HR, 11-07-2003, nr. R02/010HR

Het gaat in deze zaak om de vraag of tussen [betrokkene 1] en [verweerster] een koopovereenkomst met betrekking tot een woning aan de [adres] te [plaats] (hierna: de woning) is tot stand gekomen. Voorts gaat het om de vraag of, en zo ja, welke schade [eiser] als gevolg van het uitblijven van levering van die woning aan [verweerster] dient te vergoeden.

Op 26 september 1990 heeft [betrokkene 1] een verklaring2. ondertekend. Die verklaring luidt:

[Verweerster] heeft na vermeerdering en wijziging van eis3. op grond van deze verklaring primair gevorderd [eiser] te veroordelen tot levering van de woning4.. Subsidiair heeft zij gevorderd dat [eiser] ter zake van onrechtmatige daad dan wel wanprestatie wordt veroordeeld tot betaling van een schadevergoeding van Afl. 17.959,50 (de lening van de Aruba Bank, die zij, toen levering van de woning uitbleef, heeft aangewend voor de betaling van reparatiewerkzaamheden aan de in slechte staat verkerende woning) en tot betaling van Afl. 2.500,- (het reeds betaalde deel van de koopsom). Meer subsidiair heeft [verweerster] gevorderd dat [eiser] ter zake van ongerechtvaardigde verrijking wordt veroordeeld tot betaling van Afl. 14.700,- (de aantoonbare kosten van reparatiewerkzaamheden aan de woning) en tot betaling van Afl. 2.500,- (het reeds betaalde deel van de koopsom). Aan de subsidiaire en meer subsidiaire vordering heeft [verweerster] ten grondslag gelegd dat zij onnodig een lening is aangegaan en onnodig kosten heeft gemaakt respectievelijk dat zij reparatiewerkzaamheden aan de woning heeft laten verrichten.

[Eiser] heeft als verweer gevoerd dat hij de woning niet kon verkopen, omdat deze hem niet als enige toebehoort, maar onderdeel vormt van de nalatenschap van zijn ouders. [Eiser] was, naar hij heeft gesteld, niet gevolmachtigd de woning namens de erven van zijn ouders te verkopen. De woning had bovendien een hogere waarde dan Afl. 16.500,-. [Eiser] heeft voorts aangevoerd dat hij in of omstreeks 1990 bedragen van respectievelijk Afl. 1.000,- en Afl. 1.500,- van [verweerster] in bruikleen heeft gekregen5.. Deze bedragen moeten echter worden verrekend met de huurtermijnen die [verweerster] over een periode van vier jaren nog aan [eiser] is verschuldigd, en een deel van de huurinkomsten die [verweerster] zelf heeft genoten, doordat zij gedeelten van de woning zonder toestemming van [eiser] onderverhuurde. [Verweerster] heeft volgens [eiser] geen reparatiekosten gemaakt. Zij heeft wel zonder medeweten en toestemming van [eiser] scheidingen in de woning laten aanbrengen om delen daarvan te kunnen onderverhuren, aldus nog steeds [eiser]. De verklaring (zie hiervóór, 1.2) stelt [eiser] te hebben ondertekend onder invloed van sterke drank. Hij verkeerde in de veronderstelling dat [verweerster] hem een verklaring ter ondertekening voorlegde die op de geleende bedragen en niet op de verkoop van de woning betrekking had. Zijn echtgenote heeft de verklaring ook niet ondertekend. [Eiser] heeft nog aangevoerd de Nederlandse taal niet meester te zijn6.. De verklaring is volgens hem nietig, dan wel vernietigbaar. Bij conclusie van antwoord (onder 9) en bij conclusie van dupliek (onder 15) heeft [eiser] in algemene zin bewijs van zijn stellingen aangeboden.

Het Gerecht in eerste aanleg van Aruba (hierna: GEAA) heeft in zijn vonnis van 14 juni 2000 geoordeeld dat geen sprake is van een koopovereenkomst tussen partijen, omdat uit de overgelegde verklaring (zie hiervóór, 1.2) niet blijkt dat door meer dan één persoon aan de (meerzijdige) rechtshandeling van koop en verkoop van de woning is meegewerkt. De verklaring is immers slechts door [betrokkene 1] ondertekend. Voorts heeft het GEAA geoordeeld dat [verweerster] geen bewijs van het bestaan van de koopovereenkomst heeft aangeboden. [Verweerster] kan geen nakoming vorderen, aldus nog steeds het GEAA. Vervolgens heeft het GEAA overwogen:

Ook het gevorderde bedrag van Afl. 2.500,- heeft het GEAA niet toewijsbaar geacht:

De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking achtte het GEAA evenmin toewijsbaar, omdat ervan moet worden uitgegaan dat de woning deel uitmaakt van de nalatenschap van de ouders van [eiser], zodat [verweerster] voor de gestelde ongerechtvaardigde verrijking de boedel dient aan te spreken.

[Verweerster] heeft van het vonnis van het GEAA hoger beroep ingesteld. Zij heeft het geschil in volle omvang aan het Gemeenschappelijk Hof van Justitie van de Nederlandse Antillen en Aruba (hierna: het Hof) voorgelegd7..

Het Hof heeft bij tussenvonnis van 15 mei 2001 een comparitie van partijen gelast. Bij eindvonnis van 16 oktober 2001 heeft het Hof overwogen dat de comparitie van partijen niet heeft plaatsgehad en beslist dat het de zaak op de stukken zal afdoen. Vervolgens heeft het Hof geoordeeld dat sprake is van een koopovereenkomst tussen partijen, voortvloeiende uit een aanbod van [eiser] gevolgd door aanvaarding van [verweerster]. Bij deze overeenkomst is de woning voor een bedrag van Afl. 16.500,- verkocht. Van deze koopsom is een bedrag van Afl. 2.500,- aanbetaald (rov. 3). Omdat [eiser] slechts medegerechtigde is in de boedel waartoe de woning behoort, is hij niet tot levering in staat (rov. 4). Deze omstandigheid maakt [eiser] schadeplichtig. In de eerste plaats dient [eiser] het bedrag van de aanbetaling van Afl. 2.500,- terug te betalen. Het Hof heeft het beroep op verrekening van [eiser] verworpen, omdat onvoldoende van een tegenvordering van [eiser] op [verweerster] is gebleken (rov. 5). Ten aanzien van de kosten van reparatiewerkzaamheden heeft het Hof geoordeeld dat is komen vast te staan dat [verweerster] in de jaren 1992/1993 voor Afl. 14.700,- aan de woning heeft verbouwd. Volgens het Hof "is zij (deze investering) kwijt en kan zij (deze) als schade, voortvloeiende uit het niet kunnen voldoen door [eiser] aan de overeenkomst van 26 september 1990, van [eiser] vorderen". De omstandigheid dat [verweerster] de woning enige tijd heeft verhuurd en daaruit inkomsten heeft genoten, kan daaraan naar het oordeel van het Hof niet afdoen (rov. 6).

[Eiser] heeft van het vonnis van het Hof tijdig8. cassatieberoep ingesteld. [Verweerster] heeft verweer gevoerd. Beide partijen hebben hun standpunt schriftelijk toegelicht.

In onderdeel I klaagt [eiser] over het oordeel van Hof dat uit de stukken blijkt van een overeenkomst van 26 september 1990, voortvloeiende uit een aanbod van [eiser], gevolgd door aanvaarding van [verweerster], betreffende de koop en verkoop van de woning voor een prijs van Afl. 16.500,-, waarvan een gedeelte van Afl. 2.500,- is aanbetaald. Dit oordeel zou rechtens onjuist, althans onbegrijpelijk zijn. [Eiser] voert aan dat, terwijl hij de totstandkoming van een koopovereenkomst heeft betwist, uit de door [verweerster] gestelde feiten niet kan worden afgeleid dat hij haar een aanbod heeft gedaan en dat zij dit aanbod vervolgens heeft aanvaard. Hieraan voegt [eiser] toe dat het oordeel van het Hof (ook) onvoldoende is gemotiveerd in het licht van zijn stelling dat de woning reeds in 1985, toen de prijzen in Aruba in verband met de sluiting van Lago sterk waren gedaald, op een bedrag van Afl. 34.000,- was getaxeerd en dat het niet aannemelijk is dat hij de woning in 1990 voor een aanzienlijk lager bedrag zou hebben verkocht.

Bij de beoordeling van het onderdeel ga ik ervan uit dat het Hof zijn oordeel dat tussen partijen een overeenkomst is tot stand gekomen, niet slechts op de verklaring van 26 september 1990 heeft gebaseerd. Aan zijn oordeel over een tussen partijen tot stand gekomen overeenkomst heeft het Hof althans mede ten grondslag gelegd dat zich uit de stukken van het geding een aanbod van [eiser] en een aanvaarding daarvan door [verweerster] laten vaststellen. Daartegen is het onderdeel gericht.

In het licht van de stellingen van partijen in de feitelijke instanties is althans zonder nadere motivering, die ontbreekt, niet begrijpelijk op grond waarvan het Hof heeft vastgesteld dat [eiser] aan [verweerster] een aanbod heeft gedaan, welk aanbod [verweerster] vervolgens heeft aanvaard. De verklaring van 26 september 1990 biedt voor deze vaststelling geen enkel aanknopingspunt. Voor de bestreden vaststelling is hooguit enige steun te vinden in de stellingen van [verweerster], waar zij (bij conclusie van repliek, onder 4) heeft gesteld dat [eiser] de koopovereenkomst had opgemaakt en waar zij (bij pleidooi in hoger beroep; zie de pleitaantekeningen van mr. R. Marchena) heeft doen opmerken:

Het Hof kon de bestreden vaststelling echter niet, althans niet zonder nadere motivering, op de bij repliek en bij pleidooi in hoger beroep geschetste chronologie baseren, al was het maar omdat [eiser] steeds heeft gesteld dat het initiatief met betrekking tot de verklaring (het beweerde aanbod) niet van hem maar van [verweerster] (die hem de verklaring ter ondertekening zou hebben voorgelegd) was uitgegaan en dat betaling van het bedrag van Afl. 2.500,- (de beweerde aanvaarding) reeds vóór ondertekening van die verklaring (en in geheel ander verband) had plaatsgehad9.. In zoverre acht ik het onderdeel gegrond.

[Eiser] zou bij de besproken klacht géén belang hebben, als hoe dan ook zou moeten worden aangenomen dat met betrekking tot de woning een koopovereenkomst is tot stand gekomen. Voor de contractuele aansprakelijkheid van [eiser] is immers zonder belang, wiens of wier aanbod door wie is aanvaard.

Op de totstandkoming van een overeenkomst wijst in elk geval de verklaring van 26 september 1990, die op grond van art. 136 lid 2 RvNA dwingend bewijs oplevert van de waarheid van hetgeen daarin wordt verklaard. Op grond van art. 130 lid 2 RvNA staat tegenbewijs echter vrij, althans buiten het (zich hier naar mijn mening niet voordoende) geval dat de wet het uitsluit. In dit verband is van belang, dat [eiser] steeds heeft gesteld dat hij de verklaring heeft ondertekend terwijl hij dronken was, de Nederlandse taal niet beheerste en over de inhoud van de verklaring onjuist door [verweerster] was geïnformeerd10.. Indien daarvan zou moeten worden uitgegaan, zouden deze omstandigheden afbreuk kunnen doen aan de betekenis van de verklaring als belichaming of bewijs van een tussen partijen tot stand gekomen overeenkomst. Voorts is van belang dat [eiser], zij het in algemene zin, bewijs van zijn stellingen heeft aangeboden11.. Bij die stand van zaken is door [eiser] te leveren tegenbewijs tegen het uit de onderhandse akte van 26 september 1990 voortvloeiende, dwingende bewijs niet bij voorbaat uitgesloten, zodat [eiser] wel degelijk belang heeft bij het onderdeel, voor zover daarmee over de vaststellingen met betrekking tot een door [verweerster] aanvaard aanbod van [eiser] wordt geklaagd.

[Eiser] klaagt in onderdeel I ook dat het oordeel van het Hof onvoldoende is gemotiveerd in het licht van zijn stelling dat de woning reeds in 1985, toen de prijzen in Aruba in verband met de sluiting van Lago sterk waren gedaald, op een bedrag van Afl. 34.000,- was getaxeerd en dat het niet aannemelijk is dat hij de woning in 1990 voor een aanzienlijk lager bedrag zou hebben verkocht.

De bedoelde klacht behoeft niet aan de orde te komen, als het oordeel van het Hof over een door [verweerster] aanvaard aanbod van [eiser] en de althans mede daarop berustende vaststelling van een tussen partijen tot stand gekomen koopovereenkomst geen stand houden. Niettemin merk ik ten overvloede op dat de omstandigheid dat de woning in 1990 voor een aanzienlijk lager bedrag zou zijn verkocht dan waarvoor zij in 1985 werd getaxeerd, weliswaar van belang kan zijn bij de beoordeling van de vraag of de verklaring van 26 september 1990 al dan niet met de wil van [eiser] overeenstemde (en of zulks voor [verweerster] al dan niet kenbaar was), maar het Hof op zichzelf niet behoefde te weerhouden van de vaststelling dat een overeenkomst zoals in de verklaring was omschreven, was tot stand gekomen. Dat partijen mogelijk een lagere prijs zijn overeengekomen dan uit een eerdere taxatie voortvloeide, noopte, wat van de betekenis van die eerdere taxatie verder ook zij, het Hof mijns inziens niet tot een nadere motivering.

In onderdeel II klaagt [eiser] dat het Hof in rov. 5 zijn beroep op compensatie heeft verworpen op de grond dat van een tegenvordering op [verweerster] (ter zake van door haar verschuldigde huurtermijnen) onvoldoende is gebleken.

[Eiser] heeft in de conclusie van antwoord (onder 6) gesteld dat [verweerster] hem gedurende vier jaren niet de verschuldigde huurtermijnen van Afl. 125,- per maand heeft betaald. [Verweerster] heeft in de conclusie van repliek (onder 7) ontkend dat "zij een bedrag aan gedaagde verschuldigd zou zijn terzake huur" van de woning, zodat van compensatie van het bedrag van Afl. 2.500,- "met de vermeende huurachterstand" geen sprake kan zijn. In de conclusie van dupliek (onder 6) heeft [eiser] herhaald dat [verweerster] hem gedurende vier jaren geen huur heeft betaald. Hij heeft daaraan toegevoegd dat hij haar ook heeft medegedeeld dat hij het hem toekomende bedrag met het bedrag van Afl. 2.500,- compenseert. Voorts heeft hij aangevoerd dat "(a)ls eiseres stelt dat zij geen huur verschuldigd is, (zij) dan dient (...) te bewijzen dat zij de huur heeft betaald". Het GEAA heeft een en ander niet in zijn oordeel betrokken, omdat het de vordering van [verweerster] van Afl. 2.500,- reeds om een andere reden afwees. In hoger beroep zijn partijen op dit punt niet teruggekomen.

Aan de verwerping van het beroep op compensatie ligt kennelijk het oordeel ten grondslag dat de beweerde (huur)vordering van [eiser] in verband met de betwisting door [verweerster] processueel niet liquide is. Alhoewel voor het verijdelen van een beroep op verrekening een eenvoudige ontkenning van de tegenvordering niet volstaat, kan geen scherpe grens worden getrokken tussen schulden die wèl en die niet voor dadelijke vereffening vatbaar zijn; het oordeel daarover is van feitelijke aard12.. Tegen die achtergrond is het oordeel van het Hof "dat in deze procedure van een tegenvordering van [eiser] op [verweerster] onvoldoende is gebleken" niet onbegrijpelijk. Zowel in het geval dat de stellingen van [verweerster] aldus zouden moeten worden verstaan dat [verweerster] slechts een huurachterstand betwistte, als in het geval dat zij überhaupt een tussen partijen bestaande huurverhouding zou hebben ontkend13., kon het Hof van een noodzaak van bewijslevering, mogelijk door getuigen, uitgaan en de vordering van [eiser] processueel niet liquide achten. Anders dan [eiser] blijkens het slot van het onderdeel wellicht voor ogen staat, zou daaraan niet afdoen dat de bewijslast ter zake eventueel op [verweerster] zou rusten.

In onderdeel III.a) klaagt [eiser] erover dat het Hof buiten de grenzen van de rechtsstrijd is getreden door de vordering van [verweerster] tot betaling van de verbouwingskosten toe te wijzen als vergoeding van schade, voortvloeiende uit de wanprestatie van [eiser], terwijl [verweerster] deze vordering op ongerechtvaardigde verrijking had gebaseerd.

[Verweerster] heeft haar vordering met betrekking tot de kosten van de door haar aan de woning verrichte werkzaamheden (de meer subsidiaire vordering) slechts op ongerechtvaardigde verrijking gebaseerd. De keuze voor deze rechtsgrond was kennelijk een bewuste. [Verweerster] heeft zich immers mede van haar aanspraken op grond van een mogelijk door [eiser] gepleegde wanprestatie rekenschap gegeven, maar slechts de vordering tot terugbetaling van haar aanbetaling en die tot schadevergoeding in verband met de "onnodige" geldlening (de subsidiaire vordering van [verweerster]) op contractuele aansprakelijkheid van [eiser] gebaseerd14.. Geheel in overeenstemming met de wijze waarop zij haar vorderingen heeft ingericht, heeft [verweerster] in de feitelijke instanties niets over een causaal verband tussen de betrokken kosten en de beweerde tekortkoming van [eiser] in de nakoming van een tussen partijen tot stand gekomen koopovereenkomst gesteld 15.. Zodanig verband, dat géén onderdeel vormt van de grondslag voor de vordering uit hoofde van ongerechtvaardigde verrijking, heeft in de feitelijke instanties dan ook geen onderwerp van debat gevormd.

Toewijzing van de vordering met betrekking tot de verbouwingskosten in de vorm van een vergoeding van schade, voortvloeiend uit een tekortkoming van [eiser] in de nakoming van een tussen partijen tot stand gekomen overeenkomst, veronderstelt een verband tussen die schade en die tekortkoming, over welk verband [verweerster] niets had gesteld en welk verband het Hof slechts op ambtshalve bijgebrachte feitelijke gronden kon aannemen. Ik acht de klacht dan ook gegrond, temeer waar het Hof, door de toewijzing op een toerekenbare tekortkoming in plaats van op ongerechtvaardigde verrijking te baseren, de reikwijdte van de betrokken vordering heeft gewijzigd en aan die vordering verbonden beperkingen terzijde heeft gesteld. In dit opzicht is vooral van belang dat, waar het verwijt van een toerekenbare tekortkoming [eiser] als enige treft, niet slechts [eiser], maar alle gerechtigden in de boedel waartoe de woning volgens het Hof (rov. 4) behoort, ongerechtvaardigd zouden zijn verrijkt16., en dat aanspraken uit hoofde van ongerechtvaardigde verrijking, anders dan aanspraken uit hoofde van wanprestatie, tot het bedrag van de verrijking (waaromtrent het Hof niets heeft vastgesteld) zijn gelimiteerd. Ook om die reden is het Hof naar mijn mening buiten de rechtsstrijd getreden.

