HR, 27-03-2012, nr. 10/02988

Het Gerechtshof te Arnhem heeft bij arrest van 15 maart 2010 de verdachte vrijgesproken van de overtreding van artikel 8, eerste lid, van de Wegenverkeerswet 1994.

Namens de verdachte heeft mr. L. Plas, plaatsvervangend advocaat-generaal bij het ressortsparket te Arnhem, een schriftuur ingezonden, houdende een middel van cassatie.

Het middel behelst de klacht dat het hof is uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting dan wel de vrijspraak ontoereikend heeft gemotiveerd door de conclusie van het Nederlands Forensisch Instituut, dat de rijvaardigheid waarschijnlijk negatief beïnvloed was, als onvoldoende aan te merken voor het bewijs dat de verdachte verkeerde onder zodanige invloed van MDMA dat zij niet tot behoorlijk besturen in staat moest worden geacht.

Aan de verdachte is tenlastegelegd dat:

Het hof heeft de vrijspraak als volgt gemotiveerd:

In het dossier bevindt zich een rapport van het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) d.d. 4 november 2008, dat voor zover voor de bespreking van het middel relevant onder meer inhoudt:

Het openbaar ministerie komt in deze zaak op tegen een door de feitenrechter gegeven vrijspraak. Uw Raad neemt in dergelijke gevallen het volgende tot uitgangspunt.1. In cassatie kan niet worden onderzocht of de feitenrechter die de verdachte op grond van zijn feitelijke waardering van het bewijsmateriaal heeft vrijgesproken, terecht tot dat oordeel is gekomen.

Ingeval de rechter die over de feiten oordeelt het tenlastegelegde bewezen acht, is het aan die rechter voorbehouden om, binnen de door de wet getrokken grenzen, van het beschikbare materiaal datgene tot bewijs te bezigen wat deze uit een oogpunt van betrouwbaarheid daartoe dienstig voorkomt en terzijde te stellen wat hij voor het bewijs van geen waarde acht. De beslissing inzake de selectie en waardering van het bewijsmateriaal, die — behoudens bijzondere gevallen — geen motivering behoeft, kan in cassatie niet met vrucht worden bestreden. Hetzelfde heeft te gelden in het tegenovergestelde geval dat de rechter op grond van de aan hem voorbehouden selectie en waardering van het bewijsmateriaal tot de slotsom komt dat vrijspraak moet volgen. De nadere motivering van de vrijspraak maakt de gegeven beslissing niet onbegrijpelijk doordat het beschikbare bewijsmateriaal — al dan niet op grond van een andere uitleg van gegevens van feitelijke aard — een andere (bewijs)beslissing toelaat.

De vraag is dus of de hier bedoelde uitgangspunten thans ruimte laten voor cassatie. Het is de steller van het middel in dit verband met name te doen om 's hofs oordeel over het tekortschietende bewijs voor een bepaalde passage uit de tenlastelegging, namelijk: ‘het verkeren onder zodanige invloed van MDMA dat zij niet tot behoorlijk besturen in staat moest worden geacht’. Deze passage is kennelijk ontleend aan artikel 8, eerste lid WVW 1994. Deze bepaling luidt als volgt:

In cassatie staat niet ter discussie dat MDMA een stof is waarvan het gebruik (al dan niet in combinatie met een andere stof) de rijvaardigheid kan verminderen, en evenmin dat de verdachte hiervan op de hoogte was dan wel redelijkerwijze behoorde te zijn. Voor het juridisch discours over de betekenis van de besproken passage kan derhalve worden geabstraheerd van de concrete stof die de verdachte tot zich heeft genomen; of sporen van MDMA dan wel van bijvoorbeeld alcohol zijn aangetroffen in het bloed van de verdachte maakt in dit verband geen verschil. Wat betreft alcohol eist de wetgever voor strafbaarheid van de betreffende verkeersdeelnemer immers geen uitdrukkelijke vaststelling

Om te beginnen enige aandacht voor de wetsgeschiedenis. Eerst met ingang van 1 januari 1906 beschikte Nederland over algemeen geldende regelgeving die betrekking had op het gebruik van en het verkeer op de wegen. Die regelgeving was belichaamd in de Motor- en Rijwielwet.2. De noodzaak van alcoholverkeerswetgeving werd niet van meet af aan gevoeld. Pas bij Nota van Wijziging van 8 maart 19233. werd op dit terrein een strafbepaling voorgesteld. Daarin zijn zonder enige moeite de contouren van het huidige artikel 8, eerste lid WVW 1994 terug te vinden. De voorgestelde bepaling luidde als volgt:

Het voorstel werd als volgt toegelicht:4.

Deze bepaling is ingevoerd op 1 november 19275. en — voor zover relevant — ongewijzigd overgenomen in artikel 26, eerste lid van het wetsontwerp van 18 juli 19346., dat leidde tot de Wegenverkeerswet (WVW).7. Deze wet is ingevoerd met ingang van 1 januari 1951. Vanaf dat moment was rijden onder invloed een misdrijf, en niet (slechts) een verkeersovertreding. Reden hiervoor was het grote gevaar dat volgens de wetgever uitging van bestuurders van voertuigen die verkeren onder invloed van alcoholhoudende drank. Daartegen moest met voldoende strengheid kunnen worden opgetreden.8.

Met ingang van 1 februari 1959 werd aan artikel 26 WVW een derde lid toegevoegd, waarin voor de toepassing van deze verbodsbepaling elke stof waarvan de bestuurder weet of redelijkerwijze moet weten dat het gebruik de rijvaardigheid kan verminderen werd gelijkgesteld met alcohol.9.

Met ingang van 1 november 1974 kreeg de structuur van artikel 26 WVW meer overeenkomst met die van het vigerende artikel 8 WVW 1994: in een eerste lid werd strafbaar gesteld het (doen) besturen van een voertuig terwijl diegene verkeert onder zodanige invloed van een stof, waarvan hij weet of redelijkerwijze moet weten, dat het gebruik daarvan — al dan niet in combinatie met het gebruik van een andere stof — de rijvaardigheid kan verminderen, dat hij niet tot behoorlijk besturen in staat moet worden geacht. Bij het nieuwe tweede lid werd een geheel objectieve maatstaf ingevoerd voor strafbaarheid van rijden onder invloed van alcoholhoudende drank, te weten de vaststelling van een alcoholgehalte van meer dan een halve milligram per milliliter bloed.10. Deze bepaling werd als volgt toegelicht:11.

Ik teken hierbij aan dat deze in de toelichting uiteengezette opvatting van de ministers van Verkeer en Waterstaat en van Justitie over de bewijsproblematiek van reeds bestaande regelgeving uiteraard gezaghebbend is, maar voor de uitleg ervan niet doorslaggevend.

Uit een en ander valt m.i. af te leiden dat de wetgever de overtreding van het hier besproken verbod heeft willen zien als een gevaarzettingsdelict. Dat het gevaar zich heeft gerealiseerd is geen voorwaarde voor de vervulling van de delictsomschrijving. Voor strafbaarheid is niet vereist dat de bestuurder heeft getoond onbekwaam te zijn het voertuig te besturen.12. Dit kan uiteraard wel bijdragen tot het bewijs van de gevaarzetting. Niettemin zal de feitenrechter die een bewezenverklaring overweegt ten aanzien van iedere bestuurder afzonderlijk moeten vaststellen dat hij verkeerde onder zodanige invloed van een stof c.q. alcohol dat hij niet tot behoorlijk besturen in staat moet worden geacht.

De Hoge Raad heeft zich reeds lang geleden moeten buigen over kwesties die het bewijs van deze strafbepaling raken. In de casus die ten grondslag lag aan HR 2 december 1935, NJ 1936/133, had de verbalisant de bekende ‘trias alcoholica’ waargenomen. De Hoge Raad oordeelde over dit geval:

In HR 10 juni 1940, NJ 1940/782 oordeelde Uw Raad:

Pompe schreef onder dit arrest:

Zie voor het gebruik van feiten van algemene bekendheid in dit verband voorts nog HR 22 maart 1949, NJ 1949/356.

Thans meer recente rechtspraak, betrekking hebbend op artikel 8, eerste lid WVW 1994.

In de casus van HR 1 juni 2004, LJN AO404813. was door de deskundige in het bloed van de verdachte de stof MDMA aangetoond in een concentratie van 0,58 milligram per liter, alsook de stof MDA in een concentratie van 0,27 milligram per liter. ‘Hierdoor zal de rijvaardigheid nadelig zijn beïnvloed,’ aldus de deskundige, die vervolgde met: ‘De in het bloed van de verdachte (…) gevonden concentratie MDMA is hoog.’

Over de door de veroordeelde geformuleerde middelen van cassatie oordeelde de Hoge Raad:

Mijn voormalige ambtgenoot Wortel concludeerde hieraan voorafgaand:

Annotator Reijntjes denkt daarover anders:

Dit is een krachtig statement, maar of hij navolging verdient is m.i. nog maar de vraag. De vaststelling van een zodanige concentratie van werkzame bestanddelen in het bloed dat mag worden aangenomen dat niemand nog tot behoorlijk besturen in staat is, komt mij voor als een overspannen eis aan het bewijs van de toestand van afgenomen rijvaardigheid als gevolg van het gebruik van (psychotrope) stoffen. Ik kom daarop terug.

In het geval dat aanleiding gaf tot HR 21 december 2004, LJN AR501314. werden in het bloed van de verdachte THC en omzettingsproducten van THC aangetroffen in concentraties die volgens de deskundige een aanwijzing vormden voor recent gebruik van cannabis, met als conclusie dat de rijvaardigheid negatief beïnvloed zal zijn geweest. De Hoge Raad oordeelde:

Mijn ambtgenoot Machielse wees er daaraan voorafgaand op:

In een zaak waarin eveneens in het bloed van de verdachte THC en omzettingsproducten van THC werden aangetroffen in concentraties die volgens de deskundige een aanwijzing vormden voor recent gebruik van cannabis, oordeelde de Raad:15.

Mijn ambtgenoot Knigge concludeerde in die zaak:

Uit de voorgaande wetsgeschiedenis en jurisprudentie meen ik het volgende te kunnen opmaken. Voor strafbaarheid op grond van art. 8, eerste lid, WVW 1994 is beslissend of uit de bewijsmiddelen kan worden afgeleid dat de bestuurder verkeerde onder zodanige invloed van de in die bepaling bedoelde stof dat hij niet tot behoorlijk besturen in staat moet worden geacht.

Niet noodzakelijk is dat er sprake is geweest van feitelijk gevaarlijk of niet aan de verkeerssituatie aangepast rijgedrag van de bestuurder, noch dat er sprake was van afwijkend rijgedrag en/of van uiterlijke kenmerken waaruit de conclusie mag worden getrokken dat er onvermogen tot besturen was. De waarneming van dergelijke rijgedrag of deze uiterlijke kenmerken kan uiteraard wel bijdragen tot het bewijs van de gevaarzetting.

Vervolgens rijst de vraag welke betekenis moet worden toegekend aan de woorden ‘niet tot behoorlijk besturen in staat moet worden geacht’. De wetgever (van 1927) had immers ook kunnen kiezen voor het bezigen van de woorden ‘niet in staat is’ (tot behoorlijk besturen). Met andere woorden, kan in deze woordkeuze steun worden gevonden voor de door de steller van het middel bepleite objectivering van de bewijsvraag, dan wel komt aan het onderscheid geen betekenis toe? Uit de Memorie van Toelichting van 1968/69 valt steun te putten voor het laatste standpunt (zie 4.5); de verantwoordelijke ministers achtten een veroordeling slechts aangewezen indien de rechter de overtuiging heeft dat de verdachte op het moment dat het strafbaar feit werd gepleegd inderdaad niet in staat was zijn voertuig naar behoren te besturen. Dit is afhankelijk van een veelheid aan individuele en incidentele factoren. De door de ministers geschetste bewijsproblematiek bracht hen tot het invoeren van de bloedproef. Het standpunt van Reijntjes (zie 4.8) past hierin naadloos.

Op het voetspoor van Pompe propageren mijn ambtgenoten Jörg16., Wortel, Machielse en (als ik het goed zie) Knigge een interpretatie van de besproken strafbepaling die tot op zekere hoogte het gebruik van een bewijsveronderstelling toelaat. Afhankelijk van de omstandigheden kan voor het bewijs worden volstaan met een (ernstig) vermoeden van afgenomen rijvaardigheid.

Welk oordeel de Hoge Raad is toegedaan valt niet rechtstreeks te ontlenen aan de door mij opgesomde jurisprudentie.

Ook ik ben voorstander van het hanteren van een dergelijk (weerlegbaar) bewijsvermoeden en ik meen voor dit standpunt, zij het indirect, steun te kunnen vinden in de door mij samengevatte jurisprudentie. Dat zit zo. Reijntjes verlangt zekerheid over de negatieve invloed op het vermogen om een motorrijtuig behoorlijk te besturen alvorens een veroordeling mag worden uitgesproken. Maar die zekerheid is een onbereikbaar ideaal.

Aangenomen dat de stof die de bestuurder tot zich heeft genomen in negatieve zin effect kan hebben op de rijvaardigheid, zal de mate van invloed (zo die er is) bij een specifiek individu sterk afhangen van een veelheid aan factoren, zoals uiteraard de geconsumeerde dosis en de tijd die sedert de consumptie is verstreken. Daarnaast zal die mate van invloed afhangen van diverse fysieke eigenschappen, die per individu variëren. Personen reageren nu eenmaal verschillend op de inwerking van een bepaalde stof, en dat zal per persoon ook nog eens afhangen van externe omstandigheden (moment van de dag, voeding, rust, gebruik van alcohol, medicijnen of andere stoffen).17. Vanwege die vele variabelen valt te verwachten dat de meetresultaten van de effecten van een bepaalde werkzame concentratie stof binnen een aselecte verzameling individuen ‘normaal’ verdeeld is. Met andere woorden, de individuele meetresultaten liggen verspreid rond een gemiddeld meetresultaat. De meeste meetresultaten liggen dicht bij het gemiddelde en minder meetresultaten liggen verder van dat gemiddelde. Deze toestand maakt inzichtelijk dat het NFI niet in staat is om op basis van de aangetroffen concentratie met zekerheid te concluderen dat de rijvaardigheid van het betreffende individu daadwerkelijk negatief was beïnvloed. Het NFI zal niet verder kunnen komen dan een waarschijnlijkheidsuitspraak. De meeste individuen zullen om en nabij een gemiddeld (negatief) effect op de rijvaardigheid ondervinden als gevolg van een bepaalde concentratie van de (psychotrope) stof in het bloed. Bij een relatief kleine groep bestuurders van voertuigen zal de rijvaardigheid echter méér dan gemiddeld afnemen, terwijl een andere kleine groep bestuurders bij een bepaalde werkzame concentratie rijvaardigheids-verminderende stof toch (redelijk) in staat zal zijn tot het behoorlijk besturen van het voertuig. Bij hogere concentraties neemt de omvang van die laatste groep af, maar die zal niet worden gereduceerd tot nul.

Een stof kan bovendien verschillende effecten teweeg brengen, die niet alle in dezelfde mate samenhangen met de concentratie van werkzame bestanddelen in het lichaam.18. Bloeddoorlopen ogen en/of de andere componenten van de ‘trias alcoholica’ hoeven dus niet onder alle omstandigheden een juiste indicatie te zijn van afgenomen rijvaardigheid, en afname van de rijvaardigheid kan zich ook voordoen zonder deze uiterlijke kenmerken.

Kortom, de door mij geciteerde uitspraken betreffen gevallen waarin was bewezen dat de bestuurder verkeerde onder zodanige invloed van een stof, dat hij niet tot behoorlijk besturen in staat moet worden geacht, ofschoon zekerheid over de rijvaardigheid van de bestuurder niet kon worden verkregen. Onder bepaalde condities mag dus worden aangenomen dat de bestuurder niet in staat is het voertuig naar behoren te besturen. De Hoge Raad heeft geen zekerheid geëist. Dat is maar goed ook, want deze overspannen eis zou vermoedelijk ten koste gaan van de verkeersveiligheid.

Uiteraard houdt mijn betoog niet in dat ieder ‘bewijs’ voldoende is. Mijn opmerkingen zeggen, naar ik hoop, iets over de aard van de bewijsstandaard; nog niet hoe hoog die is gelegen.

Indien Uw Raad bereid is om mij hierin te volgen wil ik terugkeren naar de voorliggende zaak. Het hof heeft in zijn bestreden arrest verwezen naar het rapport van het NFI, zoals geciteerd onder 3.4. Daarin is te lezen dat het gebruik van amfetamineachtige stoffen een gevaar oplevert voor de verkeersveiligheid, bijvoorbeeld door vermindering van oplettendheid, van juiste risico-inschatting en van (de kwaliteit van het) geheugen.19. Het rapport vermeldt voorts dat in het bloed van de verdachte een hoge werkzame concentratie van MDMA is aangetoond. Op grond hiervan concludeert de deskundige dat ten tijde van de bloedafname de rijvaardigheid waarschijnlijk negatief beïnvloed was.

's Hofs motivering van de vrijspraak houdt niet meer in dan dat het hof deze conclusie onvoldoende oordeelt om aan te nemen dat de verdachte onder zodanige invloed verkeerde, dat zij niet tot behoorlijk besturen in staat moest worden geacht.

In kwesties als deze wordt al snel de ruimte betreden die ten deel valt aan de feitenrechter, namelijk die van de selectie en waardering van het bewijsmateriaal. Niettemin meen ik dat 's hofs oordeel blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting omtrent de in artikel 8, eerste lid WVW 1994 voorkomende passage ‘niet tot behoorlijk besturen in staat moet worden geacht’ door vrij te spreken van het tenlastegelegde met de motivering (in mijn woorden) dat de waarschijnlijkheidsuitspraak van het NFI überhaupt onvoldoende is voor een veroordeling wegens een overtreding van die bepaling. Als ik 's hofs oordeel zo goed begrijp, is het dus onjuist.

Ik betoog niet dat het hof op basis van de in de processtukken neergelegde gegevens tot een veroordeling had moeten komen. Een dergelijk oordeel valt buiten het domein van de cassatierechtspraak. Het is mij (nogmaals) slechts te doen om de vernietiging van het oordeel dat een waarschijnlijkheidsuitspraak als door het NFI gedaan in ieder geval ontoereikend is voor een bewezenverklaring.

Ik sluit niet uit dat ik 's hofs oordeel verkeerd heb verstaan en dat het kan worden begrepen als het oordeel dat alleen in dit concrete geval het bewijsmateriaal ontoereikend is voor een veroordeling ter zake, zonder dat daaraan gevolgtrekkingen kunnen worden verbonden voor zaken waarin het NFI over de verminderde rijvaardigheid van de bestuurder tot dezelfde conclusie is gekomen. Mocht dit zo zijn, dan acht ik dit (niet van een onjuiste rechtsopvatting getuigende) oordeel zonder nadere motivering niet begrijpelijk. Niet blijkt bijvoorbeeld dat het hof heeft onderzocht of van de verdachte mag worden aangenomen dat zij behoort tot de uitzonderingscategorie van personen bij wie het effect van de ‘hoge werkzame’ concentratie MDMA van 0,26 milligram per liter bloed onder de gegeven omstandigheden geen negatieve invloed heeft gehad op de rijvaardigheid.20.

Het middel is naar mijn mening terecht voorgesteld.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest en tot terugwijzing van de zaak naar het gerechtshof te Arnhem, teneinde op het bestaande beroep opnieuw te worden berecht en afgedaan.

De procureur-generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden