356c Op welke feiten baseert de rechter zijn beslissing (art. 149 Rv)?

Art. 149 Rv betreft de bronnen waaruit de rechter de feitelijke informatie mag putten die hij aan zijn beslissing ten grondslag legt: de rechter mag slechts die feiten aan zijn beslissing ten grondslag leggen die in het geding aan hem ter kennis zijn gekomen of zijn gesteld en die overeenkomstig de voorschriften van de negende afdeling van de tweede titel van Boek 1 Rv zijn komen vast te staan. Onderscheid zal dus moeten worden gemaakt tussen feiten die zijn gesteld en feiten die de rechter ter kennis zijn gekomen.

Heeft een partij in een processtuk een beroep gedaan op bepaalde feiten dan kan de rechter die feiten gebruiken in zijn beslissing. Dat zijn feiten waaraan een der partijen rechtsgevolgen heeft verbonden (rechtsfeiten). De rechter mag niet zelf, buiten partijen om, feiten toevoegen. Feiten van algemene bekendheid en algemene ervaringsregels mogen door de rechter wel ter onderbouwing van zijn oordeel worden gebruikt, zonder dat zij zijn aangevoerd.1 Partijen zullen in hun processtukken een voldoende beroep moeten doen op overgelegde producties:2 in het processtuk moet steeds op concrete en niet mis te verstane wijze worden verwezen naar specifieke producties en duidelijk moet worden gemaakt hoe de productie zich tot de bewuste stelling verhoudt en welke conclusie die partij daaraan verbindt.3 Een partij moet een beroep doen op bepaalde passages en feiten, zeker wanneer het om een omvangrijk stuk gaat. De eisen van een behoorlijke rechtspleging brengen mee dat die partij op zodanige wijze een beroep doet op uit de productie blijkende feiten en omstandigheden dat voor de rechter duidelijk is welke stellingen hem ter beoordeling worden voorgelegd en dat voor de wederpartij duidelijk is waartegen zij zich dient te verweren. De rechter kan de door een partij verschafte gegevens en bescheiden buiten beschouwing laten indien zij op zijn verzoek niet aangeeft ter toelichting of staving van welke stelling de gegevens of bescheiden zijn bedoeld en welk onderdeel daartoe van belang is (de wegwijs- of ophelderingsplicht van (thans) art. 22b Rv).4 De rechter kan dus eerst om opheldering vragen.

Het bovenstaande geldt evenzeer voor verweerder. De rechter hoeft slechts te letten op de feiten en omstandigheden die verweerder aan zijn verweer ten grondslag heeft gelegd; 5 hij moet een beroep hebben gedaan op die feiten en omstandigheden. In de conclusie van antwoord zal specifiek naar bewuste producties moeten zijn verwezen, welk bewijs verweerder daarmee denkt te willen leveren en in hoeverre de genoemde stukken aan dat bewijs kunnen bijdragen. Bij gebreke van een uitdrukkelijk beroep van verweerder op hetgeen uit de producties zou zijn af te leiden hoeft de rechter daarop niet in te gaan.

Door de tegenstelling, feiten die de rechter ‘ter kennis zijn gekomen’ versus ‘zijn gesteld’ in art. 149 lid 1 Rv zal onderzocht moeten worden in hoeverre de rechter feiten waarop een partij zich niet heeft beroepen maar die in de loop van de procedure hem ter kennis zijn gekomen, voor zijn beslissing mag gebruiken. Feiten die naar voren zijn gekomen tijdens de mondelinge behandeling, een bezichtiging, een getuigenverklaring of een mondelinge partijexpertiseverklaring (art. 200 Rv), al dan niet naar aanleiding van vragen naar verduidelijking of opheldering door de rechter, mag de rechter gebruiken voor zijn beslissing.6 Indien daarbij nieuwe feiten naar voren komen, zal de rechter die feiten opnemen in het proces-verbaal.

De rechter mag (onderdelen van overgelegde) producties buiten beschouwing laten indien een partij zich daarop niet beroept.10 Het is niet de taak van de rechter om in het dossier of in overgelegde producties op zoek te gaan naar eventuele aanknopingspunten voor de onderbouwing van het standpunt van een partij. De rechter kan wel stuiten op feiten die een bepaalde stelling van een partij mede ondersteunen.

Asser11 en Ahsmann12 betogen dat de rechter bij zijn motivering van zijn vonnis ook feitelijke gegevens voor zijn beslissing mag gebruiken die de gestelde feitelijke grondslag staven of ondersteunen. Ook Tjong Tjin Tai is van mening dat het niet nodig is dat feiten die de rechter aan zijn beslissing ten grondslag legt zijn ingeroepen; als zij maar blijken uit de gedingstukken.13 Andere auteurs gaat dat te ver.14 Snijders is van mening dat alleen ingeval van kwesties van openbare orde de rechter een feit dat in een geding is gebleken maar die partijen niet als feitelijke grond hebben aangevoerd, aan zijn beslissing ten grondslag mag leggen en daaraan rechtsgevolgen mag verbinden.15

M.i. maakt het in de praktijk weinig uit welke opvatting wordt gehuldigd, nu de rechter partijen gedurende het gehele proces vragen kan stellen over de feitelijke gronden en de rechter de eisen van hoor en wederhoor moet naleven. De rechter zal opheldering kunnen vragen over feiten die wel in de loop van de procedure ter ondersteuning van een vordering of verweer hem ter kennis zijn gekomen, maar waarop een partij zich niet heeft beroepen.16 Een partij kan naar aanleiding van de bespreking de grondslag van haar vordering of verweer uitbreiden. Doordat de eisen van hoor en wederhoor moeten worden nageleefd is het voor de wederpartij duidelijk of een partij een feit aan haar vordering of verweer ten grondslag heeft gelegd. De wederpartij wordt zo ‘niet tekort gedaan in haar recht zich daartegen naar behoren te kunnen verdedigen.’ Ik geef de voorkeur aan een strikt uitgangspunt (er moet een beroep op een bepaald feit zijn gedaan), waarbij ruimhartig gebruik mag worden gemaakt van de mogelijkheid vragen te stellen indien het dossier aanwijzingen bevat die een stelling kunnen ondersteunen. De eisen van hoor en wederhoor zullen moeten worden nageleefd. Treft de rechter een pakket producties aan in een dossier van een partij waar die partij geen beroep op heeft gedaan, dan mag de rechter m.i. de vraag stellen waarom dat pakket is overgelegd; direct aan de gang met de inhoud mag hij niet.

Zoals is besproken mag de rechter conclusies trekken uit de in het geding gebleken feiten, ongeacht of partijen deze feiten als argument hebben aangedragen. Feitelijke afleidingen mag de rechter maken, juridische niet, tenzij die juridische conclusie door die partij al was gesteld.17

De rechter mag bovendien feiten die overeenkomstig de voorschriften van de negende afdeling van de Tweede titel van Boek 1 Rv zijn komen vast te staan, aan zijn beslissing (mede) ten grondslag leggen, ook al hebben partijen zich daarop niet uitdrukkelijk beroepen.18

Het bovenstaande geldt evenzeer voor verweerder.