HR, 29-05-2015, nr. 14/03927

[X] (hierna: belanghebbende) te [Z] heeft bij de aangifte inkomstenbelasting/premie volksverzekeringen (hierna: IB/PVV) voor het jaar 2009 een bedrag van € 4.200 ter zake van uitgaven voor levensonderhoud van zijn zoon [A], in aftrek gebracht.1.Deze aangifte is echter niet gevolgd door de Inspecteur.2.Met dagtekening 25 juli 2012 is aan belanghebbende een aanslag IB/PVV voor het jaar 2009 opgelegd waarbij geen rekening is gehouden met de door belanghebbende geclaimde persoonsgebonden aftrek ter zake van uitgaven voor levensonderhoud van zijn zoon. Gelijktijdig met de aanslag IB/PVV 2009 is aan belanghebbende een beschikking heffingsrente opgelegd.

De betreffende aanslag en beschikking zijn, na daartegen door belanghebbende gemaakt bezwaar, bij uitspraak op bezwaar door de Inspecteur gehandhaafd.

Belanghebbende heeft beroep ingesteld tegen deze uitspraak op bezwaar. Dit beroep is echter ongegrond verklaard door de Rechtbank Gelderland (hierna: de Rechtbank).3.

Belanghebbende heeft vervolgens hoger beroep ingesteld bij het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden (hierna: het Hof). Het Hof heeft het hoger beroep gegrond geacht en heeft zowel de uitspraak van de Rechtbank als de uitspraken op bezwaar vernietigd.4.

De Staatssecretaris van Financiën (hierna: de Staatssecretaris) heeft tijdig en ook overigens op regelmatige wijze beroep in cassatie ingesteld tegen bovengenoemd oordeel van het Hof.

Het geschil in cassatie betreft de vraag of voldaan is aan de in artikel 6.1, lid 3, van de Wet inkomstenbelasting 2001 (hierna: Wet IB 2001) gestelde voorwaarde dat belanghebbende zich redelijkerwijs gedrongen heeft kunnen voelen tot het doen van de uitgaven ter zake van levensonderhoud van zijn zoon.

Het geschil spitst zich toe op de vraag welke invloed het spaartegoed van betreffende zoon, met een gemiddelde omvang van circa € 20.000, heeft, mede in aanmerking genomen dat dit spaartegoed (deels) is opgebouwd uit op grond van leningen ontvangen gelden van de Dienst Uitvoering Onderwijs (hierna: de DUO).

In deze conclusie behandel ik eerst de weergave van de feiten en het geding in feitelijke instanties (onderdeel 2), alsmede de klachten van de Staatssecretaris tegen de uitspraak van het Hof (onderdeel 3). In onderdeel 4 bespreek ik de relevante wetgeving, wetsgeschiedenis, jurisprudentie en literatuur uit het fiscale recht. In onderdeel 5 behandel ik de relevante aspecten uit het burgerlijk recht en in onderdeel 6 uit de Wet werk en bijstand. De beoordeling van de door de Staatssecretaris aangedragen klachten volgt in onderdeel 7. Ik sluit af met een conclusie in onderdeel 8.

Het Hof heeft de feiten, waarvan in cassatie kan worden uitgegaan, als volgt vastgesteld:

Belanghebbende heeft twee zonen, [C] (…) en [A] (hierna: de zoon), geboren [in] 1982. De zoon is in 2000 gaan studeren.

De zoon heeft in het eerste kwartaal van 2009 een lening van de Informatie Beheer Groep (hierna: de IB-groep) ontvangen van € 823,41 per maand. Na het eerste kwartaal van 2009 heeft de zoon geen recht meer op leningen van de IB-groep. Uit hoofde van een stage heeft de zoon in de periode januari 2009 tot en mei 2009 een kostenvergoeding van in totaal € 1.336 ontvangen. Overige inkomsten heeft hij in dat jaar niet gerealiseerd. De zoon is in december 2009 afgestudeerd.

De door de zoon in 2009 gemaakte kosten (huur, gas, water, elektra, internet, huishoudkosten, kleding, studiekosten) bedragen € 1.000 per maand.

Op 1 januari 2009 beschikte de zoon over een banktegoed van € 21.459 en op 31 december 2009 over een banktegoed van € 19.800. Op 12 december 2009 had de zoon een studieschuld aan de IB-groep van € 66.525,75, welke schuld vanaf twee jaar na het afstuderen dient te worden afgelost.

De zoon heeft in 2009 in een semi-studentenwoning (eengezinswoning) gewoond en had toen twee huisgenoten, waarvan [D] (hierna: [D]) er één was.

De zoon en [D] hebben in de aangiften IB/PVV voor het jaar 2009 gekozen voor de kwalificatie als partner als bedoeld in artikel 1.2 van de Wet inkomstenbelasting 2001 (hierna: Wet IB 2001). De studiekosten van de zoon over het jaar 2009 zijn daarbij op het inkomen van [D] in mindering gebracht. Het daarmee gerealiseerde fiscale voordeel bedroeg in totaal € 2.500 en is door de zoon en zijn twee huisgenoten gezamenlijk gedeeld, waarbij een derde (€ 833) aan de zoon toekwam. (…)

Rechtbank

De Rechtbank heeft met betrekking tot het geschil overwogen:

Anders dan verweerder, ziet de rechtbank in de keuze voor de kwalificatie als partner van [D] voor het betrokken jaar niet zonder meer een belemmering voor aftrek van de door eiser gedane uitgaven als persoonsgebonden aftrek. De zoon heeft ter zitting verklaard dat hij in 2009 in een studentenhuis woonde met twee andere personen, dat hij en zijn huisgenoten een gezamenlijke huishoudpot hadden voor de gemeenschappelijke kosten waaronder schoonmaakmiddelen en kosten van gezamenlijke maaltijden, en dat hij geen affectieve relatie had met [D]. De rechtbank heeft geen reden om aan de juistheid van deze verklaring te twijfelen. Derhalve moet worden aangenomen dat [D] geen andere bijdrage heeft geleverd aan het levensonderhoud van [A] dan het voordeel dat hij aan [A] deed toekomen uit hoofde van het tussen hen aangegane fiscale partnerschap. Ter zitting heeft [A] verklaard dat dat voordeel € 2.000 á € 3.000 was. Dit bedrag is, noch op zichzelf, noch tezamen met de andere inkomsten beschouwd, zodanig groot dat eiser zich daardoor niet meer gedrongen kon voelen tot het doen van uitgaven voor het levensonderhoud van zijn zoon.

Voor het antwoord op de vraag of belanghebbende zich redelijkerwijs gedrongen heeft kunnen voelen tot het doen van uitgaven voor het levensonderhoud van zijn zoon, zijn echter niet alleen de inkomsten maar ook het vermogen van belang. Vast staat dat de zoon in 2009 een gemiddeld banksaldo had van ongeveer € 20.000. Ook staat vast dat de zoon een rentedragende studieschuld had aan de IB-groep van ongeveer € 66.000. Volgens eiser had de zoon per saldo een negatief vermogen en staat daarom het banksaldo niet aan voornoemde aftrek in de weg. De rechtbank volgt eiser daarin niet. Het gaat bij de aftrek van persoonsgebonden uitgaven om de beschikbare middelen van de ondersteunde. De zoon van eiser kon beschikken over het banksaldo van ongeveer € 20.000. De studieschuld hoefde in 2009 nog niet geheel of gedeeltelijk te worden terugbetaald. Onder die omstandigheden kon eiser zich niet redelijkerwijs gedrongen voelen om de zoon te ondersteunen. Van bijzondere omstandigheden die aan aantasting van het vermogen in de weg stonden, is geen sprake. Ter zitting heeft de zoon verklaard dat hij het banksaldo aanhoudt om dat op enig moment in de toekomst te gebruiken voor het opstarten van een bedrijf. Dat is niet een bijzondere omstandigheid in de hiervoor bedoelde zin (vgl. HR 21 maart 1956, nr. 12.708, BNB 1956/160, LJN: AY2042 en HR 2 mei 1956, nr. 12.732, BNB 1956/190, LJN: AY2062). De enkele omstandigheid dat de zoon een lening is aangegaan en daardoor de verplichting is ontstaan om die lening op een later moment af te lossen, kan evenmin worden aangemerkt als zo'n bijzondere omstandigheid (vgl. Gerechtshof Amsterdam van 12 augustus 2010, nr. 08/00047, LIN: BN4211). Ook is niet sprake van een bescheiden vermogen als bedoeld in onderdeel 2.7 van het Besluit Staatssecretaris van Financiën van 21 januari 2010, nr. DGB2010/372M, BNB 2010/126. (…)

De Rechtbank heeft belanghebbendes beroep ongegrond verklaard.

Hof

Het Hof heeft met betrekking tot het geschil overwogen:

Bij de beoordeling van de vraag of belanghebbende zich redelijkerwijs gedrongen heeft kunnen voelen tot het doen van uitgaven voor levensonderhoud van de zoon dienen eigen inkomsten en eigen vermogen van de zoon in aanmerking te worden genomen. Aangenomen kan worden dat de zoon aan een kostenvergoeding in verband met een stage in de maanden april en mei 2009 een bedrag van (2/5 x € 1.336 =) € 534,40 heeft ontvangen (zie 2.2). Verder blijkt uit de feiten dat het voordeel uit het fiscaal partnerschap € 833 bedroeg (zie 2.6) en dat de maandelijkse kosten van de zoon € 1.000 bedroegen (zie 2.3). Hieruit volgt dat de zoon maandelijks de kosten niet uit eigen inkomsten kon betalen.

Het Hof is van oordeel dat de aanwezigheid van spaartegoed van de zoon niet aan aftrek bij belanghebbende voor kosten van levensonderhoud voor de zoon in de weg staat. Een spaartegoed van gemiddeld € 20.629 (zie 2.4) is weliswaar niet gering te noemen maar kan toch nog als bescheiden worden gekwalificeerd, te meer gelet op het verschil tussen de maandelijkse inkomsten en kosten, de omstandigheid dat de zoon uitwonend is, dat hij in 2009 zijn spaartegoed heeft aangesproken en de aanwezigheid van de aanzienlijke studieschuld, alhoewel die in 2009 nog niet hoefde te worden afgelost. Ten slotte merkt het Hof nog op dat de zoon na een langdurig studietraject met een eigen bedrijf is gestart. Onder deze onzekere omstandigheden heeft belanghebbende zich redelijkerwijs gedrongen kunnen voelen de verdere aantasting van het eigen vermogen van de zoon te voorkomen en de kosten voor diens levensonderhoud voor zijn rekening te nemen. Dat belanghebbende bij het doen van de aangifte IB/PVV voor het jaar 2009 geen exact inzicht in de financiële situatie van de zoon had, doet hieraan niet af.

Gelet op het voorgaande is er sprake van voor aftrek in aanmerking komende uitgaven voor levensonderhoud van de zoon zodat de Inspecteur de geclaimde aftrek voor de drie kwartalen (3 x € 1.050 = € 3.150) ten onrechte heeft geweigerd. (…)

Het Hof heeft het door belanghebbende ingestelde hoger beroep gegrond geacht.

De Staatssecretaris voert in cassatie aan dat het Hof ten onrechte tot het oordeel is gekomen dat belanghebbende zich gedrongen heeft kunnen voelen om bij te dragen in de kosten van levensonderhoud van zijn zoon.

Ter toelichting voert de Staatssecretaris aan:

(…) Voorts staat vast dat het Hof heeft vastgesteld dat de vader geen inzicht had in de financiële situatie van zijn zoon toen hij de uitgaven deed. Het enige wat vader wist, was dat de zoon een spaartegoed had gevormd, dat hij vanaf april 2009 niet meer kon lenen bij de DUO en dat hij een substantiële studieschuld bij de DUO had opgebouwd.

(…) a. de zoon [kon] in zijn levensonderhoud (…) voorzien door gebruik te maken van zijn opgepotte DUO-leningen;

b. bij een spaarsaldo van € 20.000, voor een zoon waarvoor niet meer de wettelijke onderhoudsverplichting geldt, de ouder zich niet in redelijkheid gedrongen kan voelen om alsnog bij te dragen in het levensonderhoud, zeker niet in een geval waarin de ouder in de voorafgaande periode geen probleem had met de situatie dat de zoon maximaal leende bij de DUO.

(…) Ten aanzien van de studieschuld merk ik nog op dat geen sprake is van een direct opeisbare schuld. Eerst een bepaalde periode na afloop van de studie dient er een begin gemaakt te worden met de terugbetaling. In de onderhavige periode is derhalve geen sprake van een opeisbare schuld.

Wetgeving

Wetgeving

In verband met het onderzoek naar de vraag of er in de voorliggende zaak sprake is van een civielrechtelijke onderhoudsverplichting zijn bovendien artikel 1:392 in combinatie met artikel 1:395a van het Burgerlijk Wetboek (hierna: BW) en artikel 6:3 van het BW van belang.19.

Artikel 1:392 van het BW luidde in 2009, voor zover in cassatie van belang, als volgt:

1. Tot het verstrekken van levensonderhoud zijn op grond van bloed- of aanverwantschap gehouden:

a. de ouders;

(…)

2. Deze verplichting bestaat, behalve wat betreft ouders en stiefouders jegens hun minderjarige kinderen en stiefkinderen en jegens hun kinderen bedoeld in artikel 395a van dit boek, slechts in geval van behoeftigheid van de tot levensonderhoud gerechtigde.

Artikel 1:395a van het BW luidde in 2009:

1. Ouders zijn verplicht te voorzien in de kosten van levensonderhoud en studie van hun meerderjarige kinderen die de leeftijd van een en twintig jaren niet hebben bereikt.

2. Een stiefouder is gedurende zijn huwelijk of zijn geregistreerd partnerschap jegens de tot zijn gezin behorende meerderjarige kinderen van zijn echtgenoot of geregistreerde partner die de leeftijd van een en twintig jaren niet hebben bereikt, verplicht te voorzien in de bij het vorige lid bedoelde kosten.

Artikel 6:3 van het BW luidde in 2009, voor zover in cassatie van belang, als volgt:

1. Een natuurlijke verbintenis is een rechtens niet-afdwingbare verbintenis.

2. Een natuurlijke verbintenis bestaat:

(…)

b. wanneer iemand jegens een ander een dringende morele verplichting heeft van zodanige aard dat naleving daarvan, ofschoon rechtens niet afdwingbaar, naar maatschappelijke opvattingen als voldoening van een aan die ander toekomende prestatie moet worden aangemerkt.

Jurisprudentie

In het arrest van 18 maart 1953 heeft de Hoge Raad met betrekking tot het bestaan van een tot een natuurlijke verbintenis leidende morele verplichting van een grootvader om de kosten van de studie van zijn kleinzoons, wiens vader, zijnde de kostwinner, is overleden, voor zijn rekening te nemen, het volgende geoordeeld:20.

Dat nu in de door den R.v.B. weergegeven omstandigheden de verhouding van belangh. tot zijn dochter of zijn kleinzoons een verplichting tot de betaling van meergenoemde premies [ter zake van met het oog op de studie van de kleinzoons gesloten studieverzekeringen] van zo dringenden aard, dat die dochter deze van haar vader als een haar in redelijkheid toekomende bijdrage in de kosten van de opvoeding van haar zoons zou kunnen vergen, niet meebracht;

dat toch, al moge belangh. zich in die omstandigheden moreel gehouden hebben geacht tot de mogelijkheid van een toekomstige studie van zijn kleinzoons het zijne bij te dragen, geen verplichting hem drong om hetgeen hij daartoe kon missen reeds toen te doen overgaan uit zijn vermogen in dat van zijn dochter, die zijn enige kind was, ten einde deze in staat te stellen in den daartoe gekozen vorm van een studieverzekering voor de studie van haar zoons te sparen;

Bij arrest van 9 september 1983, nr. 6304, heeft de Hoge Raad met betrekking tot de reikwijdte van de onderhoudsverplichting van artikel 1:392 BW ter zake van meerderjarige kinderen het volgende geoordeeld:21.

In het arrest van 9 november 1990, nr. 7498/7499, heeft de Hoge Raad met betrekking tot het bestaan van een natuurlijke verbintenis ter zake van de voorziening in de kosten van levensonderhoud van kinderen het volgende geoordeeld:22.

Onderdeel 2a berust op de stelling dat niet kan worden aangenomen dat voorzieningen ten behoeve van kinderen die verder gaan dan een voorziening in de kosten van levensonderhoud en bijv. strekken ter voldoening van studiekosten, berusten op een natuurlijke verbintenis. Deze stelling kan in haar algemeenheid niet als juist worden aanvaard, zodat het onderdeel tevergeefs is voorgesteld. Dat geldt ook voor onderdeel 2b, dat op onderdeel 2a voortbouwt.

In het arrest van 13 maart 1992, nr. 7999, heeft de Hoge Raad met betrekking tot de verhouding van een studielening tot de onderhoudsverplichting uit artikel 1:395a, lid 1, BW van kinderen die de leeftijd van 21 jaar nog niet hebben bereikt, het volgende geoordeeld:23.

Het hof heeft vastgesteld dat P. met ingang van 1 april 1989 recht heeft op een toelage krachtens de Wet op de studiefinancieringWet op de studiefinanciering (hierna: de WSF) en dat hij naast de basisbeurs voor een thuiswonende een aanvullende lening ontvangt van ƒ 125 per maand. Het hof heeft voorts geoordeeld dat deze lening een subsidiair karakter heeft en dat dit inhoudt dat het primair een verplichting voor de vader is dit deel van de behoefte van P. voor zijn rekening te nemen. Dit oordeel wordt door middel 1 bestreden.

Bij de beoordeling van het middel moet uitgangspunt zijn dat P. aan het hem, naast de basisbeurs, door de lening beschikbaar gestelde bedrag van ƒ 125 per maand behoefte heeft, terwijl voorts, voor wat dit middel betreft, veronderstellenderwijs ervan moet worden uitgegaan dat de draagkracht van de vader voldoende is om een uitkering van ƒ 125 per maand te zijnen laste te brengen (de draagkracht komt in de volgende middelen aan de orde). Zou juist zijn het betoog van het middel dat de vader evenvermeld bedrag niet voor zijn rekening behoeft te nemen, dan zou het gevolg zijn dat P., die tot terugbetaling van het geleende bedrag verplicht is (zij het niet eerder dan vanaf 1 januari van het jaar volgend op het jaar waarin hij is opgehouden met studerende te zijn, art. 37art. 37 WSF), zijn kosten van levensonderhoud en studie in zoverre zelf zou moeten dragen. Dit is niet verenigbaar met art. 1:395a lid 1art. 1:395a lid 1 BW en volgt ook niet uit het stelsel van de WSF. Het middel faalt derhalve.

Meijers heeft bij dit arrest als volgt geconcludeerd:

Het oordeel van het hof dat het in de eerste plaats de verplichting van de man is te voorzien in de behoefte van P., die uitdrukking vindt, en voor zover zij uitdrukking vindt, in de aanvullende lening, is naar mijn mening juist. 'Met een lening voorziet een kind niet in zijn onderhoud. Indien de onderhoudsplichtige daartoe draagkracht heeft, dient hij ook het bedrag van de vastgestelde lening aan het kind te betalen' (Rapport van de werkgroep alimentatienormen van de studiekring burgerlijke rechtspraak van de NVvR, vierde herziene versie, Trema-special '91–1, p. 32). Het middelonderdeel is ongegrond.

In het arrest van 18 januari 1996, nr. 1382/93, heeft Gerechtshof Amsterdam, met betrekking tot het bestaan van een morele verplichting ter zake van het voorzien in de kosten van levensonderhoud voor kinderen die ouder zijn dan 21 jaar, het volgende geoordeeld:24.

Bij arrest van 26 maart 2004, nr. 2004/1055, heeft Gerechtshof Arnhem, met betrekking tot de term “behoeftigheid”, zoals gebruikt in artikel 1:392, lid 2, BW, en de invloed van een studielening op de behoefte van betreffende kind dat de leeftijd van 21 jaar reeds bereikt heeft, het volgende geoordeeld:25.

Behoeftigheid bestaat indien de onderhoudsgerechtigde niet in staat is om volledig in het eigen levensonderhoud te voorzien.

Uit de geschiedenis van de totstandkoming van artikel 1:392 BW blijkt dat het niet de strekking van die bepaling is ouders te verplichten hun meerderjarige kinderen, die overigens in staat zijn door arbeid in hun eigen levensonderhoud te voorzien, door het verstrekken van een uitkering in staat te stellen tot het volgen of voltooien van een opleiding (HR 9 september 1983, NJ 1984, 535).

De dochter, die in 1999 haar Mavo diploma heeft behaald, heeft daarmee een opleiding genoten waarmee zij naar het oordeel van het hof in staat moet worden geacht in haar eigen levensonderhoud te voorzien. Het enkele feit dat de dochter studeert maakt haar niet behoeftig. De wijze waarop de studiefinanciering in de laatste jaren is gewijzigd noopt niet tot een ander oordeel. Het huidige systeem van studiefinanciering biedt haar immers de mogelijkheid om naast de studiebeurs en haar inkomsten uit arbeid een lening te sluiten en dientengevolge in haar eigen levensonderhoud te voorzien. Het feit dat de dochter die lening te zijner tijd zal moeten terugbetalen biedt in de gegeven omstandigheden geen aanleiding om anders te oordelen.

Bij arrest van 6 september 2011, nr. 200.075.863/01, heeft Gerechtshof Arnhem geoordeeld dat een natuurlijke verbintenis kan bestaan voor ouders om een kind dat de leeftijd van 21 jaar reeds heeft bereikt, te ondersteunen bij het dragen van de kosten van een reeds aangevangen studie:26.

Ten behoeve van [kind A] heeft de man een premie voor een zorgverzekering van € 108,- per maand en collegegeld van € 135,- per maand opgevoerd. De vrouw heeft deze kostenposten op zichzelf niet betwist, doch betoogt dat deze bij de berekening van de draagkracht van de man buiten beschouwing dienen te worden gelaten, omdat de man jegens [kind A] niet meer onderhoudsplichtig is. Hoewel de man op de ingangsdatum jegens [kind A] niet meer onderhoudsplichtig was in de zin van artikel 1:395a lid 1 BW, ziet het hof niettemin aanleiding om bij de berekening van de draagkracht van de man voormelde kosten van [kind A] in aanmerking te nemen. Het hof overweegt hiertoe dat ter zitting in hoger beroep is gebleken dat [kind A] haar studie, die zij kennelijk met toestemming van de ouders is begonnen, nog niet heeft afgerond en deze eerst volgend schooljaar, na een stage, zal voltooien. Onder deze omstandigheden bestaat er naar het oordeel van het hof een uit een natuurlijke verbintenis voortvloeiende verplichting voor de ouders om binnen redelijke grenzen de voltooiing van die studie mogelijk te maken.

Literatuur

Koens schrijft met betrekking tot de onderhoudsplicht van kinderen die ouder zijn dan 21 jaar het volgende:27.

Jegens studerende kinderen van 21 jaar en ouder zijn ouders naar burgerlijk recht in het algemeen dus niet onderhoudsplichtig. Er kan ter zake wel sprake zijn van een morele verplichting. Ook op grond van de WSF worden ouders verondersteld (althans voor zover hun draagkracht dat volgens de WSF toelaat) bij te dragen in de studiekosten van hun kind, óók als dit kind 21 jaar of ouder is en het verstrekken van een bijdrage dus rechtens niet meer afdwingbaar is.

De Boer schrijft met betrekking tot de onderhoudsverplichting van kinderen die de leeftijd van 21 jaar reeds bereikt hebben:28.

De belangrijkste vraag die zich ten aanzien van deze onderhoudsplicht voordoet is die van de behoeftigheid van meerderjarige studerende kinderen van 21 jaar of ouder. In de strikte zin is een volwassen student niet behoeftig omdat hij over het algemeen in staat is zich door arbeid het nodige voor zijn levensonderhoud te verwerven; zie Rb. ’s-Gravenhage 6 maart 1953, NJ 1953, 457. De Hoge Raad heeft de kwestie in deze zin beslist; zie arrest van 9 september 1983, NJ 1984, 535, met een beroep op de geschiedenis van art. 392. (…)

Het arrest geeft geen uitsluitsel over de vraag, of niet aan de zijde van de ouder, die zijn minderjarige kind een studie laat beginnen in het vooruitzicht dat deze eerst na de meerderjarigheid zal kunnen worden voltooid, een contractuele of andere gebondenheid bestaat. Rb. ’s-Gravenhage 18 juni 1973 en Hof ’s-Gravenhage 5 juni 1974, NJ 1975, 216 en Hof Amsterdam 18 januari 1996, NJ 1997, 726 hebben onder dergelijke omstandigheden een tot een rechtens afdwingbare versterkte natuurlijke verbintenis tot het betalen van een studietoelage aangenomen. Veel zal hier afhangen van de omstandigheden van het geval, doch een gebondenheid van de ouders kan m.i. zeker niet steeds worden uitgesloten.

Roelvink-Verhoeff schrijft met betrekking tot de link tussen de civielrechtelijke en fiscale bepalingen het volgende:29.

Het vereiste dat de belastingplichtige zich gedrongen heeft moeten voelen (art. 6.1 lid 3 Wet IB 2001) tot het doen van de uitgaven, ziet op het bestaan van een wettelijke of morele verplichting daartoe.

Civielrechtelijk is sprake van een onderhoudsplicht als het kind behoefte heeft aan een bijdrage. Of het kind ook behoeftig is, speelt tot het 21ste jaar geen rol. (…)

Fiscaal lijkt de jurisprudentie ten aanzien van de behoefte van het kind op enkele punten, namelijk ten aanzien van eigen inkomsten en het effect van een lening van meerderjarige kinderen, niet geheel in dezelfde richting te wijzen als de civiele. (…) Hoewel de aanwezigheid van enig vermogen niet onder alle omstandigheden hoeft te betekenen dat van de ondersteunde mag worden verwacht dat hij op dit vermogen inteert (LJN BO9129), kunnen feitelijk aanwezige eigen inkomsten of vermogen de behoefte zodanig verminderen dat van een verplichting tot het leveren van een bijdrage geen sprake meer is, ook al levert de ouder deze bijdrage wel (HR 12 maart 1997, V-N 1997/1388). Zo oordeelde de Rechtbank ’s-Gravenhage dat het vermogen van de jongmeerderjarige, bestaande uit een vordering van € 50 000 op de ouder in het kader van ‘estate-planning’ en circa € 40 000 aan banktegoeden, zodanig was dat hij in eigen onderhoud kon voorzien (LJN BN3746).

(…)

Kinderen ouder dan 21 jaar

Is het kind ouder dan 21 jaar, dan heeft de ouder slechts een verplichting bij te dragen in diens levensonderhoud voor het geval het kind behoeftig is. Het is – aldus de Hoge Raad – niet de strekking van de bepaling van artikel 1:392 BW ouders te verplichten hun meerderjarige kinderen die in staat zijn door arbeid in eigen levensonderhoud te voorzien, door het verstrekken van een uitkering in staat te stellen tot het volgen of voltooien van een opleiding.30.(…)

Jonker schrijft met betrekking tot de onduidelijkheid van de positie van kinderen ouder dan 21 jaar het volgende:31.

Wederom heeft de wetgever gekozen om geen specifieke bepaling op te nemen voor studerende meerderjarigen.32.Ook in de jurisprudentie is de heersende opvatting dat studerende meerderjarige kinderen ouder dan 21 jaar niet noodzakelijkerwijs een recht op levensonderhoud hebben. Dit geldt ook wanneer de ouders het kind een studie laten beginnen voordat het kind de leeftijd van 21 jaar heeft bereikt en zij weten dat de studie niet voor die tijd zal zijn afgerond.33.(…)

In een enkel geval is in de jurisprudentie wel een onderhoudsverplichting voor studenten vastgesteld in een dergelijke situatie. Het Hof Amsterdam heeft bijvoorbeeld geoordeeld dat een voortgezette verplichting tot het betalen van levensonderhoud onder omstandigheden kan worden aangemerkt als een natuurlijke verbintenis. In casu was dit een rechtens afdwingbare verbintenis op grond van beloften die de vader had gedaan tijdens het echtscheidingsgeding.34.

Hartkamp en Sieburgh schreven met betrekking tot de tot een natuurlijke verbintenis leidende dringende morele verplichting:35.

Uiteraard is het niet gemakkelijk een algemene maatstaf te geven, aan de hand waarvan de grens kan worden bepaald tussen dringende verplichtingen die een natuurlijke verbintenis opleveren en minder dringende, die dat niet doen.

Voorop moet worden gesteld dat hier niet beslissend is het subjectieve inzicht van degene die gebonden is, maar dat een objectieve maatstaf moet worden aangelegd. Vergelijk HR 9 november 1990, NJ 1992/212 (r.o. 4.4) en HR 15 september 1995, NJ 1996/616.

(...) Van een natuurlijke verbintenis mag eerst worden gesproken, wanneer niet alleen de verplichting dringend is, maar ook de aanspraak. Evenals dit bij de gewone verbintenis het geval is staat tegenover de plicht van de een het daarmee overeenstemmende recht van de ander.

(…) Of hij, die een behoeftige bloed- of aanverwant steunt zonder daartoe wettelijk verplicht te zijn, aan een natuurlijke verbintenis voldoet, zal afhangen van de gegeven omstandigheden, zoals de graad der verwantschap, het bedrag der uitkering in verband met inkomen, vermogen en gezin van de gever en de behoeften van de ontvanger, de onmogelijkheid voor de laatste om zelf in zijn onderhoud te voorzien enz. (…)

In het algemeen kan niet als een natuurlijke verbintenis worden beschouwd de op ouders rustende verplichting om aan hun kinderen een toelage te verschaffen buiten hetgeen nodig is om in het onderhoud te voorzien, bijvoorbeeld de betaling van studiekosten. Vergelijk HR 26 mei 1954, NJ 1954/453 en Hof ’s-Hertogenbosch 10 november 1942, NJ 1943/728 en voorts HR 18 maart 1953, NJ 1953/640 (betreffende premies studieverzekering voor kleinkind). Onder omstandigheden kan echter anders worden geoordeeld, bijvoorbeeld indien een ouder zijn meerderjarig kind, dat in staat is zelf door arbeid in zijn onderhoud te voorzien (en dus niet behoeftig is in de zin van art. 1:392 lid 1 BW), in staat stelt een opleiding te voltooien (vergelijk ook HR 9 november 1990, NJ 1992/212, r.o. 4.2). Zie ASSER/DE BOER I* 2010/1082 en 1092, in dit verband ook VEEGENS, Preadvies Broed. Not., 1947, p. 225- 226.

Wetgeving

Artikel 34 van de Wet werk en bijstand luidde, voor zover in cassatie van belang, in 2009 als volgt:

1. Onder vermogen wordt verstaan:

a. de waarde van de bezittingen waarover de alleenstaande of het gezin beschikt of redelijkerwijs kan beschikken, verminderd met de aanwezige schulden. De waarde van de bezittingen wordt vastgesteld op de waarde in het economische verkeer bij vrije oplevering;

(…)

2. Niet als vermogen wordt in aanmerking genomen:

(…)

b. het bij de aanvang van de bijstand aanwezige vermogen voorzover dit minder bedraagt dan de van toepassing zijnde vermogensgrens, genoemd in het derde lid;

(…)

3. De in het tweede lid, onderdeel b, bedoelde vermogensgrens is

a. voor een alleenstaande: € 5.455,00;

b. voor een alleenstaande ouder: € 10.910,00;

c. voor de gehuwden tezamen: € 10.910,00.

Wetsgeschiedenis

Bij de memorie van toelichting van de Wet tot vaststelling van de Wet werk en bijstand is het volgende opgemerkt:36.

In de Abw is bepaald dat met schulden alleen rekening wordt gehouden voor zover die bij de aanvang van de bijstandsverlening aanwezig zijn. Mede op grond van jurisprudentie over de Abw is er in deze wet voor gekozen dat rekening wordt gehouden met schulden, ongeacht of die bij aanvang van de bijstand aanwezig zijn, dan wel tijdens de bijstandsverlening zijn ontstaan. De vermogenspositie wordt gesteld op het saldo van de waarde van de bezittingen en de schulden. (…)

Bij de beoordeling van de op de bezittingen in mindering te brengen schulden is niet van belang op welke termijn de belanghebbende verplicht is tot terugbetaling. Wel dient, wil van een feitelijk aanwezige schuld sprake zijn, een daadwerkelijke verplichting tot terugbetaling te bestaan.

De belanghebbende dient dit aan te tonen. Het kan voorkomen dat op het moment van de bijstandsaanvraag een betalingsverplichting nog niet onomstotelijk vaststaat, bijvoorbeeld omdat betrokkene deze in rechte betwist. Dan kan slechts met de betreffende schuld rekening worden gehouden wanneer is komen vast te staan dat betrokkene ook daadwerkelijk tot die terugbetaling verplicht is.

In de nota naar aanleiding van het verslag behorende bij de Wet van 22 december 201137.staat het volgende opgemerkt:38.

De leden van de VVD-fractie vragen hoe dat is in het geval iemand geen studiebeurs kan ontvangen, maar wel een sociale lening kan aangaan. De WWB vult aan ten opzichte van een voorliggende voorziening. Tot de voorliggende voorzieningen worden gerekend alle mogelijke prestaties op grond van publiekrechtelijke regelingen, dan wel op grond van privaat- rechtelijke regelingen, zoals een arbeidsovereenkomst. Uit jurisprudentie blijkt dat een via de WSF geboden mogelijkheid om een rentedragende lening af te sluiten kan worden aangemerkt als een voorliggende voorziening, waarvan de passendheid niet kan worden ontnomen door het feit dat een studieschuld wordt opgebouwd.

Jurisprudentie Centrale Raad van Beroep

Bij uitspraak van 24 december 2002 heeft de Centrale Raad van Beroep het volgende geoordeeld, met betrekking tot de rol van schulden op het voor de Algemene bijstandswet (welke wet op 1 januari 2004 is vervangen door de Wet werk en bijstand) in aanmerking te nemen vermogen:39.

Het oordeel van de rechtbank dat het totale schuldbedrag direct opeisbaar dient te zijn, vindt geen steun in de rechtspraak van de Raad.

Uit de vaste rechtspraak van de Raad volgt dat bij de aanvang van de bijstandsuitkering sprake moet zijn van een daadwerkelijke verplichting tot terugbetaling van de gestelde schuld. Aan dat criterium is voldaan in een geval als het onderhavige, waarin ten tijde van de aanvang van de bijstandsuitkering een verplichting tot periodieke aflossing van de schuld was overeengekomen en waarin met die aflossing feitelijk reeds een aanvang was gemaakt.

Bij uitspraak van 6 maart 2007 heeft de Centrale Raad van Beroep het volgende geoordeeld, met betrekking tot de rol van schulden op het voor de Wet werk en bijstand in aanmerking te nemen vermogen:40.

Volgens eveneens vaste rechtspraak van de Raad dienen de positieve bestanddelen van het vermogen van een bijstandsgerechtigde slechts gesaldeerd te worden met schulden waarvan het bestaan in voldoende mate aannemelijk is gemaakt, en waarvan vaststaat dat daaraan een daadwerkelijke verplichting tot terugbetaling is verbonden.

Bij uitspraak van 4 september 2007 heeft de Centrale Raad van Beroep bovendien het volgende bepaald:41.

Ingevolge artikel 34, eerste lid, aanhef en onder a, van de WWB wordt onder vermogen verstaan de waarde van de bezittingen waarover de alleenstaande of het gezin beschikt of redelijkerwijs kan beschikken, verminderd met de aanwezige schulden. Artikel 34, tweede lid, van de WWB bepaalt dat niet als vermogen in aanmerking wordt genomen het bij de aanvang van de bijstand aanwezige vermogen voorzover dit minder bedraagt dan de van toepassing zijnde vermogensgrens. (…)

Naar vaste rechtspraak van de Raad dienen de positieve bestanddelen van het vermogen te worden gesaldeerd met die schulden waarvan het bestaan voldoende aannemelijk is gemaakt en waarvan is komen vast te staan dat daaraan een daadwerkelijke verplichting tot terugbetaling is verbonden. Niet van belang is of de betreffende schuld op het tijdstip van de bijstandsaanvraag direct opeisbaar is (zie onder meer de uitspraak van de Raad van 24 december 2002, LJN AF4524).

Bij uitspraak van 11 mei 2010 heeft de Centrale Raad van Beroep het volgende geoordeeld, met betrekking tot de rol van studieschulden op het voor de Wet werk en bijstand in aanmerking te nemen vermogen:42.

Naar aanleiding van de grief van appellante dat ten onrechte geen rekening is gehouden met een studieschuld ter hoogte van € 6.870,82 aan de Informatie Beheer Groep overweegt de Raad dat deze bij de beoordeling van de vermogenspositie van appellante buiten beschouwing dient te worden gelaten, aangezien in het kader van de Wet studiefinanciering 2000 de verplichting tot aflossing door de debiteur gedurende de zogeheten aflosfase mede afhankelijk is van diens draagkracht uit inkomen, waarbij nihilstelling mogelijk is, en de schuld in elk geval tenietgaat bij het einde van de aflosfase. Of aan de studieschuld van appellante daadwerkelijk een verplichting tot terugbetaling is verbonden, stond ten tijde hier van belang nog onvoldoende vast.

Bij uitspraak van 5 juni 2012 heeft de Centrale Raad van Beroep ten aanzien van de rol van de basisbeurs en aanvullende beurzen op grond van de Wet studiefinanciering 2000 voor de Wet werk en bijstand het volgende geoordeeld:43.

Anders dan appellante meent is de studiebeurs op grond van WSF 2000 niet uitsluitend bestemd om kosten van de studie te dekken, maar dient deze, zoals blijkt uit artikel 3.2 van de WSF 2000 (oud), thans artikel 3.18 van de WSF 2000, mede om te voorzien in de kosten van levensonderhoud. Tevens is van belang dat de basisbeurs en vanaf het tweede studiejaar de aanvullende beurs de vorm hebben van een voorwaardelijke lening, die wordt omgezet in een gift als binnen tien jaar na aanvang van de opleiding deze met succes wordt afgerond. Derhalve staat ten tijde van de studie in de regel niet vast of de basisbeurs en de aanvullende beurs (vanaf het tweede studiejaar) niet zullen worden omgezet in een gift. Bovendien is, zoals de Raad eerder heeft overwogen, waaronder in zijn uitspraak van 11 mei 2010, LJN BM4124, de verplichting tot aflossing van een studieschuld in het kader van de WSF 2000 mede afhankelijk van de draagkracht. Dit betekent dat niet op voorhand vaststaat dat een studieschuld daadwerkelijk (geheel) moet worden terugbetaald. Om die reden is voor de toepassing van de WWB niet bepalend of een studiebeurs op grond van de WSF 2000 wordt verstrekt in de vorm van een gift dan wel in de vorm van een lening. Ten slotte kan nog worden gewezen op artikel 33, tweede lid, van de WWB, voor zover hier van belang, waarin is bepaald dat het inkomen uit studiefinanciering op grond van de WSF 2000 in aanmerking wordt genomen naar het van toepassing zijnde normbedrag voor de kosten van levensonderhoud, genoemd in artikel 3.18 van de WSF 2000.

Literatuur

Bruggeman en Wich e.a. schrijven met betrekking tot de rol van een (studie)lening op het vermogen in de zin van artikel 51 van de op 1 januari 2004 door de Wet werk en bijstand vervangen Algemene bijstandswet:44.

Ten aanzien van het vermogen is nader verduidelijkt op welke wijze de vaststelling plaatsvindt van het bij de aanvang van de bijstand aanwezige vermogen. Daarbij is bepaald dat de schulden, waarvoor een daadwerkelijke verplichting tot terugbetaling bestaat, op het vermogen in mindering komen, ongeacht de termijn waarop de terugbetaling dient plaats te vinden. In de ABW oud wordt wel de gedragslijn gevolgd dat uitsluitend die schulden in aanmerking worden genomen, waarvoor men op het moment van de aanvraag reeds tot terugbetaling verplicht is. In de transactiesystematiek die in de Abw wordt voorgestaan ten aanzien van de beoordeling van de middelen, zou een dergelijke handelwijze minder consequent zijn.

(…)

Bij de beoordeling van de op de bezittingen in mindering te brengen schulden is niet van belang op welke termijn de belanghebbende verplicht is tot terugbetaling. Wel dient, wil van een feitelijk aanwezige schuld sprake zijn, een daadwerkelijke verplichting tot terugbetaling te bestaan. De belanghebbende dient dit aan te tonen. Het kan voorkomen dat op het moment van de bijstandsaanvraag een betalingsverplichting nog niet onomstotelijk vaststaat, bijvoorbeeld omdat betrokkene deze in rechte betwist. Dan kan slechts met de betreffende schuld rekening worden gehouden wanneer is komen vast te staan dat betrokkene ook daadwerkelijk tot die terugbetaling verplicht is.

Kamerstukken II 1991-92, 22 545, nr. 3, blz. 156

Er moet op worden gewezen dat de hiervoor aangegeven ontbrekende eis ten aanzien van de termijn van terugbetaling in de Abw een trendbreuk oplevert ten aanzien van de Abw (oud). Overigens zijn de overige eisen van de Abw (oud) ten aanzien van de saldering met schulden bij de vermogensvaststelling in tact gebleven. Dit heeft bijvoorbeeld geleid tot enige verwarring bij studieschulden. Studieschulden zijn daarom afzonderlijk van commentaar voorzien.

(…)

Voor alle duidelijkheid wordt tevens verwezen op de tekst van artikel 51, eerste lid, onder a, Abw: het betreft op dat tijdstip aanwezige schulden, dus bij de aanvang van de bijstandsverlening. Deze tekst brengt mee dat met latere schulden, die zijn ontstaan tijdens de opvolgende bijstandsperiode, geen rekening wordt gehouden.

(…)

Uit de jurisprudentie kunnen de algemene uitgangspunten voor het salderen van schulden worden afgeleid. Hieruit kan worden geconcludeerd dat de jurisprudentie gevormd onder de oude ABW in het kader van de nieuwe Abw is gehandhaafd. Toch zijn ten aanzien van studieschulden nog enige bijzondere opmerkingen te maken.

De Stichting Ombudsman te Hilversum heeft met het Ministerie SZW in 1997 gecorrespondeerd omtrent de vraag, in hoeverre WSF-schulden, net als andere schulden, bij de saldering kunnen worden betrokken. Volgens de stichting ontbreekt in de tekst van artikel 51 Abw het criterium van de opeisbaarheid en is volgens de memorie van toelichting niet van belang op welke termijn de verplichting tot terugbetaling bestaat. Geconcludeerd wordt door de stichting dat de verplichting tot terugbetaling hiermee flinterdun is geworden. Anders gezegd: als er ooit terugbetaald moet worden dan kan er in het kader van de vermogensbepaling volgens de stichting gesaldeerd worden.

In afwachting van nader onderzoek heeft de Directeur Bijstandszaken van het departement bij brief van 27 januari 1997 gemeld er vooralsnog van uit te gaan, dat met de inwerkingtreding van de nieuwe Abw bij de vaststelling van het vermogen rekening kan worden gehouden met WSF-schulden. Deze gedragslijn is in 1997 ook door medewerkers van het departement uitgedragen.

Deze kwestie is samengevat in de bewerking van Rechtbank Utrecht 12 maart 1998, JABW 1998/167. Als dossierstuk is toegevoegd een brief van de stichting d.d. 7 januari 1997, een antwoord van het Ministerie SZW van 27 januari 1997 e.d. Hiermee kwam de rechtbank te staan voor de vraag of de wetgever met de nieuwe Abw heeft beoogd een wijziging van de bestaande jurisprudentie door te voeren. Gelet op de gevoerde correspondentie beantwoordt de rechtbank die vraag bevestigend en kan de verwijzing door de gemeente naar de gevoerde jurisprudentie geen doel treffen.

De Centrale Raad heeft echter op 29 juni 1999, JABW 1999/123 de aansluiting bij de oudere jurisprudentie weer bevestigd. Ook hier de analogie met overige schulden: wanneer er wel een schuld aantoonbaar is, maar de aflossingsverplichting ontbreekt, wordt voor de toepassing van de Abw met die schuld geen rekening gehouden. Hetzelfde geldt voor de studieschuld: wanneer nog geen concrete (maandelijkse) aflossingsverplichting aan de IBG-groep is ontstaan, wegens het specifieke aflossingsregime volgens de WSF, wordt met een dergelijke studieschuld geen rekening gehouden. De Raad geeft zelfs aan: “Dit hangt samen met het ingevolge de WSF geldende aflossingsregime, waarbij (kennelijk in dit geval) onder meer gedurende de eerste twee jaar geen verplichting tot aflossing bestaat, de aflossingsverplichting in de aflosfase afhankelijk is van de draagkracht van de betrokkene uit inkomen, en de schuld in elk geval na afloop van de aflosfase teniet gaat”. Begrijpelijk dus. Wanneer volgens het aflossingsregime van de WSFWSF geen concrete aflossingsverplichting aanwezig is wegens een ontoereikend inkomen, behoeft met een dergelijke studieschuld voor de toepassing van de Abw geen rekening te worden gehouden.

De Centrale Raad vervolgt in 7 maart 2000, JABW 2000/65 dat er, gezien de parlementaire geschiedenis van de nieuwe Abw, geen aanleiding is om de jurisprudentie van de oude ABW niet als richtsnoer te nemen. In dit geval vindt de Raad zelfs, in afwijking van de rechtbank, dat geen genoegen kan worden genomen met mondelinge verklaringen omtrent de aflossingsverplichting. De Raad stelt ter zake de eis van de beschikbaarheid van verifieerbare objectieve gegevens en meent dat de rechtbank ten onrechte aan de mondelinge verklaringen doorslaggevende betekenis heeft gehecht.

De Utrechtse zaak werd in hoger beroep opgelost via CRvB 2 mei 2000, JABW 2000/106. De belanghebbende beroept zich natuurlijk op de mededelingen van SZW, terwijl de gemeente een dergelijk standpunt bestrijdt. In dit geval is het volgens de gemeente niet nodig om met de studieschuld rekening te houden, onder meer aangezien de schuld wordt kwijtgescholden als de draagkracht van betrokkene 15 jaar lang ontoereikend is.

De Raad herhaalt JABW 2000/65 en verwijst naar de parlementaire geschiedenis van artikel 51 Abw. Vervolgens wordt onder meer opgemerkt: “In het kader van de WSF is de verplichting tot aflossing door de debiteur gedurende de zogenaamde aflosfase mede afhankelijk van diens draagkracht uit inkomen, waarbij nihilstelling mogelijk is, en de schuld in elk geval tenietgaat bij het einde van de aflosfase. Of aan de studieschuld van gedaagde daadwerkelijk een verplichting tot terugbetaling is verbonden, stond derhalve ten tijde in geding nog onvoldoende vast. Anders dan de rechtbank meent de Raad dat de studieschuld terecht buiten beschouwing is gebleven bij de vermogensvaststelling.”

En slechts met een korte opmerking maakt de Raad korte metten met vorengenoemde correspondentie van SZW: “De omstandigheid dat enkele medewerkers van SZW als hun mening kenbaar hebben gemaakt dat studieschulden mogen worden gesaldeerd met het vermogen, doet aan het vorenstaande niet af.”

De Minister van SZW heeft tot op heden geen initiatief genomen met een wetsvoorstel om de tekst van artikel 51 Abw te herzien ten aanzien van studieschulden, zodat de gedragslijn, aangegeven in recente uitspraken van de Centrale Raad, bepalend moet worden geacht.

De Staatssecretaris klaagt in cassatie over schending van art. 6.13, lid 1, Wet IB 2001 en/of art. 8:77 Awb omdat het Hof ten onrechte heeft geoordeeld dat belanghebbende zich gedrongen kon voelen tot ondersteuning van zijn zoon in de zin van art. 6.1, lid 2, onderdeel c, Wet IB 2001.45.

Het middel steunt op twee gronden. De eerste is dat de zoon beschikte over voldoende spaargeld om de ‘resterende studietijd mee te financieren’, welk spaargeld grotendeels was verkregen uit leningen bij de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO). De tweede is dat belanghebbende weliswaar wist dat de zoon beschikte over spaargeld, maar niet hoeveel dat was.46.

Bij de beoordeling van de vraag of een belanghebbende zich redelijkerwijs gedrongen kan voelen in de zin als hier aan de orde, ‘speelt onder meer een rol of het kind zelf voldoende inkomen of vermogen heeft dan wel of sprake is van een civielrechtelijke onderhoudsverplichting’, aldus de in 4.3 aangehaalde nota naar aanleiding van het verslag.

Uit de in onderdeel 5 van deze conclusie weergegeven data betreffende civiele wetgeving en rechtspraak blijkt dat in een geval als het onderhavige niet een onderhoudsverplichting bestaat, maar dat onder omstandigheden wel sprake kan zijn van een natuurlijke verbintenis van de ouder ten opzichte van de studerende zoon. Of daarvan sprake is, is afhankelijk van een beoordeling van omstandigheden die eveneens relevant zijn voor de vraag of de ouder zich tot het geheel of gedeeltelijk voorzien in het onderhoud gedrongen kan voelen. Daarom beperk ik mij hier verder tot toetsing aan de fiscale rechtspraak.

In onderdeel 4.10 van zijn uitspraak47.komt het Hof tot de conclusie dat de zoon in de thans relevante periode zijn kosten van levensonderhoud niet uit eigen inkomsten kon betalen. Deze conclusie is in cassatie niet aangevochten.

Voorts heeft het Hof onderzocht of de zoon beschikte over vermogen dat verhinderde dat belanghebbende zich gedrongen kon voelen hem te ondersteunen.

Het Hof is van oordeel dat dat – niettegenstaande de aanwezigheid van het spaartegoed van gemiddeld € 20.629 – niet het geval is (onderdeel 4.11 van de uitspraak).48.

Het Hof heeft aan zijn oordeel, dat de uitgaven voor levensonderhoud van de zoon voor aftrek in aanmerking komen,49.echter niet zonder meer de omvang van het vermogen dan wel het spaargeld van de zoon ten grondslag gelegd, maar een – in het volgende onderdeel van deze beschouwing omschreven – pakket van omstandigheden. Het komt mij voor dat het Hof daarmee in wezen te kennen geeft dat naar zijn inzicht sprake is van bijzondere omstandigheden, en dat de Staatssecretaris deze visie weerspreekt. Daarop zal ik daarom als eerste ingaan.

Het Hof oordeelt namelijk dat een spaartegoed van gemiddeld € 20.629 weliswaar niet gering te noemen is, maar toch nog als bescheiden gekwalificeerd kan worden, zulks mede gelet op de volgende factoren:

- dat er een – kennelijk bedoelt het Hof: aanzienlijk – verschil is tussen inkomsten en uitgaven van de zoon;

- dat de zoon uitwonend is;

- dat de zoon in 2009 zijn spaartegoed heeft aangesproken;

- dat hij een aanzienlijke studieschuld heeft, zij het dat daarvoor in het onderhavige jaar nog geen aflossingsplicht bestond;

- dat de zoon na een langdurig studietraject een eigen bedrijf is gestart; en

- dat – kennelijk bedoelt het Hof: voor de zoon – derhalve sprake was van onzekere omstandigheden.

In 1955 heeft de Hoge Raad beslist dat iemand die over vermogen beschikt in het algemeen, in staat is uit eigen middelen in zijn levensonderhoud te voorzien. Een uitkering aan iemand die over vermogen beschikt gold derhalve niet als een als buitengewone last aan te merken uitgave tot voorziening in diens levensonderhoud. Dit kan anders zijn ‘indien bijzondere omstandigheden voor den ontvanger van de uitkering aantasting van het vermogen tot voorziening in zijn levensonderhoud dermate bezwaarlijk doen zijn, dat de verstrekker van de uitkering zich wel gedrongen moet voelen, deze aantasting door de uitkering te voorkomen.’50.

Nog in de jaren vijftig besliste de Hoge Raad dat als bijzondere omstandigheid niet kan worden aangemerkt de situatie waarin een studerende zoon zich na de studie eventueel in een advocatenpraktijk wilde inkopen,51.en ook niet het geval waarin een ondersteunde zich na zijn studie mogelijk financieel zal moeten interesseren in een bedrijf teneinde een gewenste functie te verwerven.52.Evenmin is sprake van een bijzondere omstandigheid wanneer het vermogen bestemd is tot latere oudedagsvoorziening of als zekerheid voor bijzonder grote uitgaven.53.

Gelet op deze rechtspraak is de wens van de zoon van belanghebbende om middelen te reserveren voor de start van een eigen bedrijf, niet een in aanmerking te nemen bijzondere omstandigheid.

Ook het verschil tussen inkomsten en uitgaven en het uitwonend zijn van de zoon kunnen, naar het mij voorkomt, niet als bijzondere omstandigheid in de zin van het arrest van 16 februari 1955 gelden.

Derhalve komt het bij de beoordeling van de eerste klacht erop aan of het spaargeld – mede gelet op de aanwezige schuld – zelf vermogen vormt dat aan het in aanmerking nemen van de ondersteuning in de weg staat.

Uit een in 1997 gewezen arrest van de Hoge Raad volgt dat belanghebbende zich in ieder geval redelijkerwijs gedrongen kan voelen zijn zoon te ondersteunen indien diens vermogen blijft onder de desbetreffende benedengrens in de Algemene bijstandswet.54.Ik ga ervan uit dat hierin geen wijziging is ingetreden bij de opvolging van die wet door de Wet werk en bijstand.55.De basisgedachte dat een ondersteuningsbehoeftige een beperkte reserve toekomt, doet immers nog steeds opgeld.

In de onderhavige zaak heeft het Hof het spaargeld echter mede op een andere grond buiten beschouwing gelaten, namelijk de omstandigheid dat daartegenover een schuld stond die het bedrag van het spaargeld ruim overtrof. In wezen oordeelt het Hof dat het vermogen van de zoon negatief is, zodat van vermogen op het niveau van de zojuist bedoelde bijstandsnorm geen sprake is. Wanneer het Hof de schuld terecht in aanmerking neemt, is hier sprake van een grond die het oordeel dat het vermogen niet in de weg staat aan het in aanmerking nemen van de ondersteuningsbijdrage, zelfstandig draagt.

Vast staat dat de zojuist bedoelde schuld voortvloeit uit leningen die de zoon heeft opgenomen op de voet van de wetgeving op de studiefinanciering. De aflossingsverplichting betreffende dergelijke leningen gaat pas in per het begin van het derde jaar na het afstuderen.56.Het Hof heeft in overeenstemming met de bijstandswetgeving en de dienaangaande door de Centrale Raad van Beroep gewezen rechtspraak geoordeeld dat die omstandigheid geen beletsel vormt om de schuld bij het bepalen van het vermogen in aanmerking te nemen.57.

In overeenstemming met de parlementaire behandeling van de Wet werk en bijstand58.heeft de Centrale Raad van Beroep evenwel ook beslist dat een schuld louter in aanmerking wordt genomen wanneer een daadwerkelijke betalingsplicht bestaat, en dat zulks ten aanzien van de studiefinancieringsschulden van een student niet het geval is, aangezien de aflossing naar draagkracht geschiedt en de betalingsplicht zodoende onder omstandigheden in het geheel niet in werking treedt.59.De mededeling van het Hof in 2.4 van zijn uitspraak dat de ‘schuld vanaf twee jaar na het afstuderen dient te worden afgelost’, kan niet letterlijk worden gelezen.

Mijns inziens sporen deze bevindingen met de ratio van de studiefinancieringsregeling, die immers ervan uitgaat dat de student (voor een deel) ‘leeft van zijn schulden’. De geleende middelen worden geacht voor studie en levensonderhoud beschikbaar te zijn; daarmee wordt als het ware intellectueel kapitaal opgebouwd waarmee later de schuld kan worden afgelost, en in zoverre dat niet mogelijk blijkt te zijn, treedt de staat als schuldeiser terug.

In die zin versta ik eveneens het arrest van de Belastingkamer van de Hoge Raad van 25 november 2011, zie onderdeel 4.7.

Uit het vorenstaande volgt dat het middel van de Staatssecretaris gegrond is en dat de overige daarin vervatte klachten geen behandeling behoeven.

Deze conclusie strekt tot gegrondverklaring van het beroep in cassatie van de Staatssecretaris.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

Advocaat-Generaal