HR, 30-01-2024, nr. 21/02959

Volgens het eerste middel heeft het hof het vonnis van de rechtbank ten onrechte bevestigd voor zover de rechtbank bewezen heeft verklaard dat de verdachte een geldbedrag van € 52.810 voorhanden heeft gehad. Daartoe is in de toelichting op het middel het volgende aangevoerd. Ten eerste kan in een geval als het onderhavige waarin uit het dossier blijkt dat behalve de verdachte ook haar man en haar zoon in de woning waar het geld is aangetroffen woonachtig waren en dat bovendien ook andere personen werden binnengelaten niet worden uitgegaan van de algemene ervaringsregel dat een hoofdbewoner van een woning die toegang heeft tot alle vertrekken in die woning bekend is met de aanwezigheid van de zich in die woning bevindende voorwerpen. De overwegingen van het hof dat het de verklaring van de verdachte dat ongeveer € 7.000,- van het aangetroffen geld spaargeld was en dat zij voor het overige niet wist van het geld in haar woning ongeloofwaardig acht, kan het oordeel dat de verdachte wetenschap had van de overige in de woning aangetroffen geldbedragen niet dragen. Daarom getuigt het oordeel dat de verdachte het volledige in de woning aangetroffen geldbedrag van € 52.810,- voorhanden heeft gehad van een onjuiste rechtsopvatting, althans is dat oordeel onvoldoende en/of onbegrijpelijk gemotiveerd.

Bespreking van het eerste middel

De centrale vraag is of het hof zijn oordeel dat de verdachte wetenschap had van de aanwezigheid van alle drie de geldbedragen in de woning en deze (dus) voorhanden heeft gehad, toereikend heeft gemotiveerd.

De jurisprudentie over het begrip ‘voorhanden hebben’ als witwasgedraging zoals bedoeld in art. 420bis Sr is omvangrijke en casuïstisch. Daarbij staat een tweetal uitgangspunten centraal:

- In de eerste plaats strekt het bestanddeel zich uit tot ieder feitelijk voorhanden hebben van het voorwerp dat uit misdrijf afkomstig is, met welk doel en krachtens welke titel dan ook, waarbij niet is vereist dat dit voorwerp zich in de fysieke nabijheid van de betrokkene bevindt of dat hij te allen tijde over het voorwerp kan beschikken.1.

- Verder geldt dat voor het ‘voorhanden hebben’ een zekere mate van feitelijke zeggenschap nodig is2., hetgeen een zekere wetenschap of bewustheid van het voorhanden hebben vereist.

Met name de beantwoording van de vraag of de verdachte zich in meer of mindere mate bewust is geweest van de aanwezigheid van het voorwerp is vaak lastig.3.Het is niet helemaal duidelijk waar de ondergrens ligt voor het aannemen van deze bewustheid.4.Niet voldoende lijkt dat de verdacht zich bewust is geweest van de mogelijkheid dat het voorwerp aanwezig was?5.Wel kan de vindplaats een belangrijke indicatie zijn voor een eventuele bewustheid van de aanwezigheid van een voorwerp. Als het gaat om een woning dan wordt als ervaringsregel aangenomen dat de bewoner weet wat er zich in de woning bevindt, tenzij hij aannemelijk kan maken dat dit niet het geval is.6.Daarbij kan de aanwezigheid van een andere bezitter dan de verdachte een rol spelen.7.Verder is vereist dat de verdachte een zekere beschikkingsmacht moet hebben gehad over het voorwerp.8.

De Hoge Raad vatte de criteria voor het als pleger ‘voorhanden hebben’ in de zin van art. 420bis lid 1 Sr in zijn arrest van 21 april 2020 in heel algemene bewoordingen samen:

“Voor het - als pleger - ‘voorhanden hebben’ van een voorwerp in de zin van artikel 420bis lid 1 Sr is vereist dat de verdachte het voorwerp opzettelijk aanwezig had. Dat houdt in dat de verdachte zich bewust was van de (waarschijnlijke) aanwezigheid van het voorwerp, zonder dat die bewustheid zich hoeft uit te strekken tot de precieze eigenschappen en kenmerken van dat voorwerp (waaronder begrepen de precieze omvang van een geldbedrag) of tot de exacte locatie daarvan. Voor het bewijs van dergelijke bewustheid geldt dat daarvan ook sprake kan zijn in een geval dat het niet anders kan dan dat de verdachte zulke bewustheid heeft gehad.”9.

Deze maatstaf komt bijna woordelijk overeen met de maatstaf die de Hoge Raad hanteert bij beantwoording van de vraag of een verdachte een wapen en/of munitie in de zin van de WWM voorhanden heeft gehad.10.Overigens komt de term ‘voorhanden hebben’ ook voor in de art. 46, 214, 223, 234 en 416 Sr alsmede in art. 10a Opiumwet. Aangenomen wordt dat de betekenis hiervan gelijk is aan die van ‘aanwezig hebben’ in art. 2 Opiumwet.11.

Tot slot is het van belang op te merken dat de bewustheid van de (waarschijnlijke) aanwezigheid van het voorwerp bij de betrokkene een noodzakelijke voorwaarde is voor het voorhanden hebben of aanwezig hebben. Zonder dat bewustzijn kan men een voorwerp niet ‘voorhanden hebben’. Immers over iets wat je niet weet, kun je ook niet beschikken. Het voorwerp is dan wel aanwezig, maar men heeft het niet aanwezig.12.

Voor de invulling van de term aanwezig of voorhanden hebben blijft de casuïstiek van belang. Omdat het in de onderhavige zaak gaat om het voorhanden hebben van geldbedragen in de privéwoning van de verdachte heb ik bij wijze van voorbeeld aansluiting gezocht bij drie zaken. Twee waarin het ging om in de privéwoning van de verdachte(n) aangetroffen wapens en één over in een keukenkastje in de woning aangetroffen drugs (MDMA).

De eerste zaak heeft geleid tot twee arresten van de Hoge Raad van 14 juni 2016.13.Het ging hierin om twee personen die op hetzelfde adres woonden. Bij de doorzoeking van deze woning waren in een kluis in een slaapkamer een nepvuurwapen, in de lade van de keukentafel een "pepperspray"-wapen en op zolder van de bij het huis behorende garage 100 stuks munitie in een doosje aangetroffen. De verdachte en de medeverdachte waren op dat moment beiden thuis en hebben zich op hun zwijgrecht beroepen. Het hof overwoog in beide zaken dat de bewoner in beginsel verantwoordelijk kan worden gehouden voor de goederen die zich in zijn woning bevinden, maar dat dit uitgangspunt kan worden ontzenuwd door een redelijke verklaring van de verdachte. De verdachten hadden zich steevast beroepen op hun zwijgrecht en zelfs niet verklaard dat de wapens en munitie niet aan hen toebehoorden. Dat werd slechts door hun raadsman medegedeeld. Verder overwoog het hof dat daar nog bij kwam:

“dat de wapens en munitie op verschillende plaatsen, die typisch behoren tot het privédomein van de bewoner, zijn aangetroffen: de munitie op de zolder van de bij de woning behorende garage, het pepperspray-wapen in de lade van de keukentafel en het imitatiewapen in een kluis op een slaapkamer. Deze feiten en omstandigheden doen veronderstellen dat een eventueel alternatief scenario waarin zonder wetenschap van de verdachte een ander de wapens en munitie in de door hem bewoonde woning heeft geplaatst, als hoogst onwaarschijnlijk terzijde kan worden geschoven.”

De Hoge Raad oordeelde in beide zaken dat het oordeel van het hof dat de verdachte voornoemde wapens en munitie voorhanden heeft gehad en zich derhalve in meerdere of mindere mate bewust is geweest van de aanwezigheid van die wapens en munitie in de woning, niet onbegrijpelijk was.

In een ander arrest van 23 april 201914.ging het om 100 stuks munitie die in een rode tas in de slaapkamer van de verdachte was aangetroffen. Ter terechtzitting werd door de verdediging aangevoerd dat hij niets wist van de munitie, dat meerdere mensen aanwezig waren in de woning, zoals de vrouw van verdachte en een volwassen zoon, en dat vrij veel mensen over de vloer kwamen. Het hof had dit verweer verworpen en daarbij overwogen dat een bewoner in beginsel verantwoordelijk kan worden gehouden voor de goederen die zich in zijn woning bevinden, maar dat dit geen onweerlegbaar vermoeden is. Het hof overwoog hierbij het volgende:

“De enkele verklaring van de verdachte dat hij die tas niet heeft gezien komt het hof, evenals de politierechter, niet geloofwaardig voor. Een eventueel alternatief scenario waarin zonder wetenschap van de verdachte een ander de tas met munitie in zijn slaapkamer heeft geplaatst, kan als hoogst onwaarschijnlijk terzijde worden geschoven. Hiervoor is nog geen begin van aannemelijkheid gebleken.”

Voorts overwoog het hof dat in geval de rode tas de verdachte onbekend was voorgekomen

“het op zijn weg had gelegen om de tas en de inhoud daarvan te onderzoeken. In geval de tas hem wel bekend was voorgekomen, houdt het hof het er voor dat hij ook bekend was met de inhoud daarvan”.

In zijn tot vernietiging strekkende conclusie bij dit arrest vergeleek AG Knigge deze zaak met de zojuist besproken arresten uit 2016. Hij schrijft hierover (onder 5.9) het volgende:

“Er zijn twee belangrijke verschillen met de onderhavige zaak. Het eerste verschil is dat een van de wapens [AG TS: in het de arresten van 2016] zich in een kluis bevond. Eigen aan een kluis is zo’n beetje dat weinigen daartoe toegang hebben. Waarom anders schaft men zich een kluis aan? Het tweede verschil is dat de verdachte niets had verklaard, dus ook niet dat er anderen waren die toegang tot de kluis (en de zolder van de garage) hadden.”

De Hoge Raad casseerde en overwoog hierbij dat de omstandigheid dat de verdachte onderzoek aan de tas achterwege had gelaten nog niet meebrengt dat de verdachte zich ook in meerdere of mindere mate bewust is geweest van de aanwezigheid van (zich in die tas bevindende) munitie en daarmee die munitie voorhanden heeft gehad.15.

In het derde arrest dat ik hier wil aanhalen, gaat het om de vraag of de verdachte zich in meer of mindere mate bewust moet zijn geweest van vier tabletten met MDMA die in het keukenkastje lagen van de woning waarvan zij hoofdbewoner was.16.Het hof had zijn oordeel dat dit het geval was erop gebaseerd dat zij reeds gedurende langere tijd de hoofdbewoner van de woning was en toegang had tot alle in de woning aanwezige ruimten en plaatsen waar de verdovende middelen zijn aangetroffen. De Hoge Raad haalde in zijn arrest aan dat de verdediging onder andere had aangevoerd dat het kastje niet gefotografeerd was, de overige inhoud van het kastje niet beschreven was en de vraag wanneer de tabletten in dit kastje terecht waren gekomen onbeantwoord bleef. Evenmin was duidelijk wanneer de tabletten in dat kastje terecht waren gekomen. Bovendien was er sprake van meerdere bewoners en was niet duidelijk wie verantwoordelijk was voor de aangetroffen tabletten. De Hoge raad achtte het oordeel van het hof dat de verdachte de verdovende middelen opzettelijk aanwezig had gehad:

“mede gelet op hetgeen ten verwere is aangevoerd, niet zonder meer begrijpelijk. Het Hof heeft zijn oordeel, dat de verdachte de in dit verband vereiste bewustheid had van de aanwezigheid van de vier XTC-tabletten in het keukenkastje, immers slechts erop gebaseerd “dat verdachte reeds gedurende langere tijd de hoofdbewoner van de woning was en toegang had tot alle in de woning aanwezige ruimten en plaatsen waar de verdovende middelen zijn aangetroffen”. Die motivering is niet toereikend.”

Kortom, naast hetgeen onder 3.2.2 – 3.2.6 met betrekking tot de vereiste bewustheid is besproken, speelt ook een eventuele verklaring van de verdachte een rol bij de toereikendheid van de motivering van het oordeel van de rechter dat de verdachte wetenschap heeft gehad van de (waarschijnlijke) aanwezigheid van een voorwerp in zijn woning en dus hiervoor verantwoordelijk kan worden gehouden.

Wat betekent dit nu voor de onderhavige zaak. In de woning van de verdachte en haar medeverdachte zijn op drie afzonderlijke plaatsen geldbedragen van respectievelijk € 10.450,-, € 35.660,- en € 6.700,- aangetroffen. Twee van de geldbedragen (€ 10.450,- en € 35.660,-) zijn aangetroffen in een lade en een kast, het derde geldbedrag van € 6.700,- in een tas in de slaapkamer. Anders dan in de hiervoor besproken arresten uit 2016 en net als in het arrest uit 2019 heeft de verdachte een verklaring gegeven ten aanzien van de aangetroffen bedragen, namelijk dat zij zich bewust was van de aanwezigheid van de € 6.700, maar dat dit spaargeld betrof en dat zij van het andere geld niks afwist. De vraag is nu of het oordeel van het hof dat de verdachte wetenschap had van de aanwezigheid van alle drie de geldbedragen en deze voorhanden heeft gehad begrijpelijk is en toereikend is gemotiveerd. Ik geef toe dat het hier om een grensgeval gaat, maar kom alles afwegend tot de conclusie dat het oordeel van het hof niet toereikend is gemotiveerd en wel vanwege het volgende.

De eerste twee argumenten die het hof aan de verwerping van het verweer ten grondslag heeft gelegd, te weten de negatieve vermogensvergelijking waaruit blijkt dat in de ten laste gelegde periode tussen de legale inkomsten en de uitgaven van de verdachte en haar medeverdachte een discrepantie van € 173.000 zit en het feit dat zij niet nader heeft geconcretiseerd waar het geld vandaan kwam, lijken meer betrekking te hebben op de het verweer van de verdachte dat het aangetroffen bedrag van € 6.700 een legale herkomst heeft. De vermogensvergelijking zegt immers nog niets over de wetenschap of bewustheid van de verdachte met betrekking tot de andere in de woning aangetroffen geldbedragen.

Het hof heeft aan de verwerping van het verweer ook ten grondslag gelegd dat tussen het ‘spaargeld’ € 500-biljetten zijn aangetroffen net als bij de andere geldbedragen in de woning. Of dit argument betrekking heeft op het ‘wetenschap’-verweer is mij niet geheel duidelijk. Het hof heeft hiermee kennelijk een verband willen aantonen tussen de in de woning aangetroffen geldbedragen, maar kan hiermee net zo goed op de herkomst van het geld hebben gedoeld.

Dan blijft over de vindplaats van de geldbedragen. Hierover heeft het hof niet méér overwogen dan dat het geld is aangetroffen in “haar woning” waar zij samen met haar partner woonde. De medeverdachte (partner) [betrokkene 1] heeft verklaard dat de bedragen die in een lade en in een kast zijn aangetroffen van hem waren. Over de toegankelijkheid van de locaties waar de € 10.450,- en € 35.660,- zijn aangetroffen, heeft het hof geen duidelijkheid verschaft. Dat ook de verdachte zich van de aanwezigheid van deze bedragen bewust is geweest, kan uit de door het hof bevestigde bewijsoverwegingen van de rechtbank niet worden afgeleid. Overigens valt op dat in deze bewijsoverwegingen [betrokkene 1] en de verdachte steeds over één kam worden geschoren, terwijl toch van ieder van hen zou moeten worden vastgesteld of zij zich van de aanwezigheid van de aangetroffen bedragen bewust moeten zijn geweest. Het zijn van partner lijkt me daarvoor niet voldoende.

Gezien het voorgaande meen ik dat in de bewijsvoering van het hof onvoldoende besloten ligt dat de verdachte zich “bewust was van de (waarschijnlijke) aanwezigheid” van de in de laden en de kast aangetroffen geldbedragen van € 10.450,- en € 35.660,-.

Het middel slaagt.

In het geval dat het eerste middel slaagt, behoeft het tweede middel geen bespreking. Ik zal hier toch op ingaan voor het geval dat de Hoge Raad mij met betrekking tot het eerste middel niet volgt.

Het tweede middel bevat de klacht dat het hof het vonnis van de rechtbank ten onrechte heeft bevestigd voor wat betreft het medeplegen van het voorhanden hebben van een geldbedrag van € 52.810. In de toelichting op het middel is daartoe aangevoerd dat uit de bewijsmiddelen niet is gebleken dat sprake is geweest van een gezamenlijke machtsuitoefening over het geldbedrag. Daarom getuigt het oordeel van het hof dat sprake is van medeplegen van het voorhanden hebben van dit geldbedrag van een onjuiste rechtsopvatting, althans is dat oordeel ontoereikend en/of onbegrijpelijk gemotiveerd.

Tussen het eerste en het tweede middel zit een zekere overlap met dien verstande dat voor het medeplegen van het voorhanden hebben van een voorwerp in de zin van art. 420bis Sr sprake moet zijn van één of meer anderen die feitelijke macht konden uitoefenen over het voorwerp in de zin dat zij daarover konden beschikken, doordat zij toegang hadden tot de plaats waar het voorwerp aanwezig was, wetenschap droegen van de aanwezigheid van het voorwerp op die plaats en dat de verdachte ook de wetenschap had dat de ander(en) wist(en) van de aanwezigheid van dat voorwerp op die plaats”. Met name dit derde criterium onderscheidt een situatie van meerplegerschap en medeplegerschap.17.Het bewijs van een samenwerkingsopzet kan bij het nogal passieve aanwezig hebben niet altijd direct uit de bewijsmiddelen volgen.18.Dit hoeft ook niet als de bewijsmiddelen maar feiten en omstandigheden bevatten op grond waarvan het niet anders kan zijn dan dat de verdachte wist dat zijn medeverdachte of medeverdachten op de hoogte was of waren van de aanwezigheid van het voorwerp op een bepaalde plek. Daarbij kan de rechter betrekken dat aan het vastgestelde (passieve) handelen van de verdachte en een of meer anderen kennelijk een stilzwijgende afspraak ten grondslag ligt. Het door de rechter op basis van een bewijsredenering vastgestelde samenwerkingsopzet kan ook in de bewijsvoering besloten liggen.19.

Bespreking van het tweede middel

Inzake de klacht over het oordeel van het hof dat de verdachte nauw en bewust heeft samengewerkt met de medeverdachte ten aanzien van het voorhanden hebben van de geldbedragen van € 10.450,- en € 35.660,- merk ik op dat het hof heeft vastgesteld dat de verdachte kon beschikken over het geld en wetenschap had van de aanwezigheid hiervan. Daarmee is aan de eerste twee criteria voldaan, in het geval de Hoge Raad mijn betoog ten aanzien van het eerste middel niet volgt.

Het kennelijke oordeel van het hof dat uit de bewijsmiddelen tevens valt af te leiden dat de verdachte wetenschap had dat een ander (namelijk de medeverdachte) wist van de aanwezigheid van het geld en hieruit samenwerkingsopzet blijkt tussen de verdachte en haar medeverdachte is in dat geval niet onbegrijpelijk noch ontoereikend gemotiveerd en getuigt ook niet van een onjuiste rechtsopvatting. Hierbij neem ik in het bijzonder in aanmerking dat de medeverdachte heeft toegegeven dat hij op de hoogte was van de aanwezigheid van deze geldbedragen.20.

Ten aanzien van de € 6.700 ligt dit anders, aangezien de medeverdachte niet heeft verklaard dat hij wetenschap had van dit bedrag en uit de gebezigde bewijsmiddelen blijkt dat door de verdachte is verklaard dat zij dit bedrag had “verstopt” in een kleine tas in de slaapkamer. Tegen deze achtergrond heb ik er zo mijn twijfels bij of het hof, door vast te stellen dat de medeverdachte mede-eigenaar was van de woning en het geldbedrag van € 6.700 dezelfde coupures bevatte als de andere geldbedragen waarvan de medeverdachte wel wetenschap van zegt te hebben gehad, kon aannemen dat de medeverdachte ook van dit geldbedrag wetenschap had en tussen hem en de verdachte het voor medeplegen van het voorhanden hebben vereiste samenwerkingsopzet bestond.

Wat hier verder ook van zij, meen ik dat de verdachte onvoldoende belang heeft bij cassatie op grond van het tweede middel. In de bewijsvoering ligt genoegzaam besloten dat de verdachte met betrekking tot het in haar woning aangetroffen geldbedrag van € 6.700 zelfstandig als pleger kan worden aangemerkt. Aangezien voor het wettelijk strafmaximum van het bewezen verklaarde feit niet van belang is of het delict in vereniging is gepleegd en ook de strafmotivering geen aanwijzingen bevat dat het hof het medeplegen ten nadele van de verdachte heeft meegewogen bij de strafoplegging zou vernietiging en terugverwijzen van de zaak op deze grond geen enkel doel dienen.21.