HR, 01-02-2022, nr. 20/01593

De rechtbank Overijssel, zittingsplaats Zwolle heeft bij beschikking van 13 mei 2020 de klagers niet-ontvankelijk verklaard voor zover het beklag ex art. 552a Sv betrekking heeft op:

- het beslag op de smartphones en gegevensdragers van de medewerkers;- het gebruik van de privégegevens op de smartphones en gegevensdragers van de medewerkers;- het verzoek te gelasten dat het openbaar ministerie vervangende zekerheid aanvaardt of daartoe in overleg gaat met de verdediging;- het onthouden van processtukken;en het klaagschrift voor het overige ongegrond verklaard.

Klager [klager 1] is directeur en enig aandeelhouder van [klaagster 2] , [klaagster 3] en [klaagster 4] (de andere drie klagers).

Het cassatieberoep is ingesteld namens de klagers en mr. Th.J. Kelder, advocaat te Den Haag, heeft drie middelen van cassatie voorgesteld. Het eerste middel klaagt dat de behandeling van het klaagschrift niet in het openbaar heeft plaats gevonden. Het tweede middel keert zich tegen de niet-ontvankelijkverklaring voor zover die betrekking heeft op de kwestie van vervangende zekerheid en de verwerping van het betoog dat het beslag in strijd is met het beginsel van subsidiariteit. Het derde middel heeft betrekking op de door de rechtbank gevolgde procedure naar aanleiding van de in beslag genomen geheimhouderstukken- en gegevens.

Blijkens de processtukken kan in deze zaak van het volgende worden uitgegaan.

De klagers worden ervan verdacht dat zij zich in georganiseerd verband bezig houden met de illegale export van grote hoeveelheden verwerkte dierlijke eiwitten naar landen buiten de Europese Unie en het gebruik maken van vervalste handelsdocumenten en/of vervoersdocumenten om deze illegale export te maskeren. Het strafrechtelijk onderzoek richt zich op de verdenking dat de klagers zich hebben schuldig gemaakt aan:

- het handelen in strijd met bij of krachtens algemene maatregel van bestuur of bij ministeriële regeling aangewezen voorschriften van EU-verordeningen betreffende onderwerpen waarop deze regeling van toepassing is, strafbaar gesteld in art. 6.2 van de Wet dieren;

- valsheid in geschrift, strafbaar gesteld in art. 225 Sr;

- deelneming aan een criminele organisatie, strafbaar gesteld in art. 140 Sr.

Op 10 februari 2020 heeft de rechter-commissaris op vordering van de officier van justitie een machtiging ex art. 103 lid 1 Sv verleend tot het leggen van conservatoir beslag ex art. 94a Sv ten laste van de klager [klager 1] ter zake van het verkrijgen van zekerheden voor het voldoen van een eventueel op te leggen geldboete en/of een eventueel op te leggen maatregel tot het betalen aan de Staat van een geldbedrag ter ontneming van wederrechtelijk verkregen voordeel. Deze machtiging is verleend voor een maximum bedrag van € 4.346.000,-.1.

Op 11 februari 2020 hebben doorzoekingen plaatsgevonden in twee woningen en een bedrijfspand van de klagers. Daarbij zijn diverse voorwerpen in beslag genomen:

- op grond van art. 94 Sv: waardegoederen, gegevensdragers en administratie;

op grond van art. 94a Sv: vermogensbestanddelen (banktegoeden), sieraden en geld, alles toebehorende aan de klager [klager 1] privé. De officier van justitie heeft in het belang van het onderzoek de kennisneming van alle processtukken aan de klagers onthouden. Op 7 april 2020 heeft de rechter-commissaris een hiertegen namens [klaagster 2] , [klaagster 3] en [klaagster 4] ingediend bezwaarschrift ex art. 30 Sv ongegrond verklaard.

Op 18 februari 2020 is namens de klagers (gezamenlijk) door mr. E. Benhaim als gemachtigde van [klager 1] en mr. E.Z. Perez als gemachtigde van [klaagster 2] , [klaagster 3] en [klaagster 4] .,een klaagschrift ex art. 552a Sv ingediend dat wat betreft het beslag ex art. 94 Sv2.klaagt over:

- de disproportionaliteit van de inbeslagneming

- de onrechtmatigheid van het beslag

- het gebruik van de in beslag genomen voorwerpen/gegevens

- het uitblijven van een last tot teruggave en wat betreft het beslag ex 94a Sv, gelegd onder klager [klager 1] , over:

- de onrechtmatigheid en disproportionaliteit van de inbeslagneming

- subsidiair het uitblijven van een last tot teruggave.

Op 3 april 2020 heeft de officier van justitie schriftelijk op het klaagschrift gereageerd.

Op 25 april 2020 heeft de klager [klager 1] in een schriftelijke verklaring zijn standpunt kenbaar gemaakt.

Het klaagschrift is op 29 april 2020 behandeld in raadkamer. In het proces-verbaal van deze zitting staat vermeld:

“De voorzitter stelt vast dat de Raad voor de Rechtspraak in verband met de uitbraak van het coronavirus heeft besloten de gerechten tijdelijk te sluiten met ingang van 17 maart 2020 om de verspreiding van Covid-19 tegen te gaan en dat deze situatie nog aan de orde is. De voorzitter deelt mee dat klager de mogelijkheid heeft gekregen via een skypeverbinding aanwezig te zijn ter zitting, maar dat hij ervoor heeft gekozen zich door zijn raadsvrouw te laten vertegenwoordigen en een schriftelijk standpunt in te dienen. Dit schriftelijke standpunt is door de rechtbank ontvangen.

Beide raadslieden delen mee dat zij de voorkeur geven aan voortzetting van de behandeling ter zitting en dat zij geen aanhouding tot een latere datum wensen.”

De rechtbank heeft bij beschikking van 13 mei 2020 de klagers deels niet-ontvankelijk verklaard in hun beklag3.en het klaagschrift voor het overige ongegrond verklaard. De beschikking vermeldt onder het kopje “het verloop van de procedure”:

“Het klaagschrift is behandeld op de openbare zitting van de raadkamer van 29 april 2020. Bij de behandeling zijn de officier van justitie en de beide raadslieden gehoord. Klager is behoorlijk opgeroepen, maar wegens de beperkte toegankelijkheid van de gerechten in verband met de uitbraak van het COVID-19 virus (coronavirus) niet verschenen. De raadkamer heeft kennisgenomen van een schriftelijke verklaring van klager.”

Tegen deze beschikking is namens de klagers beroep in cassatie ingesteld.

Gelet op de discrepantie tussen de beschikking en het proces-verbaal van de zitting in raadkamer met betrekking tot de vraag of de behandeling van het beklag al dan niet in het openbaar heeft plaatsgevonden, zijn er via de rolraadsheer inlichtingen ingewonnen bij de rechtbank. Dat heeft geleid tot de volgende verklaring van de voorzitter van de rechtbank:

“Op 29 april 2020 was de rechtbank Overijssel, net zoals alle rechtbanken, voor publiek gesloten. Procespartijen waren welkom. De pers is steeds geïnformeerd en werd in alle zaken waarin zij dat wilden in de gelegenheid gesteld de zitting via Skype bij te wonen. Voor het overige verwijs ik naar het proces-verbaal van de zitting.”

Vervolgens heeft de rolraadsheer de raadsman van klagers een nadere termijn verleend teneinde naar aanleiding van het onder 2.12. genoemde bericht van de rechtbank de eerder ingediende schriftuur met betrekking tot het eerste middel, dat klaagt over de ontbrekende openbaarheid van de raadkamerzitting, te wijzigen, aan te vullen dan wel in te trekken. De steller van het middel heeft van deze gelegenheid gebruik gemaakt. In zijn aanvullende schriftuur heeft hij het eerste middel gehandhaafd en een nadere toelichting hierop gegeven.

Het eerste middel klaagt dat de behandeling van het klaagschrift ten onrechte, althans op ontoereikende gronden, niet in het openbaar heeft plaatsgevonden. In de toelichting wijst de steller van het middel erop dat in de bestreden beschikking weliswaar staat vermeld dat de behandeling van het klaagschrift in openbare raadkamer is behandeld, maar dat een dergelijke vermelding ontbreekt in het proces-verbaal van de behandeling in raadkamer. Volgens het proces-verbaal was het gerechtsgebouw op de dag van de zitting gesloten om de verspreiding van het Covid-19 virus tegen te gaan. Nu niet blijkt dat in casu sprake is geweest van een openbare behandeling, lijdt de bestreden beschikking volgens de steller van het middel aan nietigheid.

Het tweede middel bestaat uit twee deelklachten die, zo maak ik uit de toelichting op, alleen zien op het beslag ex art. 94a Sv. In dat verband wil ik opmerken dat het enigszins verwarrend is dat in de cassatieschriftuur steeds over klagers in meervoud wordt gesproken, ook als het gaat om de toelichting op het tweede middel, terwijl ik uit de inhoud van de stukken opmaak dat het beslag op de voet van 94a Sv uitsluitend onder de klager [klager 1] privé is gelegd.13.Ik zal daarom, om verdere verwarring te voorkomen bij de bespreking van dit middel steeds van “de klager [klager 1] ” spreken ook al wordt in de cassatieschriftuur steeds de aanduiding “klagers” gebruikt.

De eerste deelklacht bevat de klacht dat de rechtbank ten onrechte en op ontoereikende gronden het verweer dat het beslag strijdig is met het beginsel van subsidiariteit heeft verworpen. Daarnaast wordt geklaagd dat de rechtbank de klager [klager 1] ten onrechte en op onbegrijpelijke gronden niet-ontvankelijk heeft verklaard in zijn verzoek te gelasten dat het openbaar ministerie vervangende zekerheid accepteert of daartoe in overleg gaat met de verdediging.

In de toelichting op het middel wordt gesteld dat namens de klager [klager 1] in raadkamer uitvoerig gemotiveerd is betoogd dat het door het openbaar ministerie gelegde conservatoire beslag excessief is en strijdig is met de beginselen van proportionaliteit en subsidiairiteit. Door het openbaar ministerie is voor € 4.000.000,- beslag gelegd op bankrekeningen, onroerend goed en sieraden van klager [klager 1] . Als gevolg hiervan is klager [klager 1] in acute financieringsproblemen komen te verkeren en kan hij zijn lopende verplichtingen niet nakomen. In aanvulling op dit betoog heeft de verdediging de rechtbank erop gewezen dat de klager [klager 1] bereid is tot vervangende zekerheidstelling. Daartoe zijn concrete voorstellen gedaan die de officier van justitie van de hand heeft gewezen omdat slechts een bankgarantie door het openbaar ministerie als toereikende zekerheidstelling werd beschouwd. In raadkamer is aangevoerd dat deze gang van zaken in strijd is met het subsidiairiteitsbeginsel nu er ook andere vormen van zekerheidstelling dan een bankgarantie mogelijk zijn, zodat het beslag om die reden moet worden opgeheven. Subsdiair is de rechtbank gevraagd te gelasten dat het openbaar ministerie vervangende zekerheid moet aanvaarden, zo niet voor het hele bedrag dan toch in ieder geval voor een bedrag van€ 500.000,- teneinde urgente betalingsverplichtingen te kunnen voldoen. De rechtbank heeft zoals hiervoor vermeld het primaire standpunt verworpen en de klager [klager 1] met betrekking tot het subsidiaire standpunt niet ontvankelijk verklaard. Over beide oordelen wordt in dit middel geklaagd.

De twee deelklachten lenen zich voor een gezamenlijke bespreking. Voordat ik over ga tot het bespreken van het tweede middel geef ik de door de rechtbank samengevatte standpunten van de klager en het openbaar ministerie weer, alsmede de relevante passages uit de bij de raadkamerbehandeling overgelegde pleitnota en de daar overgelegde aantekeningen van de officier van justitie. Daarna zal ik de bestreden overwegingen van de rechtbank in de beschikking weergeven, voor zover deze betrekking hebben op het beslag dat op de voet van art. 94a Sv is gelegd.

De rechtbank heeft in haar beschikking van 28 juli 2020 het standpunt van de klager [klager 1] en de officier van justitie met betrekking tot het beslag ex art. 94a Sv als volgt samengevat:

“Het op grond van artikel 94a Sv gelegd beslag Standpunt klager en de raadsvrouw mr. E. Benhaim Het standpunt is door de raadsvrouw ter zitting nader toegelicht aan de hand van aan de rechtbank overgelegde pleitaantekeningen. Primair heeft de raadsvrouw verzocht het beslag op te heffen en subsidiair heeft zij verzocht dat door het Openbaar Ministerie vervangende zekerheid wordt aanvaard of dat het Openbaar Ministerie daartoe in overleg gaat met de verdediging. Hiertoe is - samengevat - het volgende aangevoerd.Er is geen strafvorderlijk belang dat het op grond van artikel 94a Sv gelegde beslag rechtvaardigt, omdat volstrekt onduidelijk is of, en zo ja hoe hoog, een vermeend wederrechtelijk verkregen voordeel jegens klager zal zijn. Het is hoogst onwaarschijnlijk dat de strafrechter, later oordelend, een betalingsverplichting op zal leggen, omdat klager betwist dat hij zich schuldig heeft gemaakt aan een strafbaar feit en de officier van justitie dit niet nader heeft onderbouwd. Het beslag is niet in overeenstemming met de eisen van proportionaliteit, omdat sprake is van een wanverhouding tussen de waarde van de inbeslaggenomen voorwerpen en de eventueel op te leggen betalingsverplichting. Ook aan de eisen van subsidiariteit is niet voldaan, omdat klager door het beslag onevenredig zwaar wordt getroffen. Door de officier van justitie is ten onrechte niet meegewerkt aan een aanbod tot vervangende zekerheid. Voorts heeft de raadsvrouw verzocht bij de beoordeling van de rechtmatigheid van het beslag mee te wegen dat door de onthouding van processtukken sprake is van een ongelijke procespositie. Standpunt officier van justitie Het standpunt is door de officier van justitie ter zitting nader toegelicht aan de hand van aan de rechtbank overgelegde aantekeningen. De officier van justitie heeft zich op het standpunt gesteld dat het klaagschrift ongegrond moet worden verklaard. Zij heeft daartoe - samengevat - het volgende gesteld. Klager wordt verdacht van feiten waarvoor een geldboete van de vijfde categorie kan worden opgelegd. De omstandigheid dat de rechter-commissaris een machtiging tot beslaglegging heeft afgegeven en is overgegaan tot doorzoekingen ter inbeslagneming, geeft aan dat het niet hoogst onwaarschijnlijk is dat de rechter, later oordelend, aan klager een verplichting tot betaling van een geldboete of een geldbedrag ter ontneming van wederrechtelijk verkregen voordeel zal opleggen. Namens klager is onvoldoende onderbouwd dat sprake is van omstandigheden op grond waarvan het beslag zou moeten worden opgeheven. Verder is geen deugdelijk onderbouwd en schriftelijk aanbod voor een alternatieve zekerheidsstelling ingediend.”

In de door de advocaat mr. E.Z. Perez in raadkamer overgelegde pleitnotitie staat het volgende vermeld:

“VII. Strijd met subsidiariteit14.(…)84. Anders dan de Officier van Justitie meermaals stelt, is een bankgarantie niet de enige manier waarop zekerheid kan worden gesteld. Vele vormen van zekerheid zijn mogelijk. Het verbaast de verdediging dat de Officier van Justitie daarmee niet bekend is. Het LBA15.is dat in elk geval zeker. (…)87. De verdediging heeft ten tijde van de doorzoeking ter inbeslagneming aan de Officier van Justitie gevraagd om overleg over het conservatoir beslag. Kort na de doorzoeking ter inbeslagneming is dit verzoek schriftelijk gemotiveerd herhaald. Daarbij is vervangende zekerheid aangeboden, ter hoogte van ten minste het beslagen bedrag. Steeds is verzocht om overleg teneinde tot een oplossing te komen. [klager 1] werd immers direct geconfronteerd met het niet kunnen nakomen van diverse betalingsverplichtingen als gevolg van het conservatoir beslag.88. Het is mijn ervaring dat een dergelijk overleg juist in het begin van de zaak efficiënt kan zijn en zelfs mogelijk deze beklagprocedure had kunnen voorkomen.89. De verdediging heeft via haar brief van 14 februari jl. met bijlagen vervangende zekerheid geboden in de vorm van een combinatie of gedeelte van: - niet beslagen onroerend goed: woningen en - een bedrijfspand in Zaltbommel - een partieel pandrecht op de aandelen in het [concern] met een geschat eigen vermogen van EUR 8.869.000,- conform de vastgestelde jaarrekening d.d. 2018.90. De verdediging is te allen tijde bereid geweest om hierover overleg te voeren met het OM. Klager is bereid om alle medewerking te verlenen die nodig is om de gewenste vervangende zekerheid te bewerkstelligen en heeft ook benadrukt dat gedeeltelijke opheffing van het beslag in ruil voor vervangende zekerheid absoluut een optie is.91. De OvJ is hier op geen enkel moment op ingegaan en blijft bij het stellen van een bankgarantie. Het aanbod tot (gedeeltelijke) vervangende zekerheid, is onbesproken gebleven. De verdediging kan helaas niet anders dan die opstelling inderdaad opvatten als een niet meewerkende houding.92. Daarbij helpt het niet mee dat de Officier van Justitie heeft aangegeven bij voorkeur alleen schriftelijk te willen communiceren.93. De Officier van Justitie stelt in haar brieven steeds dat een bankgarantie het enige alternatief zou zijn voor het (gedeeltelijk) opheffen van de beslagen op de banktegoeden van [klager 1] . Dit standpunt wordt in de schriftelijke reactie herhaald.94. Zoals meermaals aangegeven aan het OM, is dit feitelijk onjuist en wordt hiermee geen redelijk alternatief geboden aangezien hiermee geen geld vrijkomt dat kan worden gebruikt ten behoeve van de aangehechte betalingsverplichtingen. Een bank zal immers in ruil voor een bankgarantie een ‘contragarantie’ eisen, een zekerheid willen bedingen, door een bedrag ter hoogte van de bankgarantie te blokkeren. Dit heeft derhalve dezelfde consequenties voor [klager 1] als conservatoir strafrechtelijk beslag. Daarmee komt er derhalve geen geld vrij om aan de betalingsverplichtingen te kunnen voldoen, het tegendeel zal aan de orde zijn. De Officier van Justitie presenteert dit als een redelijk alternatief maar dat is het in casu niet.95. In de brief van 10 april jl. stelt de OvJ te begrijpen dat er voor [klager 1] nadelen kleven aan een bankgarantie, maar zo stelt ze “het is de enige mogelijkheid die de wet biedt”. Dit laatste is feitelijk onjuist. Ik wijs op de tekst van art. 118a lid 2 Sv. Daarbij merk ik op dat het ook in de praktijk regelmatig voorkomt dat in goed overleg met het OM en het LBA vervangende zekerheid wordt gesteld die wordt geaccepteerd. Het OM heeft expertise om de contracten ter zake op te stellen.96. De Officier van Justitie stelt volgens de verdediging ten onrechte dat de aangeboden alternatieve zekerheden onvoldoende zekerheid voor het OM zouden bieden en onderzoekt ook niet of het gedeeltelijk aanvaarden van het aanbod tot vervangende zekerheid een mogelijkheid zou zijn zodat er in elk geval geld vrijkomt om aan de betalingsverplichting van € 478.710,65 te kunnen voldoen.97. De Officier van Justitie stelt dat [klager 1] de eerder aangeboden alternatieve zekerheden in de vorm van niet beslagen onroerend goed en een pandrecht op de aandelen van de onderneming zou kunnen aanbieden aan de bank om een bankgarantie te verkrijgen. Ook dat is, zoals reeds aangegeven, geen redelijk alternatief.98. Gelet op het onderhavige lopende strafrechtelijk onderzoek heeft de contactpersoon van cliënt bij de Rabobank zich reeds mondeling jegens [klager 1] namens de Rabobank op het standpunt gesteld dat er gelet op wet- en regelgeving en interne richtlijnen van de Rabobank geen nieuwe dienstverlening mag plaatsvinden. De huidige dienstverlening gaat gelukkig vooralsnog wel door zodat de ondernemingen financieel op dit moment niet in gevaar komen.99. Een bankgarantie betreft nieuwe dienstverlening, en zal niet plaats kunnen vinden gedurende het strafrechtelijk onderzoek.100. Aan mijn pleitnota hecht ik ter onderbouwing een geanonimiseerd bericht uit een andere zaak waarbij de Rabobank zich recent ook - maar dan ook schriftelijk - op het standpunt heeft gesteld dat geen nieuwe dienstverlening zal plaatsvinden gedurende het strafrechtelijk onderzoek (bijlage 6). Een bankgarantie is dus geen optie, laat staan een redelijk alternatief.101. Voor wat betreft de ING bank, geldt dat deze bank nog geen vragen heeft gesteld naar aanleiding van het gelegde conservatoir beslag. [klager 1] wil dat vanzelfsprekend zo houden. Op het moment dat ook de ING Bank haar dienstverlening jegens cliënt zou opschorten, worden de financiële problemen alleen maar nog groter, nu de vastgoedportefeuille van [klager 1] dee|s is opgebouwd uit een financiering vanuit de ING Bank. Het is aannemelijk dat een verzoek om een bankgarantie, dit proces aanwakkert/versnelt. Het behoeft geen nadere toelichting dat cliënt grotere financiële problemen wil voorkomen.102. Een bankgarantie betreft derhalve geen redelijk alternatief.103. Concluderend geldt dat het OM volgens de verdediging heeft gehandeld in strijd met beginselen van subsidiariteit. Het OM stelt zich ten onrechte op het standpunt dat een bankgarantie de enige manier is waarop zekerheid kan worden gesteld. Dat is feitelijk onjuist. Dit betreft evenmin een ‘redelijk’ alternatief. Voorts wijst het OM de vervangende zekerheid die zijdens de verdediging is aangeboden ten onrechte van de hand, zonder die mogelijkheid te onderzoeken en zonder daarover in overleg te gaan.104. De verdediging merkt op dat zij nog altijd graag mee zal werken aan een redelijke alternatieve vorm van zekerheid en daarover in overleg wenst te treden met het OM. Het eerder aangeboden en niet beslagen onroerend goed met overwaarden biedt volgens de verdediging een uitstekend alternatief, waarna er een deel van het beslag op de banktegoeden vrij kan komen en de betalingsverplichtingen door [klager 1] (grotendeels) kunnen worden voldaan. Het is voor hem van belang dat in elk geval het bedrag van bijna € 500.000,- aan betalingsverplichtingen op korte termijn kan worden voldaan.”

In de door de officier van justitie in raadkamer overgelegde aantekeningen van haar standpunt staat het volgende:

“In tegenstelling tot het gestelde in het klaagschrift is er tot op heden geen deugdelijk onderbouwd en schriftelijk aanbod voor een alternatieve zekerheidstelling geweest. Als het gaat over de bankrekeningen is alleen gevraagd om opheffing van het beslag vanwege betalingsverplichtingen van klager. Het door het OM aangeboden alternatief van een bankgarantie is door klager afgewezen, ongetwijfeld omdat de kosten voor klager met zich meebrengt. Ten aanzien van de sieraden is geen alternatieve vorm van zekerheid geboden. Door de verdediging is onlangs (17 april) aangeboden recht van hypotheek op een pand dat niet bezwaard zou zijn als zekerheid voor het pand [a-straat] . Het zou wellicht voor de hand liggen dat verdachte dat pand zelf als extra zekerheid aan zou kunnen bieden aan de bank i.v.m. hypotheek van zijn zoon. Het pand is blijkens een eerste onderzoek LBA geen eigendom van verdachte (beslagene) zelf. Nu ligt dat bij LBA om te onderzoeken of dat een aanvaardbare zekerheid is voor het OM. Als dat zo is kan die zekerheid worden gevestigd en het beslag op de helft van verdachte op dit pand worden opgeheven. Ook hier is geen met stukken onderbouwd voorstel gekomen maar slecht een mail met een adres.”

In het proces-verbaal van de behandeling in raadkamer staat tot slot vermeld:

“Mr. Benhaim pleit overeenkomstig alinea 48-94 en vat alinea 95 tot en met 125 samen. Zij deelt aanvullend, zakelijk weergegeven, het volgende mee. (…)- bij alinea 100: de Rabobank is de kredietverstrekkende bank van [klager 1] en heeft in reactie op het persbericht dat op de dag na de zoeking is uitgebracht meegedeeld geen nieuwe dienstverlening meer te zullen verrichten. Alleen de huidige dienstverlening gaat door. Een bankgarantie is als gevolg daarvan geen optie;- na alinea 103: de proportionaliteit ziet op de wanverhouding tussen de omvang van het beslag en de eventueel op te leggen betalingsverplichting. Voor de subsidiariteit is de weigering om de alternatieven die zijn aangeboden te onderzoeken van belang. (…)De officier van justitie deelt, zakelijk weergegeven, het volgende mee. Aanvullend op de stukken die ik straks zal overleggen, merk ik het volgende op. (…)Wat betreft het bieden van vervangende zekerheid: er wordt verontwaardigd gesproken over overleg met het OM. Ik heb geen schriftelijk onderbouwd alternatief gekregen. Ik hoor eerst hier op zitting dat de Rabobank niet wenst mee te werken aan een bankgarantie. Vorige week is per e-mail een voorstel voor alternatieve zekerheid verzonden, waarna uit onderzoek blijkt dat het pand dat wordt aangeboden niet in eigendom is van klager. Ik doe herhaald het verzoek om bij een alternatieve zekerheidstelling op schrift te komen met een met stukken onderbouwd redelijk alternatief. Dat ontbreekt tot nu toe. Wat resteert is een bombardement van e-mailberichten en brieven. U merkt mijn irritatie.”

De rechtbank heeft de klagers niet ontvankelijk verklaard ten aanzien van het verzoek te gelasten dat het openbaar ministerie vervangende zekerheid aanvaardt of daartoe in overleg gaat met de klagers en daartoe het volgende overwogen:

“4. De ontvankelijkheidHet klaagschrift strekt er mede toe dat de rechtbank gelast dat het OM vervangende zekerheid aanvaardt of daartoe in overleg gaat met de verdediging. De wet kent deze mogelijkheid niet.“

Verder heeft de rechtbank het klaagschrift met betrekking tot het beslag ex art. 94a Sv ongegrond verklaard en het verweer met betrekking tot de subsidiariteit van het beslag als volgt verworpen:

