3.7.1 De eerste taak: uitleg van de betogen van partijen

Eiser dient een feitenrelaas te stellen en een eis te formuleren. Daarnaast dient hij indien de feiten niet voor zichzelf spreken - een redenering te presenteren, waarom de feiten tot toewijzing van de eis moeten leiden. Gedaagde kan de gestelde feiten betwisten en zijnerzijds feiten stellen. Verder dient hij - voor zover dat niet vanzelf spreekt - een redenering te presenteren waarom de eis moet worden afgewezen. Het is de taak van de rechter om door uitleg van de stellingen van partijen en met gebruikmaking van zijn rechtskennis vast te stellen op welke rechtsregels partijen zich in wezen beroepen. De rechter mag dus niet van partijen verlangen dat zij zelf die rechtsregels aanwijzen. Indien zij verkeerde rechtsregels aanwijzen, moet de rechter dit verbeterd lezen.

Hartkamp noemt deze taak een toepassingsgeval van art. 52 (art. 25 RvNL).2 Dat artikel schrijft voor dat de rechter ambtshalve de rechtsgronden aanvult die partijen niet hebben aangevoerd. De opvatting dat art. 52 betrekking heeft of mede betrekking heeft op deze taak is niet omstreden. Ik zal deze taak verder noemen: de eerste taak.

Over de afgrenzing tussen rechtsgronden en feitelijke gronden is door de jaren heen veel debat gevoerd. Thans is het vaste rechtspraak dat het de rechter niet vrijstaat zijn beslissing te baseren op rechtsgronden of verweren die weliswaar zouden kunnen worden afgeleid uit in het geding gebleken feiten en omstandigheden, maar die door de desbetreffende partij niet aan haar vordering of verweer zijn ten grondslag gelegd.3 De term 'rechtsgronden' in deze formulering is verwarrend, want als de rechter doet wat hem volgens deze regel niet vrijstaat, vult hij niet de rechtsgronden, maar de feitelijke grondslag aan.4 Bij de uitvoering van de eerste taak is echter geen sprake van een verboden aanvulling van de feitelijke grondslag, want de rechter baseert zijn beslissing dan op 'rechtsgronden of verweren' die door de desbetreffende partij in wezen wel aan haar vordering of verweer zijn ten grondslag gelegd.

Bij de uitvoering van de eerste taak brengt de rechter door middel van uitleg een juridische structuur aan in de stellingen van partijen. Door deze vorm van sturing heeft de rechter invloed op de grenzen van de rechtsstrijd.

Deze taak is in de Nederlandse Antillen en Aruba niet anders dan in Nederland. In cassatie kan worden getoetst of de rechter heeft voldaan aan deze taak.5 Voorts kan in cassatie worden getoetst of de uitleg die de rechter bij de uitvoering van deze taak aan de stellingen van partijen heeft gegeven, begrijpelijk is.6 De ruimte voor uitleg van de stellingen hangt onder meer af van de vraag hoe duidelijk en volledig de stellingen zijn, maar is m.i. voor de Antilliaanse/Arubaanse rechter niet groter dan voor de Nederlandse rechter.7

De eerste taak kan ook leiden tot de toepassing van rechtsregels die niet ambtshalve mogen worden toegepast.

De wet verbiedt de rechter ambtshalve ontbinding (art. 6:267 lid 2 BW), ambtshalve toepassing van het gezag van gewijsde (art. 70a lid 3) en ambtshalve toepassing van de bevrijdende verjaring (art. 3:332 lid 1 BW). De Hoge Raad verbiedt de rechter ambtshalve toepassing van de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid (m.i. in veel gevallen terecht, maar dit is omstreden).9 De rechter maakt zich in deze voorbeelden daaraan echter niet schuldig, want hij legt de stellingen van de partij aldus uit dat de partij zich op de rechtsfiguren heeft beroepen. Die uitleg kan in cassatie slechts op begrijpelijkheid worden getoetst.

De eerste taak kan ook leiden tot toepassing van regels van vreemd recht.10