HR, 21-03-2003, nr. C01/196HR

In cassatie kan worden uitgegaan van het volgende1.:

Op 19 maart 1991 hebben opsporingsambtenaren van de Keuringsdienst van Waren te 's‑Hertogenbosch onder Xenos B.V. een partij fruit in blik in beslag genomen wegens verdenking van overtreding van art. 2 Algemeen besluit (Warenwet)2.. Deze partij3. was eigendom van eiseres tot cassatie (hierna: [eiseres]) en wordt in de gedingstukken aangeduid als ‘partij I’. Xenos en [eiseres] zijn beiden als verdachten aangemerkt; tegen hen is proces-verbaal opgemaakt.

Op 8 april 1991 heeft de Keuringsdienst van Waren onder Xenos een tweede partij fruit in blik in beslag genomen op grond van dezelfde verdenking. Deze wordt in de gedingstukken aangeduid als ‘partij II’. Op het deponeringsformulier4. is Xenos aangemerkt als eigenares van die partij5. en als verdachte. Tegen Xenos is proces-verbaal opgemaakt.

Zowel tegen Xenos als tegen [eiseres] is een strafvervolging ingesteld. Bij vonnissen d.d. 30 september 1991 van de economische politierechter te 's‑Hertogenbosch zijn Xenos en [eiseres], ieder afzonderlijk, veroordeeld tot betaling van een geldboete ter zake van overtreding van de Warenwet. In het strafvonnis tegen Xenos zijn de beide inbeslaggenomen partijen fruit in blik aan het verkeer onttrokken verklaard.

Xenos heeft berust in het tegen haar gewezen strafvonnis. [Eiseres] heeft in haar strafzaak hoger beroep ingesteld en is op 7 oktober 1993 door het gerechtshof te 's‑Hertogenbosch vrijgesproken, kort gezegd omdat het hof niet bewezen achtte dat de blikken, waarvan het loodgehalte eerst in juni 1991 is bepaald, op de in de telastelegging vermelde data (5 februari 1991 en 19 maart 1991) een te hoog loodgehalte bevatten en omdat een op genoemde data aanwezige metaalsmaak slechts door één verbalisant was geconstateerd, hetgeen het hof onvoldoende overtuigend vond.

Na de vrijspraak heeft [eiseres] op grond van art. 591 en 591a Sv een vergoeding verzocht. Bij beschikking van 24 maart 1994 heeft het gerechtshof te 's‑Hertogenbosch aan haar een vergoeding toegekend van ƒ 42.860,04.6.

[Eiseres] heeft bij klaagschrift ex art. 552a (oud) Sv aan het gerechtshof te 's‑Hertogenbosch verzocht het beslag op de onder Xenos inbeslaggenomen blikken fruit op te heffen met last tot teruggave daarvan aan haar. Bij beschikking van 28 april 1994 heeft het hof de teruggave aan [eiseres] gelast van 67.167 blikken fruit. Deze beschikking is onherroepelijk geworden7..

De blikken fruit, waarvan de uiterste houdbaarheidsdatum aan het eind van december 1991 was verstreken, zijn op 14 november 1991 vernietigd op grond van het strafvonnis tegen Xenos, zodat feitelijke teruggave van die blikken fruit aan [eiseres] niet meer mogelijk is. Deze vernietiging is te vroeg, want binnen de in art. 552g (oud) Sv gestelde termijn, geschied.

Bij inleidende dagvaarding d.d. 18 juni 1996 heeft [eiseres] van de Staat een schadevergoeding gevorderd op grond van onrechtmatige overheidsdaad. Na vermindering van eis bedraagt de vordering ƒ 139.594,08, excl. BTW en wettelijke rente. De bij repliek aangevulde grondslag van de vordering wordt in het bestreden arrest (rov. 3) samengevat als volgt:

De rechtbank te 's‑Gravenhage heeft bij vonnis van 18 juni 1997 de vordering van [eiseres] afgewezen. Kort samengevat oordeelde zij:

ad a: De inbeslagneming is met inachtneming van de bepalingen van het Wetboek van Strafvordering en ook overigens rechtmatig geschied. De uitkomst van de strafzaak tegen Xenos (een onherroepelijke veroordeling) rechtvaardigt niet het standpunt van [eiseres] dat de inbeslagneming ten onrechte is geschied. Dat de strafzaak tegen [eiseres] is geëindigd met een vrijspraak is niet beslissend. Beslissend is of zich hier een geval voordoet waarin uit het strafdossier blijkt dat [eiseres] de haar telastegelegde feiten niet heeft gepleegd of dat de tegen [eiseres] gerezen verdenking anderszins zonder grond is geweest; daarvan is in dit geval geen sprake (rov. 3.2 Rb).

ad b: Art. 552c (oud) Sv is m.b.t. partij I niet geschonden omdat [eiseres] te dien aanzien medeverdachte was. Ten aanzien van partij II is deze bepaling evenmin geschonden: niet gesteld of gebleken is dat het O.M. heeft bemerkt of had moeten opmerken dat deze partij niet aan Xenos doch aan [eiseres] toebehoorde. Zelfs indien zou worden aangenomen dat art. 552c (oud) Sv door het O.M. niet is nageleefd, is [eiseres] door dat verzuim niet benadeeld. [Eiseres] was immers op de hoogte van de inbeslagneming en beschikte over voldoende rechtskundige bijstand (rov. 3.3 Rb.).

ad c: Veronderstellenderwijs aannemend dat art. 552g (oud) Sv niet door het O.M. is nageleefd, is [eiseres] door dit verzuim niet benadeeld omdat zij bekend was met de onttrekking aan het verkeer die in de strafzaak tegen Xenos was uitgesproken. Niettemin heeft [eiseres] nagelaten een klaagschrift ex art. 552b Sv in te dienen (rov. 3.4–3.5 Rb).

ad d: Door het niet voldoen aan 's hofs last tot teruggave d.d. 28 april 1994 heeft [eiseres] geen schade geleden. De uiterste houdbaarheidsdatum was eind december 1991 verstreken, zodat in het veronderstelde geval dat het O.M. wél gevolg zou hebben gegeven aan de last tot teruggave [eiseres] in 1994 waardeloos, want onverkoopbaar, fruit in blik zou hebben teruggekregen (rov. 3.7 Rb).

[Eiseres] heeft hoger beroep ingesteld. Bij arrest van 15 maart 2001 heeft het gerechtshof te 's‑Gravenhage het vonnis van de rechtbank bekrachtigd.

[Eiseres] heeft tijdig beroep in cassatie ingesteld. De Staat heeft geconcludeerd tot verwerping van het beroep. Partijen hebben hun standpunten schriftelijk laten toelichten, waarna zijdens [eiseres] is gerepliceerd.

Middel I is gericht tegen de rov. 5 en 6. In deze rechtsoverwegingen behandelt het hof de stelling van [eiseres] dat de inbeslagneming onrechtmatig is (grief 1) en de stelling dat zij volgens de (hiervoor in alinea 2.5 genoemde) jurisprudentie in aanmerking komt voor een schadevergoeding omdat de ongefundeerdheid van de tegen haar bestaande verdenking uit het strafvorderlijk onderzoek en met name uit de motivering van de vrijspraak zou zijn gebleken (grief 2).

De onderdelen 3, 4 en 5 van het middel hebben uitsluitend betrekking op de inbeslagneming van partij I; de onderdelen 6 en 7 op de inbeslagneming van partij II. De reden van dit onderscheid is, dat bij de inbeslagneming van partij I Xenos en [eiseres] beiden als verdachte zijn aangemerkt; bij de inbeslagneming van partij II alleen Xenos. Inhoudelijk kunnen de klachten worden samengevat als volgt:

Met betrekking tot klacht A is juist dat [eiseres] geen partij is geweest in de strafzaak tegen Xenos. Het Wetboek van Strafvordering bood aan [eiseres] wel enkele mogelijkheden om haar belang als eigenaar van de inbeslaggenomen voorwerpen onder de aandacht van de rechter te brengen: in de fase van de inbeslagneming door een beklag ex art. 552a Sv en in de fase na de onttrekking aan het verkeer door een beklag ex art. 552b Sv. Hoe dan ook, de Staat heeft in cassatie terecht aangevoerd dat het uitgangspunt waarop klacht A steunt feitelijke grondslag mist. Het hof heeft niet beslist dat [eiseres] geen schadevergoeding voor de inbeslagneming kan krijgen omdat Xenos onherroepelijk is veroordeeld. In de redenering van het hof kan [eiseres] geen schadevergoeding voor de inbeslagneming krijgen omdat het hier gaat om een inbeslagneming die met inachtneming van de bepalingen van het Wetboek van Strafvordering en ook overigens rechtmatig is geschied. In de redenering van het hof heeft de Staat geen onrechtmatige daad jegens [eiseres] gepleegd en is hij daarom niet verplicht tot het betalen van een schadevergoeding.

In het verlengde hiervan faalt ook klacht B. Het vraagstuk of de onschuld van Xenos uit het strafvorderlijk onderzoek is gebleken is bij het hof alleen maar opgekomen, omdat [eiseres] in feitelijke instanties een beroep op de in alinea 2.5 aangehaalde jurisprudentie had gedaan. 's Hofs overweging is slechts de reactie daarop. Volgens het hof is hier geen sprake van een situatie waarin uit het strafvorderlijk onderzoek is gebleken dat de verdenking op grond waarvan de inbeslagneming onder Xenos plaatsvond is weggenomen. Dat oordeel is niet onbegrijpelijk: Xenos is onherroepelijk veroordeeld. In de strafzaak tegen [eiseres] wordt per definitie geen uitspraak gedaan over de tegen Xenos bestaande verdenking. Of uit het strafvorderlijk onderzoek tegen [eiseres] is gebleken dat de verdenking tegen [eiseres] ten onrechte heeft bestaan — een stelling, waarover partijen nog steeds van mening verschillen —, doet in de redenering van het hof niet ter zake: ook al zou dat zo zijn, dan neemt dit niet weg dat reeds de tegen Xenos bestaande verdenking de inbeslagneming van de partijen fruit in blik rechtvaardigt. In het wettelijk systeem is dit oordeel correct. Een preventieve hechtenis kan uitsluitend worden toegepast ten opzichte van degene tegen wie de verdenking zich richt. Een inbeslagneming daarentegen is ook mogelijk op voorwerpen die toebehoren aan een ander dan degene tegen wie de verdenking zich richt. In de redenering van het hof is [eiseres] dus een benadeelde derde.

In de beklagprocedures ingevolge art. 552a resp. 552b Sv kan in voorkomende gevallen de teruggave van het inbeslaggenomen voorwerp resp. een geldelijke tegemoetkoming na verbeurdverklaring of onttrekking aan het verkeer worden verkregen. Voor de vergoeding van (evt. resterende) schade ten gevolge van een inbeslagneming kan de betrokkene zich wenden tot de civiele rechter. Deze heeft, in Straatsburgse terminologie, jurisdiction to examine all questions of fact and law relevant to the dispute before it26.. Aan toegangen tot de rechter is hier dus geen gebrek. Men zou zich hoogstens kunnen afvragen of een wettelijk stelsel dat toestaat dat een overheidsorgaan voor een strafvorderlijk doel voorwerpen van anderen dan de verdachte in beslag neemt zonder dat compensatie wordt geboden voor de daardoor veroorzaakte schade, verenigbaar is met het recht op bescherming van de eigendom zoals neergelegd in art. 1 Eerste Protocol EVRM. Mijn probleem is nu dat het cassatiemiddel deze verdragsbepaling wel noemt, maar de vraag niet in deze vorm aan de cassatierechter heeft voorgelegd. Ook in feitelijke instanties heeft [eiseres] geen beroep op art. 1 Eerste Protocol EVRM gedaan; [eiseres] heeft zich slechts in het algemeen beroepen op een schending van haar eigendom.

Bij eerdere gelegenheden heeft de Hoge Raad geoordeeld dat een beroep op art. 1 Eerste Protocol EVRM niet voor het eerst in cassatie kan worden gedaan omdat dit een onderzoek van feitelijke aard vergt, in het bijzonder een onderzoek naar de aard van de betrokken schending, waarvoor in cassatie geen plaats is27.. Deze opstelling houdt, naar ik aanneem, verband met de rechtspraak van het EHRM waarin een belangenafweging, de zgn. fair balance, een grote rol speelt. Art. 1 Eerste Protocol EVRM luidt:

Zowel de inbeslagneming als de onttrekking aan het verkeer zijn uitdrukkelijk voorzien in de nationale wet. Dat de strafrechtelijke handhaving van de Warenwet op zich te beschouwen is als een algemeen belang in de zin van art. 1 Eerste Protocol EVRM, is in de onderhavige zaak geen punt van discussie. De kwestie zou veeleer moeten zijn, of een dergelijk algemeen belang voldoende zwaarwegend is om de gemaakte inbreuk op het individuele belang van [eiseres] te rechtvaardigen. Het EHRM heeft zich in dit soort zaken aanvankelijk heel terughoudend opgesteld28.. In latere uitspraken heeft het EHRM onderscheid gemaakt tussen het ontnemen van de eigendom (het eerste lid, tweede volzin, van art. 1) en overheidsmaatregelen die het gebruik van eigendom reguleren (het tweede lid van art. 1). Het ontnemen van eigendom (bijv. een onteigening) zonder daarvoor een bedrag te betalen dat in een redelijke verhouding staat tot de waarde ervan wordt slechts in uitzonderingsgevallen door het algemeen belang gerechtvaardigd. Bij het reguleren van eigendom in de zin van art. 1, tweede lid, Eerste Protocol29. verlangt het EHRM een fair balance tussen enerzijds het algemeen belang dat door de overheidsmaatregel wordt gediend en anderzijds de bescherming van het in dit artikel bedoelde recht van het individu30.. In een recent overzichtsartikel31. wordt gesteld dat de wijze waarop het EHRM deze maatstaf hanteert kan worden vergeleken met de toepassing van het evenredigheidsbeginsel en het égalité-beginsel in het Nederlandse recht.

In abstracto is hierin voorzien. In art. 552b Sv is immers een regeling getroffen waardoor, in geval van verbeurdverklaring of onttrekking aan het verkeer, de eigenaar van de voorwerpen die daardoor onevenredig is getroffen een geldelijke tegemoetkoming kan verkrijgen. Of ook in concreto aan de eisen ingevolge art. 1 Eerste Protocol EVRM is voldaan kan bezwaarlijk worden beoordeeld zonder dat in feitelijke aanleg een beroep op art. 1 Eerste Protocol EVRM is gedaan en daartoe feiten zijn gesteld, waarna de wederpartij (de Staat) in de gelegenheid is ook van zijn kant feiten aan te voeren die in de fair balance kunnen worden betrokken. De slotsom is dat de klachten A en B niet tot cassatie leiden.

In klacht C doet [eiseres] een beroep op het arrest inzake Staat/Lavrijsen. M.i. is de maatstaf van dat arrest inderdaad toepasselijk: in de redenering van het hof is [eiseres] een benadeelde derde. De Staat heeft tegen deze klacht primair ingebracht dat op grond van het arrest Staat/Lavrijsen — naast de categorie van de nodeloos toegebrachte schade, die thans niet aan de orde is — uitsluitend onevenredige schade voor vergoeding in aanmerking komt. Volgens de Staat heeft [eiseres] over onevenredigheid van de schade in feitelijke instanties niets aangevoerd32.. Op zichzelf is juist dat in feitelijke instanties door partijen niet is gedebatteerd over de maatstaf die in het arrest Staat/Lavrijsen is aangehouden; het arrest Staat/Lavrijsen is van later datum. Maar dat is niet beslissend: zijdens [eiseres] is in de cassatierepliek terecht opgemerkt dat het recht moet worden toegepast op de feiten die in dit geding wél door haar zijn gesteld.

[Eiseres] heeft in feitelijke instanties aangevoerd dat zij als eigenaar van de inbeslaggenomen voorwerpen is benadeeld. In grief 1 (MvG p. 12) heeft [eiseres] onder meer aangevoerd dat het onderzoek van de Staat naar het loodgehalte van de blikken onzorgvuldig is uitgevoerd (in de strafzaak tegen [eiseres] is dat onderzoek dan ook onvoldoende bevonden om daarop een veroordeling te baseren). Het zij hier herhaald, dat het in het arrest Staat/Lavrijsen niet gaat om een evenredigheid tussen het individuele belang en een algemeen belang (het doel waarvoor de strafvorderlijke bevoegdheid wordt gebruikt). Het gaat om de regel dat de onevenredig nadelige — dat wil zeggen: buiten het normale maatschappelijke risico of het normale bedrijfsrisico vallende, en op een beperkte groep burgers of instellingen drukkende — gevolgen van een overheidshandeling of overheidsbesluit niet ten laste van die beperkte groep behoren te komen, maar gelijkelijk over de gemeenschap dienen te worden verdeeld. Uitgaande van de égalitéregel en de feiten die [eiseres] in appel heeft aangevoerd, valt zonder nader onderzoek m.i. niet in te zien waarom de gevolgen van dit overheidsoptreden uitsluitend ten laste van [eiseres] zouden mogen blijven. Evenmin kan ten aanzien van alle in feitelijke aanleg opgevoerde schadeposten zonder nader onderzoek worden gezegd dat zij behoren tot het normale maatschappelijke risico of het normale bedrijfsrisico van [eiseres]. Op deze grond kan het bestreden arrest naar mijn mening niet in stand blijven en zal alsnog moeten worden onderzocht of de het égalitébeginsel is geschonden. Ik acht klacht C daarom gegrond.

Middel II is gericht tegen de beslissing op grief 9 in rov. 13.1. Alvorens hierop in te gaan, merk ik op dat, indien middel I slaagt, in het kader van het onderzoek naar schending van de égalitéregel alsnog aan de orde kan komen of [eiseres], gerekend vanaf de datum van inbeslagneming, onevenredig nadeel heeft geleden door het gemis van het genot van haar eigendommen.

Onderdeel II.1 klaagt dat het hof ten onrechte overweegt dat de schade moet worden bepaald op de waarde van de terug te geven goederen op het moment dat de Staat deze had moeten teruggeven, te weten: op het moment waarop de last d.d. 28 april 1994 tot teruggave aan [eiseres] onherroepelijk was geworden. Het onderdeel noemt dit oordeel in strijd met het stelsel van de art. 117-119 (oud en/of nieuw) Sv. Subsidiair wordt geklaagd over onbegrijpelijkheid van de redengeving.

De wettelijke regeling van de inbeslagneming is in het voorgaande al aan de orde geweest. Het stelsel van art. 117-119 Sv komt, kort samengevat, hierop neer dat de inbeslaggenomen voorwerpen door de bewaarder worden teruggegeven indien de officier van justitie, de strafrechter (ex art. 353 Sv) of de beklagrechter (ex art. 552a of 552b Sv) zulks gelast. Indien de inbeslaggenomen voorwerpen niet kunnen worden teruggegeven omdat zij inmiddels op de voet van art. 117 (oud) Sv zijn vervreemd, vernietigd, prijsgegeven of tot een ander doel dan het onderzoek bestemd, gaat de bewaarder over tot uitbetaling van de prijs die het voorwerp bij verkoop door hem redelijkerwijs had moeten opbrengen: zie art. 119 (oud) Sv33.. De wettelijke regeling omtrent de teruggave van inbeslaggenomen voorwerpen heeft niet de pretentie dat daarmee alle schade is vergoed.

In de redenering van het hof — die kennelijk is ingegeven door de grondslag van de vordering onder d (zie alinea 1.2 hiervoor) — gaat de verplichting tot teruggave eerst in op het ogenblik waarop de last tot teruggave onherroepelijk werd, d.w.z. veertien dagen gerekend vanaf de beschikking van 28 april 1994. Op dát ogenblik was de uiterste verkoopdatum van de blikken fruit reeds lang verstreken en was de marktwaarde van deze goederen nihil, ongeacht of ze op dat tijdstip door de bewaarder dan wel door [eiseres] zelf te koop zouden zijn aangeboden. De gestelde omstandigheid dat aan de last tot teruggave geen gevolg is gegeven heeft aan [eiseres] geen schade berokkend. Van strijdigheid van dit oordeel met het stelsel van art. 117-119 Sv is m.i. geen sprake.

Onderdeel II.2 doet in dit verband nog een beroep op HR 21 oktober 1997, NJ 1998, 211, rov. 5.3. Het ging in die zaak om een derdebelanghebbende (huurverkoper van een inbeslaggenomen auto) die ingevolge art. 552a Sv beklag deed over de inbeslagneming. De Hoge Raad besprak, in een overweging ten overvloede met het oog op de afdoening na verwijzing, de vraag aan wie de auto na evt. opheffing van het beslag zou moeten worden teruggegeven: aan de verdachte of aan de huurverkoper. In dat verband haalde de Hoge Raad de (thans in art. 116 lid 1 Sv neergelegde) hoofdregel aan, dat de toestand zoals deze vóór de inbeslagneming bestond wordt hersteld. Deze hoofdregel heeft alleen betrekking op de vraag aan wie de voorwerpen moeten worden teruggegeven. Anders dan de steller van het middel meent, kan hieruit niet worden afgeleid dat het stelsel van art. 117-119 (oud of nieuw) Sv een verplichting van de Staat meebrengt om, door toekenning van schadevergoeding, steeds de toestand te herstellen zoals deze vóór de inbeslagneming bestond. De slotsom is dat middel II faalt.

De conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest en tot verwijzing van de zaak naar een ander gerechtshof.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden,