaraan is toegevoegd, waarvoor wordt verwezen naar de van deze zittingen opgemaakte processen-verbaal.

In deze zaak is geen geheimhoudingsprocedure gevoerd op grond van art. 8:29, lid 3, van de Awb.

In verband met de door partijen over en weer aangevoerde stellingen, zal het Hof enige vraagstukken van algemene aard behandelen betreffende het recht op vergoeding van immateriële schade wegens overschrijding van de redelijke termijn voor de beslechting van een (belasting-)geschil (hierna ook: de redelijke termijn) op de analoge grondslag van artikel 8:73 van de Awb.

Gedragingen aan de zijde van de belastingplichtige die (mede) ten grondslag liggen aan het geschil

De Inspecteur betoogt, zakelijk weergegeven, dat de belastingplichtige die opzettelijk onjuist aangifte doet en bewust inkomens- en vermogensbestanddelen aan het zicht van de Inspecteur onttrekt, geen recht heeft op schadevergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn. De Inspecteur spreekt in dit verband van gevaarzetting en eigen schuld en wijst op de gevolgen van dergelijke gedragingen voor de Staat(-skas).

Zoals de Hoge Raad heeft overwogen in zijn arresten van 10 juni 2011, nummers 09/02639, 09/05112 en 09/05113, LJN: BO5046, BO5080 en BO5087, onder meer gepubliceerd in BNB 2011/232 tot en met 234 (hierna: de arresten van 10 juni 2011), noopt de rechtszekerheid als algemeen aanvaard rechtsbeginsel ertoe dat belastinggeschillen binnen een redelijke termijn worden beslecht, in voorkomend geval na behandeling door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht. Uit de in dit verband relevant verklaarde jurisprudentie van het EHRM inzake artikel 6 van het EVRM volgt dat bij overschrijding van de redelijke termijn, behoudens bijzondere omstandigheden, spanning en frustratie als grond voor vergoeding van immateriële schade wordt verondersteld. Met overeenkomstige toepassing van artikel 8:73 van de Awb kan het bestuursorgaan en/of de Staat tot vergoeding van die schade worden veroordeeld.

Naar 's-Hofs oordeel vindt de onderhavige schadevergoedingsplicht zijn grond in de schending van het rechtszekerheidsbeginsel door het bestuursorgaan en/of de rechter. Het is de trage besluitvorming door bestuursorgaan en/of de rechter die leidt tot die schending en, behoudens bijzondere omstandigheden, spanning en frustratie bij de belastingplichtige wordt geacht op te roepen. Het Hof ziet in dit verband geen grond voor een uitzondering zoals door de Inspecteur bepleit op grond van leerstukken van gevaarzetting en/of eigen schuld. Het leerstuk van gevaarzetting, zijnde het in het leven roepen van een gevaarlijke situatie waarmee een redelijk denkend mens geen rekening hoeft te houden, doet aan het recht op vergoeding van immateriële schade wegens overschrijding van de redelijke termijn geen afbreuk. Het door de Inspecteur beschreven gedrag van belastingplichtigen kan overigens ook niet als gevaarzetting in civielrechtelijke zin worden gekenschetst. Voor zover de Inspecteur heeft bedoeld te stellen dat sprake is van risicoaanvaarding, opgevat als betreffende gedragingen waardoor men zich in een situatie brengt waar men risico's loopt die zich manifesteren en waardoor men schade leidt, geldt dat, zelfs indien daarvan sprake is, zulks onverlet laat dat de belastingplichtige recht heeft op beslechting van het geschil binnen een redelijke termijn. De mate waarin laakbare of onrechtmatige gedragingen van de belastingplichtige ten grondslag liggen aan dat geschil is niet van belang bij het antwoord op de vraag of er grond is voor toekenning van schadevergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn. Dat geldt ook voor zover deze gedragingen worden opgevat als eigen schuld van de belastingplichtige, voor zover overigens risicoaanvaarding niet reeds in de zin van eigen schuld moet worden opgevat (vgl. HR 28 juni 1991, NJ 1992, 622) en voor de door de Inspecteur aangevoerde omstandigheid dat de gedragingen van belanghebbende negatieve gevolgen hebben gehad voor de Staat(-skas).

Het vorenoverwogene laat onverlet dat sprake kan zijn van een negatieve invloed die van gedragingen zijdens de belastingplichtige uitgaat op de duur van de termijn die met de beslechting van het geschil is gemoeid. Voor zover de overschrijding van de redelijke termijn aan dergelijke gedragingen is toe te schrijven, heeft de belastingplichtige geen recht op schadevergoeding (zie hierna onder 4.9).

Gelet op het voorgaande moet de opvatting, inhoudende dat de laakbaarheid of onrechtmatigheid van gedragingen van de belastingplichtige die (mede) ten grondslag liggen aan het geschil verhinderen dat aanspraak kan worden gemaakt op schadevergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn die met de beslechting van het geschil is gemoeid, worden verworpen.

Gegrondheid van het (hoger) beroep als voorwaarde

De Inspecteur verdedigt de opvatting dat gegrondheid van het (hoger) beroep een constitutief vereiste is voor toekenning van schadevergoeding bij overschrijding van de redelijke termijn en wijst daartoe op de tekst van artikel 8:73, lid 1, van de Awb. De Inspecteur betoogt dat indien het (hoger) beroep ongegrond is, geen grond bestaat voor toekenning van schadevergoeding. Het Hof verwerpt deze zienswijze. Ook bij een ongegrond (hoger) beroep moet als regel worden aangenomen dat overschrijding van de redelijke termijn die met de beslechting van het geschil is gemoeid een inbreuk vormt op het rechtszekerheidsbeginsel en spanning en frustratie bij de belastingplichtige oproept. De overeenkomstige toepassing van artikel 8:73 van de Awb, zoals door de Hoge Raad voorgeschreven in de arresten van 10 juni 2011 voornoemd, maakt dat niet anders. Het Hof wijst in dit verband ook op het arrest van 10 juni 2011 in de zaak met nummer 09/05112, LJN: BO5080, onder meer gepubliceerd in BNB 2011/233.

Indien de rechter in een voorkomend geval het (hoger) beroep ongegrond bevindt en tot het oordeel komt dat er aanleiding is voor toekenning van schadevergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn, kan hij, teneinde de grondslag van artikel 8:73 van de Awb niet te verlaten, het (hoger) beroep gegrond verklaren, het bestreden besluit vernietigen en bepalen dat de rechtsgevolgen van het vernietigde besluit geheel in stand blijven, overeenkomstig het bepaalde in artikel 8:72, lid 3, van de Awb (vgl. ABRvS 13 juni 2007, nr. 200606058/1, LJN: BA7097, AB 2007, 261).

De invloed van boetematiging wegens overschrijding van de redelijke termijn.

Indien het geschil betrekking heeft op meerdere beschikkingen, waaronder een boetebeschikking, rijst de vraag of de omstandigheid dat de boetebeschikking wegens overschrijding van de redelijke termijn wordt verminderd, een afdoende remedie is voor overschrijding van de redelijke termijn indien het geschil mede een belastingaanslag betreft. De Hoge Raad overwoog in dit verband in het arrest van 10 juni 2011, nr. 09/05113, LJN: BO5087, onder meer gepubliceerd in BNB 2011/234, dat indien een procedure zowel een belastingaanslag als een daarmee samenhangende boete betreft, immateriëleschadevergoeding en boetevermindering, (beide) wegens overschrijding van de redelijke termijn, naast elkaar worden toegepast. De omstandigheid dat de boetebeschikking wegens overschrijding van de redelijke termijn is verminderd, laat derhalve onverlet het recht op schadevergoeding in verband met de lange duur die is gemoeid met de beslechting van het geschil, voor zover dat de aanslag betreft. Indien een geschil slechts betrekking heeft op een boetebeschikking, is er evenwel geen grond voor toekenning van schadevergoeding op de (analoge) grondslag van artikel 8:73 van de Awb naast boetematiging wegens overschrijding van diezelfde termijn (vgl. ABRvS 4 mei 2010, nr. 200906243/1/V6, LJN: BM3243).

Overlijden belastingplichtige

Indien de belastingplichtige overlijdt, rijst de vraag of het recht op schadevergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn, in de veronderstelling dat de belastingplichtige een dergelijk recht toekomt, overgaat op zijn erfgenamen. Het Hof overweegt dienaangaande als volgt.

Zoals de Hoge Raad in zijn arresten van 10 juni 2011 heeft geoordeeld, is artikel 8:73 van de Awb van overeenkomstige toepassing bij de toekenning van schadevergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn. Gelet daarop en op de omstandigheid dat met dat wetsartikel geen wijziging is beoogd van het materiële schadevergoedingsrecht en dat voor de inhoud van dat recht zoveel mogelijk aansluiting moet worden gezocht bij het civielrechtelijke schadevergoedingsrecht uit artikel 6:95 tot en met 6:126 BW (MvT Parl. Gesch. Awb II, p. 474, MvA II, Parl. Gesch. Awb II, p. 476), zal het Hof voor het antwoord op de onderwerpelijke vraag acht slaan op het bepaalde in artikel 6:106 BW, alsook op de arresten van 10 juni 2011.

In het tweede lid van artikel 6:106 BW is bepaald:

De achtergrond van deze bepaling is dat het recht op immateriëleschadevergoeding van hoogst persoonlijke aard is. Voorts is naar Nederlands recht de vergoeding van affectieschade ten principale uitgesloten (vgl. artikel 6:106 en artikel 6:108 BW). Daarin is een reden gelegen om de mogelijkheid van overgang onder algemene titel van het recht op vergoeding van immateriële schade te beperken (PG Boek 6, p. 381). Deze beperking houdt in, gezien artikel 6:106, lid 2, BW, dat slechts recht bestaat op vergoeding van immateriële schade indien de gerechtigde aan de wederpartij heeft medegedeeld op zodanige vergoeding aanspraak te maken.

Naar 's-Hofs oordeel brengt het bepaalde in artikel 6:106, lid 2, BW mee dat de belastingplichtige op enig moment gedurende de belastingprocedure, voorafgaand aan zijn overlijden, kenbaar moet hebben gemaakt dat hij vergoeding van immateriële schade wenst. De belastingplichtige die betrokken is in een belastinggeschil wordt weliswaar, gezien de arresten van 10 juni 2011, behoudens bijzondere omstandigheden, geacht spanning en frustratie te ondervinden bij overschrijding van de redelijke termijn, doch die veronderstelling laat onverlet dat schadevergoeding slechts op verzoek wordt toegekend. De omstandigheid dat de belastingplichtige mag worden verondersteld spanning en frustratie te ondervinden, betekent immers niet dat die belastingplichtige ook schadevergoeding mag worden geacht te vorderen, zodat een zodanige vordering, ook voor de wederpartij in de zin van artikel 6:101, lid 2, BW, bekend hoeft te worden verondersteld. Dit impliceert dat de eis van de mededeling geldt als constitutief vereiste voor de overgang onder algemene titel van het recht op schadevergoeding.

Het voorgaande brengt het Hof tot het oordeel dat de erfgenamen van de belastingplichtige aanspraak kunnen maken op vergoeding van de onderwerpelijke immateriële schade indien de belastingplichtige vóór zijn overlijden reeds om die vergoeding had verzocht. De bij de beoordeling van een door de overledene gedaan verzoek in acht te nemen termijn die met de beslechting van het geschil is gemoeid eindigt op het overlijdenstijdstip van die belastingplichtige. Het voorgaande laat onverlet dat de erfgenamen zelfstandig aanspraak kunnen maken op vergoeding van immateriële schade wegens overschrijding van de redelijke termijn indien die termijn te hunnen aanzien is overschreden, waardoor zij zelf kunnen worden geacht spanning en frustratie te hebben ondergaan als gevolg van de termijn die met de beslechting van het geschil is gemoeid.

Het onderscheid tussen de bezwaarfase en de fase van beroep en hoger beroep

Gezien de arresten van 10 juni 2011, moet een onderscheid worden gemaakt tussen een overschrijding van de redelijke termijn die toerekenbaar is aan de bezwaarfase enerzijds en een overschrijding van die termijn die toerekenbaar is aan de opvolgende fasen van beroep en (eventueel) hoger beroep. De schade die toerekenbaar is aan overschrijding van de redelijke voor de behandeling van het bezwaar in acht te nemen termijn, dient immers te worden vergoed door het bevoegde bestuursorgaan. De schade die toerekenbaar is aan de overschrijding van de redelijke voor de behandeling van het (hoger) beroep in acht te nemen termijn, dient te worden vergoed door de Staat (zie overweging 3.3.5 uit het arrest BNB 2011/232).

Uit de arresten van de Hoge Raad van 10 juni 2011 in verbinding met het arrest van de Hoge Raad van 22 april 2005, nr. 37 984, LJN: AO9006, onder meer gepubliceerd in BNB 2005/337 volgt dat de redelijke termijn voor behandeling van bezwaar en beroep gezamenlijk in beginsel twee jaren bedraagt, ingaande op het moment van ontvangst van het bezwaarschrift door het bestuursorgaan. In navolging van jurisprudentie van de Centrale Raad van Beroep in socialezekerheidszaken, acht het Hof als uitgangspunt een termijn van zes maanden voor de behandeling van het bezwaar redelijk. Voor de beroepsfase geldt derhalve als uitgangspunt een redelijke termijn van anderhalf jaar, terwijl uit de genoemde arresten reeds volgt dat de redelijke termijn voor de fase van hoger beroep in beginsel twee jaren bedraagt. Het Hof ziet in het tot 1 januari 2008 geldende artikel 25, lid 1, van de AWR geen grond voor een in zijn algemeenheid langere redelijke bezwaartermijn dan zes maanden. De destijds in artikel 25, lid 1, van de AWR opgenomen éénjaarstermijn geldt slechts als uiterste termijn, behoudens gevallen van verlenging op grond van het toenmalige artikel 25, lid 2, van de AWR (vgl. HR 8 maart 2002, nr. 36 412, LJN: AD9895, onder meer gepubliceerd in BNB 2002/225). Dat sprake is van een (in beginsel) uiterste termijn vindt bevestiging in paragraaf 6.2.7 van het toenmalige Voorschrift Algemene wet bestuursrecht 1997. Deze uiterste termijn behoeft naar 's-Hofs oordeel echter niet per definitie als uitgangspunt te worden gehanteerd voor het antwoord op de vraag welke termijn, in het algemeen, redelijk is voor de behandeling van een bezwaar. Het Hof beschouwt, met andere woorden, de vraag welke termijn als uitgangspunt redelijk is voor de behandeling van een bezwaar als een andere dan de vraag welke termijn de uiterste termijn is voor die behandeling.

Het zojuist overwogene laat onverlet dat er onder bijzondere omstandigheden aanleiding kan zijn om voor de bezwaarfase een langere termijn als redelijk aan te merken dan de voornoemde uitgangstermijn van zes maanden. Zo is het mogelijk dat het bestuursorgaan een langere termijn dan zes maanden nodig heeft voor het doen van uitspraak op bezwaar in verband met de ingewikkeldheid van de zaak. Die ingewikkeldheid kon in het verleden grond zijn voor het benutten van de toenmalige éénjaarstermijn van het zojuist genoemde artikel 25, lid 1, van de AWR, in afwijking van de genoemde beleidsregels uit het (toenmalige) Voorschrift Algemene wet bestuursrecht 1997. Het is in een dergelijk geval aan het bestuursorgaan om, bij betwisting door de belanghebbende, aannemelijk te maken dat de ingewikkeldheid van de zaak ertoe noopte een langere termijn voor behandeling van het bezwaar te hanteren dan de als uitgangspunt te hanteren termijn van zes maanden.

Indien de Inspecteur in een concreet geval, in verband met het tot 1 januari 2008 geldende artikel 25, lid 2, van de AWR, toestemming van de Minister van Financiën heeft verkregen om uitspraak op bezwaar te doen binnen een termijn van (in totaal) twee jaar, mag als uitgangspunt worden gehanteerd dat de redelijke termijn voor de behandeling van het bezwaar in concreto twee jaar bedraagt. Het is dan aan de belanghebbende om (eventueel) aannemelijk te maken dat een termijn van minder dan twee jaar redelijk was voor het doen van uitspraak op bezwaar, bijvoorbeeld op de grond dat de Inspecteur gedurende die tweejaarstermijn nodeloos heeft getalmd met het doen van uitspraak op bezwaar.

Indien zich één van de zojuist onder 4.7.3 en 4.7.4 genoemde gevallen voordoet, wordt de (totale) redelijke termijn van twee jaar voor bezwaar en beroep bij de rechtbank verlengd met de langere termijn dan de uitgangstermijn van zes maanden die met de behandeling van het bezwaar redelijkerwijs was gemoeid.

De aanvang en verlenging van de redelijke termijn in verband met aanvullingen van bezwaar- en beroepschriften

Zoals de Hoge Raad in zijn arresten van 10 juni 2011 heeft overwogen, vangt de redelijke termijn in beginsel aan op het moment waarop het bestuursorgaan het bezwaarschrift heeft ontvangen. In verband met de mogelijkheid van indiening van bezwaarschriften waaraan gebreken kleven, zoals het ontbreken van een motivering, overweegt het Hof dat de termijn die gemoeid is met de indiening van de motivering van het bezwaar nadat een zogenaamd "pro forma bezwaarschrift" is ingediend, als regel de redelijke termijn opschort (vgl. art. 7:10, lid 2, van de Awb). Dat geldt evenzeer indien de belastingplichtige een ongemotiveerd (hoger) beroepschrift indient en ook indien de belastingplichtige weliswaar een op zichzelf beschouwd ontvankelijk bezwaar- of beroepschrift indient, maar daarbij een aanvulling van het bezwaar of beroep aankondigt, zoals een nadere motivering. De met het herstel van vormgebreken, alsmede door de belastingplichtige op eigen initiatief aangekondigde aanvullingen, gepaard gaande tijdspanne komt aldus voor rekening van de belastingplichtige/belanghebbende.

Overige factoren

Uit de arresten van de Hoge Raad van 10 juni 2011 in verbinding met het arrest van de Hoge Raad van 22 april 2005, nr. 37 984, LJN: AO9006, onder meer gepubliceerd in BNB 2005/337 volgt dat de redelijkheid van de in een concreet geval met de beslechting van het geschil gemoeide termijn mede afhankelijk is van de volgende factoren:

De Inspecteur heeft in dit verband terecht betoogd dat de tijdspanne die gepaard gaat met de honorering van uitstelverzoeken, waaronder, zoals hiervóór reeds is overwogen, pro forma bezwaar- en/of beroepschriften, in beginsel voor rekening van de belastingplichtige komt. Wat betreft de met getuigenverhoren en/of de raadpleging van deskundigen gepaard gaande tijdspanne is het Hof van oordeel dat deze tijdspanne als uitgangspunt onderdeel is van een normaal proces (vgl. CRvB 30 juni 2009, 08/4752 + 4756 + 4757 + 4758 + 4759 BESLU + 09/1277 + 1278, 1280 + 1282 BESLU, LJN: BJ2125, overweging 6.5). Het Hof ziet dan ook als uitgangspunt geen grond voor verlenging van de redelijke termijn in verband met de met getuigenverhoren en/of raadpleging van deskundigen gepaard gaande tijdspanne.

In verband met de stellingname van de Inspecteur over de behandeling van verzoeken van belastingplichtigen tot inzending door het bestuursorgaan van de op de zaak betrekking hebbende stukken in de zin van artikel 8:42 van de Awb en van geheimhoudingsverzoeken op de grondslag van artikel 8:29 van de Awb overweegt het Hof als volgt. Het Hof stelt voorop dat de Inspecteur op de voet van artikel 8:42 van de Awb is gehouden de op de zaak betrekking hebbende stukken in het geding te brengen. De omstandigheid dat een belastingplichtige verzoekt om overlegging van de op de zaak betrekking hebbende stukken zoals bedoeld in artikel 8:42 van de Awb rechtvaardigt in beginsel geen verlenging van de redelijke termijn. De onbeperkte kennisname van partijen van de op de zaak betrekking hebbende stukken is immers een normaal onderdeel van een eerlijk proces. Indien het bestuursorgaan die onbeperkte kennisname niet wenst, geldt het volgende.

Als uitgangspunt geldt dat de termijn die redelijkerwijs gemoeid is met de behandeling van een geheimhoudingsverzoek op de grondslag van artikel 8:29 van de Awb de redelijke termijn voor de gehele procedure verlengt als factor die de ingewikkeldheid van de zaak betreft. Het Hof zal in beginsel een termijn van zes maanden hanteren voor de behandeling van een geheimhoudingsverzoek op de grondslag van artikel 8:29 van de Awb. In gevallen van misbruik van procesrecht of kennelijke frustratie van een goede procesorde zijdens de belanghebbende, kan er grond zijn om in afwijking van deze uitgangstermijn een langere termijn te hanteren.

Indien de rechter overgaat tot het stellen van prejudiciële vragen aan het Hof van Justitie van de Europese Unie, geldt naar 's-Hofs oordeel dat de met die prejudiciële verwijzing gemoeide termijn als regel de redelijke termijn verlengt. Ook deze verlenging is gestoeld op de ingewikkeldheid van de zaak. Die verlenging moet in beginsel ook in aanmerking worden genomen indien de zaak van een belastingplichtige inhoudelijk verwant is aan een op dat moment aanhangige andere zaak waarin prejudiciële vragen zijn gesteld, waarvan de beantwoording relevant is voor (een) in de zaak van die belastingplichtige te nemen beslissing(en) (vgl. onder meer EHRM 26 februari 1998, Pafitis e.a. tegen Griekenland, no. 163/1996, NJ 1999, 109, en CRvB 2 maart 2012, nr. 11/4208 BESLU, LJN: BV7730).

Het Hof overweegt in dit verband nog dat bij de beoordeling van de redelijkheid van de termijn die is gemoeid met de beslechting van een geschil ten aanzien van (beweerlijke) rechthebbenden van in het buitenland aangehouden banktegoeden in de beoordeling kan worden betrokken of de belastingplichtige is aan te merken als meewerker, dan wel ontkenner in de zin van het arrest van de Hoge Raad van 15 april 2011, nr. 09/03075, LJN: BN6324, onder meer gepubliceerd in BNB 2011/206, waarbij mede acht moet worden geslagen op het (eventuele) moment waarop een aanvankelijke ontkenner nadien alsnog besluit mee te werken. Naar 's-Hofs algemene oordeel zal er bij belastingplichtigen die in een vroeg stadium van de procedure meewerken door openheid van zaken ten aanzien van hun buitenlandse banktegoeden te verschaffen minder snel aanleiding zijn om af te wijken van de hiervoor in onderdeel 4.7.2 genoemde standaardtermijnen dan in geval van belastingplichtigen die gedurende de gehele procedure ontkennen, hoewel zij in rechte als rechthebbende van in het buitenland aangehouden banktegoeden worden aangemerkt.

Belanghebbende heeft bij brief van 11 augustus 2011 verzocht om vergoeding van immateriële schade wegens overschrijding van de redelijke termijn voor behandeling van het bezwaar en het beroep in de hoofdzaak. Op de voet van artikel 8:73, tweede lid, Awb heeft het Hof in de uitspraak van 10 november 2011 in de hoofdzaak bepaald dat ter voorbereiding van een nadere uitspraak inzake de vaststelling van de vergoeding voor immateriële schade het onderzoek wordt heropend. De vraag dringt zich op of de termijn in de hoofdzaak dient te worden verlengd met de periode die de procedure betreffende de vergoeding van immateriële schade, als sequel van de hoofdzaak, in beslag heeft genomen.

Het Hof is van oordeel dat deze vraag ontkennend moet worden beantwoord. Met de uitspraak in de hoofdzaak is aan de door belanghebbende ondervonden spanning en frustratie een einde gekomen. De in aanmerking te nemen termijn eindigt derhalve op het moment waarop die uitspraak is gedaan. Het voorgaande laat onverlet dat de separate procedure waarin de hoogte van de schadevergoeding wordt vastgesteld niet onredelijk lang mag duren (vgl. CRvB 4 mei 2010, nrs. 09/3266 BESLU t/m 3273 BESLU, LJN: BM4034, ov. 2.5.). In het onderhavige geval is naar het oordeel van het Hof aan laatstgenoemde voorwaarde voldaan.

Meerdere verwante beschikkingen

Indien het geschil betrekking heeft op meerdere beschikkingen ten aanzien van dezelfde belastingplichtige, rijst de vraag naar de gevolgen daarvan voor de hoogte van de toe te kennen schadevergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn. In zijn arresten van 10 juni 2011 overwoog de Hoge Raad dat indien bij de beslechting van een geschil dat een belastingaanslag betreft de redelijke termijn is overschreden, als uitgangspunt voor de schadevergoeding een tarief dient te worden gehanteerd van € 500 per half jaar dat de redelijke termijn is overschreden, waarbij het totaal van de overschrijding naar boven wordt afgerond.

Zoals hiervóór in onderdeel 4.5.1 reeds is opgemerkt, heeft de omstandigheid dat een eventueel in geschil zijnde boetebeschikking wordt gematigd wegens overschrijding van de redelijke termijn geen invloed op het recht op schadevergoeding wegens de lange duur van beslechting van het geschil, voor zover dat de belastingaanslag betreft. Uit het arrest van de Hoge Raad van 10 juni 2011, nr. 09/05113, LJN: BO5087, onder meer gepubliceerd in BNB 2011/234, volgt voorts dat van boetematiging evenmin ten principale invloed uitgaat op de hoogte van de als regel toe te kennen vergoeding van € 500 per half jaar dat de redelijke termijn is overschreden.

Het voorgaande roept de vraag op of indien het geschil zowel een belastingaanslag betreft als een daarmee verbonden beschikking inzake heffingsrente, eveneens per beschikking een schadevergoeding bij overschrijding van de redelijke termijn moet worden toegekend. Het Hof is van oordeel dat deze vraag in de regel ontkennend moet worden beantwoord. Indien het geschil betreft een belastingaanslag en een daarmee verbonden beschikking inzake heffingsrente, dient naar 's-Hofs oordeel in de regel één maal het voornoemde tarief van € 500 per half jaar dat de redelijke termijn is overschreden te worden toegekend, gezien de sterke onderlinge verwevenheid van deze respectieve beschikkingen. Daardoor zal het geschil dat deze beschikkingen betreft door de belastingplichtige in de regel, overeenkomstig de materiële werkelijkheid, als één geschil betreffende een bepaald tijdvak worden ervaren en zal derhalve bij overschrijding van de redelijke termijn in de regel geen sprake zijn van meer spanning en frustratie vanwege de omstandigheid dat niet één, maar twee beschikkingen in geschil zijn. Het voorgaande geldt evenzeer voor op hetzelfde tijdvak betrekking hebbende verwante beschikkingen, zoals verliesvaststellings- en verliesverrekeningsbeschikkingen.

Meerdere vergelijkbare zaken van dezelfde belastingplichtige

Een vergelijkbare vraag als de zojuist behandelde doet zich voor indien geschillen tussen de Inspecteur en een en dezelfde belastingplichtige inhoudelijk sterk verwant zijn doordat zij de belastingheffing ter zake van hetzelfde of vergelijkbare feit(-en) betreffen in meerdere tijdvakken en die geschillen in één procedure gezamenlijk worden behandeld.

Het EHRM heeft in zijn arrest van 18 mei 2006, nr. 22728/03, Arvanitaki-Roboti e.a. v. Greece, onder meer het volgende overwogen over de schadevergoeding bij overschrijding van de redelijke termijn voor de beslechting van een geschil:

In uitspraken betreffende procedures over het recht op een WAO-uitkering overwoog de Centrale Raad van Beroep als volgt (CRvB 30 juni 2009, 08/4752 + 4756 + 4757 + 4758 + 4759 BESLU + 09/1277 + 1278, 1280 + 1282 BESLU, LJN: BJ2125):

Het Hof stelt voorop dat de belastingplichtige die in hoofdzaak op hetzelfde onderwerp betrekking hebbende geschillen over meerdere belastingjaren aanhangig heeft gemaakt, recht heeft op beslechting van die geschillen binnen een redelijke termijn. Dit brengt mee dat, indien de redelijke termijn voor de beslechting van die geschillen is overschreden, als uitgangspunt voor elk van die geschillen een schadevergoeding wordt toegekend overeenkomstig de uitgangspunten van de arresten van 10 juni 2011. Een belastingplichtige die in hoofdzaak op hetzelfde onderwerp betrekking hebbende en gezamenlijk behandelde geschillen over meerdere belastingjaren aanhangig heeft gemaakt, zal in het algemeen meer spanning en frustratie ondervinden van de overschrijding van de redelijke termijn dan de belastingplichtige die procedeert over één belastingjaar. Er zal in het algemeen echter geen strikte evenredigheid bestaan tussen de mate van spanning en frustratie die dientengevolge wordt ondervonden en het aantal aanhangige geschillen. De ter zake van die geschillen in totaal toegekende schadevergoeding dient in redelijke mate van evenredigheid te staan tot de door de belastingplichtige geleden schade. Dit kan meebrengen dat in een concreet geval, waarbij de in hoofdzaak op hetzelfde onderwerp betrekking hebbende zaken gezamenlijk zijn behandeld, wordt volstaan met toekenning van een schadevergoeding, overeenkomstig de uitgangspunten van de arresten van 10 juni 2011, in één of enkele zaken van dezelfde belastingplichtige, terwijl in de overige wordt volstaan met de constatering dat de redelijke termijn is overschreden. Het Hof zal in dit verband, in navolging van de Centrale Raad van Beroep, het criterium van "in hoofdzaak op hetzelfde onderwerp betrekking hebbende zaken" hanteren, welk criterium niet identiek is aan het begrip "samenhangende zaken" zoals bedoeld in artikel 3, lid 2, van het Besluit proceskosten bestuursrecht (zie bijvoorbeeld CRvB 28 april 2008, nrs. 02/2000 WUBO + 07/4178 WUBO en 03/4567 WUBO + 07/1559 WUBO + 07/4280 WUBO + 07/6114 WUBO, LJN: BD1320 en BD1328).

Meerdere zaken, aangebracht door dezelfde gemachtigde

De Inspecteur en de Raad betogen, onder verwijzing naar het gedeeltelijk geciteerde arrest van het EHRM Arvanitaki-Roboti e.a. tegen Griekenland, van 15 februari 2008, nr. 27278/03, AB 2008, 140, dat er grond is voor een beperking van de grootte van de schadevergoeding indien dezelfde gemachtigde inhoudelijk (sterk) verwante zaken van meerdere belastingplichtigen behandelt. Het Hof verwerpt dit betoog. Als uitgangspunt geldt dat iedere belastingplichtige individueel spanning en frustratie ondervindt ten gevolge van een overschrijding van de redelijke termijn. Dat betekent dat iedere belastingplichtige aanspraak kan maken op vergoeding van de door hem uit dien hoofde geleden immateriële schade. Dit is, gelet op de bedoelde rechtspraak van het EHRM en, bijvoorbeeld, ABRvS 9 februari 2011, 200908260/1/M2, LJN: BP3701, anders indien meerdere belanghebbenden gezamenlijk een procedure aanhangig maken, maar van gezamenlijk procederen in de in die jurisprudentie bedoelde zin is geen sprake indien meerdere belastingplichtigen ieder voor zich een of meerdere geschillen aanhangig hebben gemaakt. Dat zij in de desbetreffende procedures worden bijgestaan door dezelfde gemachtigde brengt daarin naar 's-Hofs oordeel in beginsel geen verandering. Het Hof wijst er in dit verband nog op dat ook de Centrale Raad van Beroep in samenhangende zaken van verschillende justitiabelen, althans als uitgangspunt, aan iedere justitiabele een schadevergoeding toekent bij overschrijding van de redelijke termijn (zie bijvoorbeeld CRvB 7 november 2007, 05/4177 MAW, LJN: BB8067 en CRvB 28 april 2008, nrs. 02/2000 WUBO + 07/4178 WUBO en 03/4567 WUBO + 07/1559 WUBO + 07/4280 WUBO + 07/6114 WUBO, LJN: BD1320 en BD1328).

Risicoaanvaarding / eigen schuld belastingplichtige

In onderdeel 4.3.3 hiervóór is reeds overwogen dat het Hof geen grond ziet om een verzoek om schadevergoeding af te wijzen op de (beweerdelijke) grond dat sprake zou zijn van risicoaanvaarding/eigen schuld aan de zijde van de belastingplichtige. Het Hof ziet daarin evenmin grond om de hoogte van de toe te kennen schadevergoeding te matigen, met dien verstande dat, zoals in onderdeel 4.9.2 hiervóór reeds is overwogen, gedragingen zijdens de belastingplichtige die de met de beslechting van het geschil gemoeide termijn, zoals uitstelverzoeken, voor zijn rekening kunnen komen doordat zij de redelijke termijn kunnen verlengen.

Maximering van de toe te kennen schadevergoeding

De Inspecteur heeft [ten slotte] betoogd dat de schadevergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn niet hoger kan zijn dan (een percentage van) de omvang van het geschil in financiële zin. Het Hof volgt de Inspecteur niet in deze opvatting. Het betoog van de Inspecteur miskent dat het bij de schadevergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn gaat om een compensatie voor de immateriële schade die de belastingplichtige lijdt door spanning en frustratie die een te lange behandeling van het geschil waarin hij is betrokken voor hem meebrengt. Die spanning en frustratie laat zich niet in zijn algemeenheid begrenzen als (percentage van) de omvang van het geschil in financiële zin. Zoals gezegd, sluit het Hof voor de hoogte van de toe te kennen schadevergoeding als uitgangspunt aan bij hetgeen de Hoge Raad in de arresten van 10 juni 2011 heeft vooropgesteld, waarbij, in alle gevallen, waaronder het geval waarin meerdere inhoudelijk sterk verwante zaken van dezelfde belastingplichtige aanhangig zijn en gezamenlijk worden behandeld, zal moeten worden beoordeeld of de in totaal toe te kennen schadevergoeding in een redelijke mate van evenredigheid staat tot de door de belastingplichtige ondervonden spanning en frustratie.

Het voorgaande laat onverlet dat in bijzondere omstandigheden, waarbij met name valt te denken aan geschillen van een zeer geringe of verwaarloosbare financiële omvang, kan worden volstaan met de constatering dat de redelijke termijn is overschreden, omdat in dergelijke gevallen moet worden gezegd dat de geringe hoogte van het financiële belang niet de veronderstelling rechtvaardigt dat de lange behandelduur van het geschil spanning en frustratie bij de belastingplichtige heeft veroorzaakt (vgl. ABRvS 26 maart 2008, 200705993/1, LJN: BC7604).

Slotsom

Het hiervoor overwogene leidt in de onderhavige zaak tot de volgende slotsom:

De redelijke termijn voor de bezwaarfase wordt, gelet op de ingewikkeldheid van de zaak, vastgesteld op één jaar. De Inspecteur heeft niet aannemelijk gemaakt dat deze termijn op de voet van artikel 25, lid 2, van de AWR met toestemming van de Minister van Financiën is verlengd met één jaar. Het Hof acht een eventuele vermindering van deze termijn van één jaar in verband met het in 4.9.6 overwogene in het onderhavige geval niet aan de orde.

Het bezwaarschrift met betrekking tot de navorderingsaanslagen inkomstenbelasting/premie volksverzekeringen 1990 en vermogensbelasting 1991 is ingekomen bij de Inspecteur op 30 januari 2003. Op het bezwaar is beslist bij uitspraak op 16 juli 2004. De redelijke termijn voor de bezwaarfase van de navorderingsaanslag inkomstenbelasting/premie volksverzekeringen 1990 en vermogensbelasting 1991 is overschreden met afgerond een half jaar.

De bezwaarschriften met betrekking tot de navorderingsaanslagen inkomstenbelasting/premie volksverzekering 1991 tot en met 1998 en vermogensbelasting 1992 tot en met 1999 zijn in één geschrift vervat bij de Inspecteur ingekomen op 9 juli 2003. Hierop is beslist bij in één geschrift vervatte uitspraken op 16 juli 2004. De redelijke termijn voor de bezwaarfase van de navorderingsaanslagen inkomstenbelasting/premie volksverzekering 1991 tot en met 1998 en vermogensbelasting 1992 tot en met 1999 is overschreden met één week. Het Hof zal dit afronden op een half jaar.

De in 4.15.2 en 4.15.3 vermelde bezwaarschriften tegen deze navorderingsaanslagen hebben in hoofdzaak betrekking op hetzelfde onderwerp. Gelet op de omstandigheden van het onderhavige geval en op de hiervóór in 4.11.4 weergegeven uitgangspunten, kan naar het oordeel van het Hof worden volstaan met de toekenning van een schadevergoeding van één maal € 500 wegens de overschrijding van de redelijke termijn in de bezwaarfase betreffende alle onderwerpelijke beschikkingen. Belanghebbende heeft derhalve recht op een door de Inspecteur te vergoeden bedrag voor immateriële schade van € 500, welke vergoeding naar het oordeel van het Hof billijk is in de omstandigheden van het onderhavige geval.

Het beroep met betrekking tot de uitspraken op bezwaar in de voornoemde navorderingsaanslagen is bij het Hof ingediend op 27 augustus 2004. Het Hof heeft op 10 november 2011 uitspraak gedaan op het beroep tegen de uitspraken op bezwaar van de Inspecteur. De periode vanaf de uitspraken op bezwaar tot de uitspraak op het beroep bedraagt derhalve 7 jaren, 3 maanden en 25 dagen.

Hierop dient, ter bepaling van de overschrijding van de redelijke termijn, een redelijke periode voor de behandeling van het beroep in mindering te worden gebracht. Het Hof is van oordeel dat er grond is om in dit verband uit te gaan van een langere termijn dan de als regel voor de beroepsfase te hanteren termijn van anderhalf jaar. Gelet op de ingewikkeldheid van de onderwerpelijke hoofdzaak, hetgeen mede zijn weerslag heeft gekregen in het onder 1.3 geschetste procesverloop, en mede gezien de voor de behandeling van die zaak relevante prejudiciële verwijzing door de Hoge Raad in (onder meer) de zaak met nummer 43 050 (zie BNB 2008/159 en BNB 2009/222), stelt het Hof de redelijke termijn voor de behandeling van het beroep op, in totaal, 4 jaar. Deze redelijke termijn is overschreden met 3 jaren, 3 maanden en 25 dagen. Het Hof rondt dit af op 3,5 jaren. Het Hof zal op de zelfde grond als vermeld in 4.15.4 volstaan met de toekenning van een schadevergoeding van één maal € 500 per half jaar, zijnde in totaal € 3.500, welke vergoeding in de omstandigheden van het onderhavige geval volgens het Hof billijk is.

Ten aanzien van de proceskosten

Aangezien het door belanghebbende gedane verzoek tot vergoeding van immateriële schade wordt toegewezen, acht het Hof termen aanwezig de Inspecteur en de Minister van Veiligheid en Justitie te veroordelen tot betaling van een tegemoetkoming in de kosten die belanghebbende in verband met de behandeling van deze schadestaatprocedure redelijkerwijs heeft moeten maken.

Het Hof stelt deze tegemoetkoming, mede gelet op het bepaalde in het Besluit proceskosten bestuursrecht voor de door een derde beroepsmatig verleende rechtsbijstand (verschijnen op een nadere zitting) op 0,5 x € 322 (waarde per punt) x 1 (factor gewicht van de zaak) is € 161.

Het Hof