In onderdeel III.b) klaagt [eiser] over het oordeel van het Hof dat er een oorzakelijk verband bestaat tussen de door het Hof aangenomen tekortkoming van [eiser] en mogelijke schade van [verweerster], bestaande uit de kosten van de door haar in 1992/1993 verrichte verbouwingswerkzaamheden. Althans zonder bijzondere, begeleidende omstandigheden, die het Hof niet heeft vastgesteld, ontbreekt volgens [eiser] een oorzakelijk verband, omdat [verweerster] verbouwingswerkzaamheden heeft verricht terwijl de woning haar nog niet was geleverd. Althans geldt dit onder de door [eiser] gestelde omstandigheden, te weten dat hij de woning op 31 maart 1992 zou leveren, maar dit niet is gebeurd, dat [verweerster] van haar kant het resterende deel van de koopprijs niet vóór die datum heeft voldaan en dat zij tot februari 1999 geen nakoming heeft geëist, welke omstandigheden zouden impliceren dat een situatie was ingetreden waarin geen van partijen aanstalten heeft gemaakt tot nakoming, dan wel de andere partij erop heeft gewezen dat zij nakoming verlangt of verwacht.

Voor zover het onderdeel naast onderdeel III.a) nog bespreking behoeft, teken ik aan dat het in de feitelijke instanties gevoerde debat zo weinig inzicht biedt in de factoren die bepalen of de betrokken schade als gevolg van diens eventuele tekortkoming aan [eiser] kan worden toegerekend, dat het kennelijke oordeel van het Hof dat dit laatste het geval is, zonder nadere motivering, die ontbreekt, inderdaad onbegrijpelijk is. Zo staat het geenszins vast wat de aard van de betrokken werkzaamheden was17., met welke bedoeling [verweerster] die werkzaamheden heeft laten verrichten18., of en in hoeverre die werkzaamheden in een blijvende (en als gevolg van de gebeurtenissen niet aan [verweerster] toegevallen) waardevermeerdering hebben geresulteerd en of en in hoeverre die werkzaamheden verband hielden met het lopende gebruik van de woning door [verweerster] (volgens [eiser]: als huurster), in welk kader zelfs nog van belang zou kunnen zijn waarom dat gebruik (volgens [eiser]: in 1996) een einde heeft genomen.

In onderdeel III.c) betoogt [eiser] dat het Hof de vordering van [verweerster] tot vergoeding van de verbouwingskosten in het licht van de in onderdeel III.b) opgesomde omstandigheden in strijd had moeten oordelen met de eisen van redelijkheid en billijkheid. Als de klacht nog aan de orde komt, is het van belang dat [eiser] in de feitelijke instanties niet het standpunt heeft ingenomen dat het naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou zijn dat [verweerster] alsnog vergoeding van de verbouwingskosten vordert. Al om die reden behoefde het Hof niet op een mogelijke rechtsverwerking in te gaan, óók niet nu het Hof de betrokken vordering heeft toegewezen op een andere rechtsgrond dan [verweerster] daaraan ten grondslag had gelegd. De klacht kan daarom niet tot cassatie leiden.

In onderdeel III.d) klaagt [eiser] over het oordeel van het Hof dat het hem in verband met de door het Hof toegewezen vergoeding van de verbouwingskosten niet regardeert dat [verweerster] de woning enige tijd heeft (onder)verhuurd en daaruit inkomsten heeft genoten.

Voor zover de klacht naast onderdeel III.a) nog bespreking behoeft, merk ik op dat aan de door het Hof bedoelde schade die [verweerster] heeft geleden doordat zij haar investering door het uitblijven van levering van de woning is "kwijtgeraakt", niet afdoet dat [verweerster] daarvóór gedurende enige tijd van die investering heeft kunnen profiteren. Iets anders is (maar dat stelt het onderdeel mijns inziens niet aan de orde), welke de waarde was van de investering op het moment dat [verweerster] haar "kwijtraakte" en waarom (zoals het Hof kennelijk heeft aangenomen) die waarde zonder meer op het bedrag van de (aangetoonde) verbouwingskosten zou kunnen worden gesteld.

De conclusie strekt tot vernietiging en verwijzing.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

Advocaat-Generaal