“Maatstaf(…)Het beklag richt zich verder tegen een beslag als bedoeld in artikel 94a Sv, eerste en tweede lid Sv. De rechtbank dient ten aanzien van dat beslag te onderzoeken a) of er ten tijde van zijn beslissing sprake was van verdenking van of veroordeling wegens een misdrijf waarvoor een geldboete van de vijfde categorie kan worden opgelegd en b) of zich niet het geval voordoet dat hoogst onwaarschijnlijk is dat de strafrechter, later oordelend, aan de verdachte een verplichting tot betaling van een geldboete dan wel de verplichting tot betaling van een geldbedrag ter ontneming van wederrechtelijk verkregen voordeel zal opleggen.OverwegingenDe rechtbank stelt vast dat de kennisneming van bepaalde processtukken, waaronder het proces-verbaal van verdenking, aan klagers is onthouden. Door de rechter-commissaris is geoordeeld dat het onthouden van deze processtukken gerechtvaardigd is gelet op de aard en omvang van de verdenking, het nog te verrichten documentenonderzoek, de nog te horen personen en het daarin besloten liggende collusiegevaar. De rechtbank is derhalve van oordeel dat het onderzoeksbelang eraan in de weg staat dat alle stukken van het strafrechtelijk financieel onderzoek aan de raadkamer worden overgelegd. Op grond van de inhoud van deze processtukken heeft de rechter-commissaris geoordeeld dat sprake is van een verdenking die aanleiding gaf tot het doorzoeken van de woningen. De doorzoeking in het bedrijfspand is gebaseerd op dezelfde verdenking. Tevens is door de rechter-commissaris op basis van deze verdenking een machtiging tot het leggen van conservatoir beslag verleend. Gelet op het inhoudelijk oordeel van de rechter-commissaris is naar het oordeel van de rechtbank in deze fase van het onderzoek voldoende gebleken dat sprake is van een redelijk vermoeden van schuld van klagers aan de hiervoor genoemde misdrijven.

(…)

Het op grond van artikel 94a Sv gelegd beslag Gelet op het vorenstaande is de raadkamer eveneens van oordeel dat sprake is van een verdenking van misdrijven waarvoor een geldboete van de vijfde categorie kan worden opgelegd, en dat, gezien die verdenking en de lange periode waarop het onderzoek betrekking heeft, zich niet het geval voordoet dat het hoogst onwaarschijnlijk is dat de strafrechter, later oordelend, aan de verdachte de verplichting tot het betalen van een geldboete dan wel de verplichting tot betaling van een geldbedrag ter ontneming van wederrechtelijk verkregen voordeel zal opleggen als bedoeld in artikel 36e Sr. Verder is de raadkamer van oordeel dat voortzetting van het beslag in overeenstemming is met de eisen van proportionaliteit en subsidiariteit. Het is voorts aan de officier van justitie om te beoordelen of een bepaalde vorm van zekerheidstelling in de plaats kan komen van het beslag.”

Het tweede middel richt zich zoals gezegd tegen het oordeel van de rechtbank met betrekking tot het conservatoir beslag ex art. 94a Sv dat is gelegd onder de klager [klager 1] op vermogensbestanddelen, sieraden en geld.

Bij de beoordeling van een klaagschrift van de beslagene, gericht tegen een beslag als bedoeld in art. 94a, lid 1 of 2 Sv, dient de rechter te onderzoeken a. of er ten tijde van zijn beslissing sprake was van verdenking van of veroordeling wegens een misdrijf waarvoor een geldboete van de vijfde categorie kan worden opgelegd en b. of zich niet het geval voordoet dat het hoogst onwaarschijnlijk is dat de strafrechter, later oordelend, aan de verdachte een verplichting tot betaling van een geldboete dan wel de verplichting tot betaling van een geldbedrag ter ontneming van het wederrechtelijk verkregen voordeel zal opleggen.16.

Uit de hiervoor onder 7.2. geciteerde overwegingen van de rechtbank blijkt dat de rechtbank het juiste toetsingskader heeft toegepast dat geldt bij een verzoek tot opheffing van een beslag op grond van art. 94a Sv. Dat wordt in cassatie ook niet betwist. Wel wordt geklaagd over het oordeel van de rechtbank met betrekking tot de subsidiariteit van het beslag en het oordeel van de rechtbank over de door de klagers aangeboden zekerheidstelling.

Hoewel het hiervoor genoemde toetsingskader volgens de Hoge Raad de beklagrechter niet verplicht tot een onderzoek naar de vraag of voortzetting van het beslag in overeenstemming is met de eisen van proportionaliteit en subsidiariteit, kunnen de omstandigheden van het geval met zich brengen dat in verband met hetgeen door of namens de klager is aangevoerd, de rechter in de motivering van zijn beslissing ervan blijk dient te geven een dergelijk onderzoek te hebben verricht.17.Van disproportionaliteit kan sprake zijn als er een wanverhouding is tussen de waarde van de inbeslaggenomen voorwerpen en de hoogte van het te ontnemen bedrag18.of als de belangen van strafvordering niet opwegen tegen de persoonlijke belangen van de klager.19.Wanneer de rechter tot het oordeel komt dat het beslag op gronden van proportionaliteit en subsidiariteit niet kan worden gehandhaafd, zal hij zijn oordeel wel nauwkeurig dienen te motiveren.20.

De vraag die in onderhavige zaak dient te worden beantwoord is of de rechtbank bij haar oordeel dat het beslag in overeenstemming is met de subsidiariteit een zorgvuldige en concrete belangafweging heeft gemaakt, meer in het bijzonder in het licht van de (on)mogelijkheden van een zekerheidstelling.

Art. 118a lid 1 Sv bepaalt dat slechts voorwerpen die op grond van art. 94a in beslag zijn genomen onder zekerheidstelling teruggegeven kunnen worden. Het initiatief tot deze teruggave kan uitgaan van het openbaar ministerie, de beslagene of een andere belanghebbende. Het tweede lid van art. 118a Sv regelt de wijze waarop een zekerheid kan worden gesteld. In de eerste plaats kan er een geldwaarde worden gestort door de beslagene of een derde. De tweede vorm van zekerheidstelling is de waarborg, waarbij een derde borg staat voor een bedrag en op een wijze als door het openbaar ministerie wordt aanvaard. Binnen de in de wet genoemde vormen van zekerheid wordt de bepaling van de verdere modaliteit aan de officier van justitie overgelaten. Het is aan de officier van justitie om te beoordelen of er voldoende zekerheid is gesteld om tot teruggave over te gaan.21.

Als de officier van justitie weigert om gebruik te maken van zijn bevoegdheid ex art. 118a Sv, omdat hij bijvoorbeeld weigert akkoord te gaan met de aangeboden zekerheidstelling kan hierover worden geklaagd bij de beklagrechter ex art. 552a Sv. Het betreft dan een beklag over het uitblijven van een last tot teruggave als bedoeld in art. 552a lid 1 Sv.22.Art. 552a Sv biedt echter geen grondslag teruggave onder zekerheidstelling te gelasten als de beklagrechter van oordeel is dat het beklag gegrond is. Dat kan de zittingsrechter ingevolge art. 353 lid 4 Sv wél. Analoge toepassing van art. 353 Sv op de beklagprocedure is niet goed verdedigbaar, nu art. 353 Sv uitdrukkelijk alleen ziet op beslag ex art. 94 Sv. Mijn ambtgenoot Knigge heeft in een conclusie23.in een dergelijke situatie voorgesteld dat de beklagrechter die van oordeel is dat het voortduren van het beslag in strijd is met het subsidiariteitsbeginsel, de behandeling van het beklag voor een bepaalde termijn kan aanhouden om de officier van justitie in de gelegenheid te stellen met de beslagene tot een vergelijk te komen.24.

In onderhavige zaak heeft de klager de rechtbank gevraagd te gelasten dat het openbaar ministerie vervangende zekerheid aanvaardt of daartoe in overleg gaat met de verdediging. De rechtbank heeft met betrekking tot dit verzoek de klager niet ontvankelijk verklaard omdat de wet deze mogelijkheid niet kent. Dat oordeel is op zichzelf juist.

Zoals hiervoor is uiteen gezet kan de klager echter wel klagen over het feit dat de officier van justitie geen gebruik maakt van zijn bevoegdheid ex art. 118a Sv, hetgeen de klager in dit geval ook heeft gedaan in de vorm van een verweer over de subsidiariteit van het beslag. De rechtbank heeft dit verweer verworpen met de overweging dat het beslag in overeenstemming is met de eisen van proportionaliteit en subsidiariteit, zonder dit oordeel nader te motiveren. Verder heeft de rechtbank ten aanzien van de mogelijkheid van zekerheidstelling ex art. 118a Sv enkel overwogen dat het aan de officier van justitie is om te beoordelen of een bepaalde vorm van zekerheidstelling in de plaats kan komen van het beslag. In het licht van het aanbod van de verdediging dat de klager graag medewerking wil verlenen aan het geven van een vorm van zekerheid, daartoe ook concrete voorstellen heeft gedaan en heeft onderbouwd dat hij te maken heeft met betalingsverplichtingen van een half miljoen euro, heeft de rechtbank naar mijn mening onvoldoende gemotiveerd waarom in deze zaak voortzetting van het beslag in overeenstemming is met het subsidiariteitsbeginsel.

Tot slot wil ik nog opmerken dat gelet op het feit dat het beslag tijdens de behandeling in raadkamer nog van vrij recente datum was, een grote waarde vertegenwoordigde en uit de stukken blijkt dat de gesprekken over een eventuele zekerheidstelling nog in volle gang waren, de rechtbank de mogelijkheid had om de behandeling van het klaagschrift voor een bepaalde termijn aan te houden teneinde partijen in de gelegenheid te stellen overeenstemming te bereiken over zekerheidstelling. Die mogelijkheid heeft de rechtbank ten onrechte onbenut gelaten.

Het tweede middel slaagt.

Het derde middel klaagt dat de rechtbank ten aanzien van het beslag ex art. 94 Sv dat onder alle vier de klagers is gelegd ten onrechte en op onjuiste gronden heeft geoordeeld, althans niet begrijpelijk heeft gemotiveerd dat (i) de ten aanzien van de inbeslaggenomen geheimhouderstukken en -gegevens gevolgde procedure rechtmatig en niet in strijd met (het doel van) de wettelijke bepaling is, en (ii) geen aanleiding bestaat de rechter-commissaris opdracht te geven tot nader onderzoek.

Blijkens de toelichting op het middel is de kern van de klacht dat de procedure van art. 98 Sv ten onrechte niet is gevolgd en dat de rechtbank heeft verzuimd de behandeling van het klaagschrift aan te houden en de stukken in handen van de rechter-commissaris te stellen teneinde alsnog een beschikking als bedoeld in art. 98 lid 1 Sv te geven.

De klagers en hun advocaten hebben zich op het standpunt25.gesteld dat het beslag onrechtmatig is omdat geheimhouderstukken en -gegevens onderdeel uitmaken van het beslag en verzuimd is de procedure van art. 98 Sv te volgen. Daartoe is aangevoerd dat uit de tekst van art. 98 Sv en uit de wetsgeschiedenis26.volgt dat de rechter-commissaris degene is die bevoegd is tot het nemen van een beslissing over de inbeslagneming en kennisneming van stukken waarin zich, naar (niet volstrekt onaannemelijk) wordt gesteld, geheimhouderstukken bevinden. Als een zodanige beslissing nog niet door de rechter-commissaris is gegeven, dient de zaak volgens de Hoge Raad27.alsnog naar de rechter-commissaris te worden verwezen.

Volgens het openbaar ministerie28.is er alles aan gedaan om de geheimhouderstukken buiten het beslag te houden en was het voorleggen van stukken aan de rechter-commissaris niet aan de orde. Tijdens de doorzoeking bleek volgens de officier van justitie evident dat niet alle aangewezen stukken geheimhouderstukken konden betreffen. Door geheimhouderfunctionarissen die niet bij het onderzoek betrokken waren, is beoordeeld welke stukken geheimhouderstukken zijn en deze zijn teruggegeven aan de beslagene. Stukken waarover twijfel bestond zijn in een gesloten envelop overgedragen aan de geheimhoudingsfunctionaris van het Functioneel Parket. Ook het digitale beslag is gefilterd op geheimhouderstukken aan de hand van daarvoor vastgestelde zoektermen en aanvullende gegevens die door de raadslieden zijn aangedragen.

De rechtbank heeft het klaagschrift met betrekking tot het beslag ex art. 94 Sv ongegrond verklaard en het verweer met betrekking tot de rechtmatigheid van het beslag in verband met de gevolgde procedure met betrekking tot de geheimhouderstukken als volgt verworpen:

“Het op grond van artikel 94 Sv gelegd beslagGelet op de aard en omvang van de verdenking en het onderzoek is de rechtbank van oordeel dat de inbeslagneming van bankbescheiden, fysieke administratie en datadragers met digitale administratie met betrekking tot de onderzoeksperiode, mede gelet op de fase waarin zich het onderzoek bevindt, in het belang is van strafvordering en niet onrechtmatig is.

Bij de inbeslagneming en vastlegging van gegevens moet het verschoningsrecht worden gerespecteerd. Door klagers is in het klaagschrift gesteld dat het er, gelet op de grote hoeveelheid inbeslaggenomen administratie, voor moet worden gehouden dat zich hieronder ook geheimhouderstukken bevinden. Bij de doorzoeking in het bedrijfspand werden in de kantoorruimtes op vrijwel alle kasten, (lege) stellingen en stapels administratie A4’tjes aangetroffen met de tekst “vertrouwelijk van/voor raadsman/advocaaf’. Bij door medewerkers geheimhouder steekproefsgewijs doorgenomen ordners of administratie met een dergelijk A4’tje bleek het - in sommige gevallen overduidelijk - niet om geheimhouderstukken te gaan. Desgevraagd is door medewerkers van het bedrijf noch de raadsvrouw aangegeven waar zich de geheimhouderstukken zouden moeten bevinden. Het ter plaatse uitfilteren van geheimhouderstukken was gelet op het voorgaande niet mogelijk. De hiervoor beschreven opstelling bij de doorzoeking heeft ertoe geleid dat het Openbaar Ministerie en de opsporingsinstanties dienden te onderzoeken of onderdelen van het beslag mogelijk onder het verschoningsrecht van geheimhouders vallen. Dat de doorzoeking is voortgezet met de bedoeling het beslag nadien te onderzoeken op de mogelijke aanwezigheid van geheimhouderstukken, maakt de inbeslagneming naar het oordeel van de rechtbank niet onrechtmatig.

De fysieke administratie is vervolgens door twee geheimhoudermedewerkers van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit die niet bij het onderzoek betrokken zijn, onderzocht op aanwezigheid van geheimhouderstukken teneinde deze uit het beslag te halen en terug te geven aan de beslagene. De digitale administratie is digitaal gefilterd, mede aan de hand van door de verdediging aangeleverde namen van geheimhouders. De geheimhouderstukken zijn daarna teruggegeven of vernietigd. Een dergelijke werkwijze acht de rechtbank onder deze omstandigheden efficiënt en als zodanig niet in strijd met het doel van de wettelijke bepaling. Door de officier van justitie is toegezegd dat eventuele geheimhouderstukken buiten het beslag zullen blijven. De vraag of inbeslagneming of kennisneming van stukken was toegestaan, is derhalve niet aan de orde, zodat er geen aanleiding is de gegevens of documenten in handen te stellen van de rechter-commissaris. Door klagers is niet aannemelijk gemaakt dat zich na deze filtering nog geheimhouderstukken in het beslag zouden bevinden en evenmin aangegeven om welke stukken het dan zou gaan. Bij gebreke aan aanduiding door klagers zelf, ziet de rechtbank geen aanleiding de rechter-commissaris opdracht te geven dit nader te onderzoeken. Artikel 98 Sv is niet van toepassing nu dat artikel ziet op een inbeslagname/doorzoeking bij functioneel verschoningsgerechtigden.Het beslag is derhalve rechtmatig gelegd. (…)”

Het eerste middel faalt. Het tweede en het derde middel zijn terecht voorgesteld.

Ambtshalve heb ik geen gronden aangetroffen die tot vernietiging van de bestreden beslissing aanleiding behoren te geven.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van de bestreden beschikking en terugwijzing naar de rechtbank Overijssel, teneinde op het bestaande beklag opnieuw te worden beoordeeld en afgedaan.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG