HR, 12-10-2010, nr. 09/02603

Verzoeker is door het gerechtshof te Amsterdam bij arrest van 3 juli 2009 ter zake van tien misdrijven veroordeeld (feiten 2, 3, 6–12 en 13). In het bijzonder gaat het om afpersingen, witwaspraktijken, deelname aan een criminele organisatie, mishandelingen en bedreigingen. Aan hem is een gevangenisstraf opgelegd van negen jaren. Daarnaast heeft het hof beslissingen genomen over in beslag genomen voorwerpen.

Namens verzoeker hebben mrs. A.A. Franken en C.H. Zuur, advocaten te Amsterdam, een schriftuur inhoudende zestien middelen van cassatie ingediend.1. Ettelijke middelen bestaan uit verscheidene klachten en deze soms weer uit subklachten.

In totaal telde ik — inclusief de middelen zelf — zo'n 70 klachten, maar ik kan er een klacht meer of minder naast zitten. Daarbij telde ik als één klacht wanneer tegen een rechterlijk oordeel wordt opgekomen omdat dit niet, althans onjuist, althans onvoldoende gemotiveerd zou zijn. Het overgrote deel van de klachten betreft motiveringsklachten over feitelijke oordelen van het hof. Aangezien die oordelen slechts marginaal (op begrijpelijkheid) door de cassatierechter kunnen worden getoetst is de speelruimte in cassatie zeer beperkt. De enkele stelling dát een rechterlijke oordeel onbegrijpelijk is, is zonder onderbouwing sowieso tot mislukken gedoemd. (Niet alleen) bij deze zaak doet zich het merkwaardige en (hopelijk) tot nadenken stemmende verschijnsel voor dat — waar vroeger karige motiveringen gegeven door feitenrechters voorwerp van kritiek waren — thans uitvoerige motiveringen (zoals in het onderhavige geval) tot een lawine aan op- en aanmerkingen leiden. Hiermee is uiteraard niet gezegd dat een motivering vanwege haar uitvoerigheid immuun voor kritiek is. Echter, wil de normstellende taak van de Hoge Raad uit de verf komen, dienen mijns inziens cruciale kwesties aan de Hoge Raad te worden voorgelegd en dient hij zich niet met details en futiliteiten bezig te houden.

Hoewel ik de aanvechting heb gevoeld om de middelen in de niet steeds logisch opgebouwde schriftuur te groeperen rond bepaalde thema's heb ik daarvan afgezien omdat het voordeel daarvan niet opweegt tegen het nadeel dat de gecompliceerde schriftuur niet op de voet wordt gevolgd, met alle verwarring die daaruit weer kan voortvloeien. Wel geef ik een korte inhoudsopgave van mijn bespreking van de cassatiemiddelen met daarbij aangegeven de paginanummers in deze conclusie.

Middel

Voorafgaande aan de bespreking van de middelen wil ik een mogelijk misverstand uit de weg ruimen, namelijk dat verzoeker veroordeeld zou zijn op grond van wat alleen [C] zelf (onder meer tijdens de zogenaamde ‘achterbankgesprekken’ tussen hem en de politie) heeft beweerd. Zoals ik in punt 135 zal opmerken bevatten de bewijsmiddelen onder meer een schriftelijke overeenkomst, een akte van verpanding, een onherroepelijke volmacht, een concept-aandeelhoudersbesluit, een concept-akte van verpanding, financiële bevindingen, verklaringen van tal van personen over de verhouding tussen vennootschappen, over geldopnames en (on)zakelijke transacties, naast persoonlijke waarnemingen. Sommige bewijsmiddelen bevatten in het geheel geen verklaringen van [C] zelf; sommige andere bevatten wel verwijzingen naar wat hij aan getuigen heeft gezegd, maar geven daarnaast weer hoe zij de persoon [C] hebben zien veranderen. Bij de bespreking van het zesde middel kom ik hierop uitvoerig terug.

Het eerste middel komt met een zevental rechts- en motiveringsklachten op tegen 's hofs oordeel dat het eerste en tweede lid van art. 6 EVRM niet zijn geschonden bij de behandeling in eerste aanleg. In het bijzonder gaat het om het recht van verzoeker op berechting van zijn zaak door een onpartijdige rechter en om voor onschuldig te worden gehouden totdat zijn schuld in rechte is komen vast te staan.

Uit de processen-verbaal van de terechtzittingen van het hof op 28 augustus 2008, 14 januari 2009, en 7 en 12 mei 2009 blijkt dat de verdediging als verweer heeft aangevoerd dat — kort gezegd — de onder 5 genoemde rechten van verzoeker zijn geschonden en dat dit blijkt uit de uitlatingen die in de media zijn gedaan door ‘public officials’ J.A. Olierook, mr. F. Teeven en door de voorzitter van de rechtbank die de zaak heeft behandeld, mr. M.J.M. Verpalen. De verdediging heeft het hof — voor zover relevant — dan ook verzocht om het bestreden vonnis te vernietigen en de zaak naar een andere rechtbank te verwijzen, teneinde opnieuw te worden berecht.

Het hof heeft dit verzoek afgewezen en heeft zijn beslissing als volgt gemotiveerd:

Zoals gezegd, komt het middel met een zevental klachten op tegen deze beslissing van het hof en de daaraan ten grondslag liggende motivering.

De eerste klacht houdt in dat het hierboven weergegeven oordeel van het hof op een onjuiste rechtsopvatting berust, voor zover het hof heeft overwogen dat de enkele omstandigheid dat mr. Verpalen ná het vonnis in eerste aanleg met een journalist over de strafzaak tegen verzoeker heeft gesproken geen schending van het recht op berechting door een onpartijdige rechter oplevert, maar dat dit afhangt van de inhoud en de strekking van diens uitlatingen en van de verdere omstandigheden.

Deze overweging van het hof is volgens de stellers van het middel in strijd met hetgeen het Europees Hof voor de Rechten Mens (hierna: EHRM) heeft bepaald in EHRM 5 februari 2009, nr. 22330/05 (Olujic tegen Kroatië). In het bijzonder wordt verwezen naar r.o. 59 van dit arrest, welke als volgt luidt:

De stellers van het middel leiden uit deze overweging af dat zolang niet onherroepelijk is beslist in een zaak, de rechter die zich over die zaak heeft gebogen in het geheel geen publieke uitlatingen mag doen over de zaak en/of de verdachte. Doet hij dit wel, dan handelt hij — aldus de stellers van het middel — in strijd met art. 6, eerste en tweede lid, EVRM (zie punt 2.12).

Dat de stellers van het middel de onder 10 weergegeven overweging van het EHRM aldus lezen vloeit voort uit de wijze waarop zij de volgende passage uit die overweging vertalen:

Kennelijk lezen zij deze passage zodanig dat de rechter zich moet onthouden van toegang tot de media.

Mijns inziens betreft het een verkeerde lezing van het arrest. Het uitgangspunt dat het EHRM in de zaak Olujic tegen Kroatië voorop stelt, nl. dat

is door het EHRM voor het eerst gegeven in EHRM 16 september 1999, nr. 29569/95 (Buscemi tegen Italië),2. en nadien herhaald in EHRM 28 november 2002, nr. 58442/00 (Lavents tegen Latvia)3. en EHRM 15 december 2005, nr. 73797/01 (Kyprianou tegen Cyprus).4. Noch uit deze laatste arresten, noch uit het arrest Olujic tegen Kroatië volgt als oordeel van het EHRM dat reeds de omstandigheid dat een rechter zich in de media heeft uitgelaten over een zaak waarover hij zich heeft gebogen en/of over de verdachte in die zaak, een schending oplevert van het onschuldvermoeden van deze verdachte en/of diens recht op berechting van zijn zaak door een onpartijdige rechter.

Waar het volgens het EHRM om gaat is dat een rechter, teneinde het beeld van zijn onpartijdigheid te handhaven, de maximale voorzichtigheid en tact moet betrachten met betrekking tot de zaken waarover hij zich buigt. Deze, door de rechter te betrachten, voorzichtigheid brengt met zich mee dat het hem wordt ontraden zich tot de media te wenden, ook indien hij daartoe wordt uitgedaagd — en niet, zoals de stellers van het middel stellen, dat hem wordt opgedragen zich van contact met de media te onthouden.

Of de rechter die zich over de zaak heeft gebogen partijdig was, dan wel een vooringenomenheid koesterde jegens de verdachte, dient — zoals het hof terecht overweegt (zie onder 7, p. 7) — te blijken uit de inhoud en strekking van de door hem gedane uitlatingen in de media, alsmede uit de overige omstandigheden van het geval. Al met al moet uit deze omstandigheden blijken dat de rechter een vooringenomenheid koestert jegens de verdachte en/of moeten deze omstandigheden ertoe hebben geleid dat bij de verdachte een objectief gerechtvaardigde vrees is ontstaan voor vooringenomenheid dan wel partijdigheid van deze rechter (zie onder 10). De Hoge Raad spreekt in HR 25 maart 2008, LJN BC3785, NJ 2008, 211 dan ook van ‘uitzonderlijke omstandigheden (…) die zwaarwegende aanwijzingen opleveren’ voor [een dergelijk] oordeel’ (zie r.o. 3.3).

Deze eerste klacht, die inhoudt dat het onder 7 weergegeven oordeel van het hof op een onjuiste rechtsopvatting berust, kan in zoverre niet slagen.

Naast een rechtsklacht bevat de eerste klacht ook twee subklachten (zie punt 2.13) die op de toereikendheid van 's hofs motivering zien. Deze subklachten houden in dat het hof niet blijk heeft gegeven te hebben onderzocht of door de enkele publicatie van de aan mr. Verpalen toegeschreven uitlatingen

Deze klachten falen nu zij beide op de onjuiste opvatting berusten dat de enkele omstandigheid dat een rechter zich publiekelijk heeft uitlatingen over een door hem behandelde zaak en een door hem berechte verdachte een schending oplevert van art. 6, eerste en tweede lid, EVRM. Daargelaten kan worden of het verstandig was van de voorzitter van de rechtbank om in de wandelgangen van een conferentie tussen rechters en persmensen (om tot beter wederzijds begrip te komen) met een journalist te spreken over de door hem berechte zaak: wat ‘off the record’ wordt gezegd wil nogal eens ‘on the record’ worden afgedrukt omdat het belang van de nieuwsgaring of het financiële welbevinden van het medium het wint van toegezegde vertrouwelijkheid.

De eerste klacht is tevergeefs voorgesteld.

De tweede klacht komt op tegen de volgende passage uit de onder 7 weergegeven motivering van het hof:

Volgens de stellers van het middel is deze overweging van het hof onbegrijpelijk, nu [J] in zijn correspondentie met de rechtbank5. herhaaldelijk heeft opgemerkt dat hij mr. Verpalen juist heeft geciteerd, en de rechtbank — aldus de stellers van het middel — dit niet heeft tegengesproken (zie punt 2.15).

Allereerst merk ik op dat het thans gestelde, nl. dat de rechtbank niet heeft tegengesproken dat [J] mr. Verpalen juist heeft geciteerd, feitelijke grondslag mist. Immers, was de aanleiding voor de correspondentie tussen [J] en de rechtbank niet de omstandigheid dat mr. Verpalen zich — zo blijkt uit de e-mailberichten d.d. 18 juni 2008 — niet kon vinden in de aan hem toegeschreven citaten van [J]? Ook nadat deze citaten op uitdrukkelijk verzoek van de rechtbank door [J] waren aangepast heeft de rechtbank als reactie van mr. Verpalen doorgegeven dat hij zich (nog steeds) niet herkent in de exacte formuleringen ervan. Hoe zo geen tegenspraak van de zijde van de rechtbank?

Terug naar de beoordeling van de klacht. Het hof heeft met zijn overweging (zie onder 20) tot uitdrukking gebracht dat het — anders dan de verdediging — niet aannemelijk acht dat mr. Verpalen daadwerkelijk de uitlatingen heeft gedaan waarvan [J] in zijn e-mailbericht d.d. 18 juni 2008 zegt dat hij die wel heeft gedaan. Dat het hof de in het e-mailbericht opgenomen citaten dan ook buiten beschouwing laat is mijns inziens niet meer dan logisch, in aanmerking genomen dat deze citaten op uitdrukkelijk verzoek van de rechtbank zijn aangepast en het i.c. om de citaten gaat zoals zij nadien in De Telegraaf zijn gepubliceerd.

Het oordeel van het hof het niet aannemelijk te achten dat mr. Verpalen de in het e-mailbericht van [J] opgenomen citaten heeft uitgesproken is een feitelijk oordeel dat, gelet de aan de feitenrechter voorbehouden vrijheid van selectie en waardering, geen nadere motivering behoeft. Voor zover de tweede klacht inhoudt dat dit oordeel van het hof onbegrijpelijk is omdat [J] herhaaldelijk heeft gezegd dat Verpalen die uitlatingen wél heeft gedaan, gaat het voort op de weg van een in cassatie zinloze nietes-welles discussie. Derhalve faalt het.

Als derde klacht houdt het middel in dat het hof geen blijk heeft gegeven te hebben onderzocht of de uitlatingen van mr. Verpalen — hoewel niet afzonderlijk — wél in onderlinge samenhang bezien een schending opleveren van art. 6, eerste en tweede lid, EVRM.

Ik herhaal de volgende passage uit de onder 7 weergegeven motivering van het hof (waarbij ik me realiseer dat hierdoor de omvang van deze conclusie toeneemt; maar het voorkomt heen-en-weer bladeren):

In deze overweging ligt als 's hofs oordeel besloten dat de uitlatingen van mr. Verpalen, gezien hun inhoud en aard, noch afzonderlijk, noch in onderlinge samenhang bezien, ook niet in de context waarin ze zijn geplaatst (het Telegraafartikel in zijn geheel) dan wel gelet op de overige omstandigheden van het geval (i.c. de wijze waarop de behandeling in eerste aanleg heeft plaatsgehad en de opstelling en attitude van mr. Verpalen gedurende die behandeling) een schending van art. 6, eerste en tweede lid, EVRM opleveren.

Mocht het verdedigingsstandpunt er eigenlijk op neer komen dat mr. Verpalen eerst zijn overtuiging heeft gevormd en daar vervolgens de bewijsmiddelen bij heeft gezocht, wil ik erop wijzen dat het onderzoek ter terechtzitting geen statische activiteit is, maar een dynamisch zoeken naar de materiële waarheid, waarbij door de rechter uit het dossier belastend en ontlastend materiaal aan de verdachte wordt voorgehouden en door het OM en de verdediging aan de rechter wordt voorgelegd; waarbij de ondervraging van getuigen en van de verdachte onduidelijke punten kunnen ophelderen of niet; waarbij aanvankelijk duidelijke punten juist ter discussie kunnen komen te staan; waar deskundigen hun wetenschappelijke visie kunnen geven; dit alles dan in wisselwerking met wat eerder ter terechtzitting aan de orde is gekomen en mogelijk nog aan de orde zal komen. In beginsel is alles wat uit het dossier wordt voorgehouden bewijsmateriaal waarvan de bruikbaarheid ter discussie staat, zoals ook alles wat ter zitting uit de mond van verdachte, getuigen of deskundigen wordt opgetekend bewijsmateriaal vormt. Dat zich gaandeweg een overtuiging over de schuldvraag vormt is derhalve een volstrekt logische en menselijke aangelegenheid. Ná het sluiten van het onderzoek volgt dan evenwel de hoofdvraag en de beslissing welk bewijsmateriaal (toelaatbaar en) bruikbaar is; of dat bruikbare bewijsmateriaal in enige richting van schuld wijst; of er bewijsmateriaal is dat in andere richting wijst; of, en zo ja, in welke mate het bewijsmateriaal aanleiding tot twijfel geeft; dit alles in onderlinge discussie tussen de leden van het college. Kortom: in raadkamer wordt de balans opgemaakt van alles wat tijdens het onderzoek over tafel is gekomen. De professionaliteit van de rechter brengt met zich mee dat hij zijn gaandeweg gegroeide overtuiging in raadkamer ter discussie stelt en als het ware blanco de bewijsmiddelen voor zich laat spreken.6. Omdat de overtuiging een hinderpaal voor de waarheidsvinding kan vormen, zoals mijn ambtgenoot Knigge in zijn conclusie voor het Pastoorsarrest terecht schrijft,7. is een voortdurende kritische toetsing van het bewijsmateriaal noodzakelijk alsmede de compenserende waarborg van: in dubio pro reo. Dat mr. Verpalen er eerlijk voor uitkomt dat de behandeling van verzoekers strafzaak, die 37 dagen heeft genomen, hem gaandeweg tot een bepaalde overtuiging heeft gebracht houdt absoluut niet in dat daarmee, voorafgaande aan het overleg in raadkamer, de schuldvraag al was beslecht.

De klacht is tevergeefs voorgesteld.

De vierde klacht is dat het hof niet heeft onderzocht of de aanduiding door mr. Verpalen van verzoeker als een ‘schaker’ een schending oplevert van het onschuldvermoeden (zie punt 2.19).

De klacht faalt bij gebrek aan feitelijke grondslag. Ook hier verwijs ik naar het onder 26 aangehaalde passage uit de overweging van het hof (zie mijn cursivering). Uit deze passage blijkt dat het hof heeft geoordeeld dat de uitlatingen van mr. Verpalen, voor zover het betreft de aanduiding van verzoeker als ‘een schaker’, zijn wens nog eens een psychologische rapportage over verzoeker te zien en zijn opmerking dat verzoeker op enkele punten zichzelf tegensprak, niet een zodanig gewicht hebben dat kan worden gezegd dat daarmee een expliciet negatief oordeel over verzoeker is gegeven, waardoor het onschuldvermoeden is geschonden.

Overigens lijkt het mij heel goed denkbaar dat een rechter tijdens de behandeling van een strafzaak door de reacties van de verdachte op voorgehouden dossierstukken of op/door middel van procesincidenten tot het oordeel komt dat de verdachte die hij voor zich heeft een ‘schaker’ is; zoals een rechter ook tot het oordeel kan komen dat een verdachte een lacuneuze gewetensfunctie heeft, een leugenaar, een fantast of een brave borst etc. is. Zo gek is dat niet en ook niet verboden, mits art. 271, tweede lid, Sr wordt gerespecteerd.

Indien de stellers van het middel voorts beogen te klagen dat het oordeel van het hof, inhoudende dat de aanduiding door mr. Verpalen van verzoeker als een ‘schaker’ geen schending oplevert van het onschuldvermoeden en voorts geen blijk geeft van een vooringenomenheid van mr. Verpalen jegens verzoeker, onbegrijpelijk is, merk ik op dat de argumenten die in punt 2.15 ter staving van deze klacht worden aangevoerd zo feitelijk van aard zijn dat de klacht zich verder niet leent voor toetsing in cassatie.

De vijfde klacht valt uiteen in vier subklachten, welk geformuleerd zijn in de punten 2.23–2.26.

Subklacht vier (punt 2.26) behoeft geen bespreking, omdat een retorische vraag geen cassabele klacht inhoudt.

De subklachten één, twee en drie (respectievelijk punten 2.23, 2.24 en 2.25), keren zich tegen 's hofs lezing van het volgende, in het Telegraafartikel, aan mr. Verpalen toegeschreven citaat:

Het hof heeft — voor zover hier van belang — geoordeeld dat

Subklacht één (punt 2.23) klaagt over de onbegrijpelijkheid van oordeel a) en verwijst daarbij naar de al eerder genoemde e-mailberichten d.d. 18 juni 2008 tussen [J] en de rechtbank te Haarlem. Gesteld wordt dat het onder 36 weergegeven citaat, in het licht van deze e-mailberichten, zodanig kan en moet worden gelezen dat Verpalen heeft gezegd dat verzoeker tegenstrijdig heeft verklaard over de moord op [K].

De stellers van het middel lijken echter te miskennen dat het hof reeds heeft geoordeeld het niet aannemelijk te achten dat mr. Verpalen de aan hem in deze e-mailberichten toegeschreven citaten daadwerkelijk heeft uitgesproken (zie onder 20–24), en voorts dat niet is komen vast te staan dat mr. Verpalen heeft gezegd dat zijn overtuiging mede is gevoed door tegenstrijdige verklaringen van verzoeker over de moord op [K]. Nu de klacht geen andere argumenten aanvoert voor de onbegrijpelijkheid van 's hofs lezing, kan deze niet slagen.

Subklacht drie (punt 2.25) is naar haar kern genomen niet veel anders dan subklacht één; het houdt niet meer in dan het standpunt dat het onder 36 weergegeven citaat ook zó kan worden gelezen dat Verpalen heeft gezegd dat verzoeker tegenstrijdig heeft verklaard over de moord op [K]. Argumenten voor de onbegrijpelijkheid van 's hofs lezing worden echter niet aangevoerd. Deze klacht voldoet niet aan de daaraan in cassatie gestelde eisen.

Hetzelfde geldt voor subklacht twee (punt 2.24), dat klaagt over de onbegrijpelijkheid van oordeel c). Waarom dit oordeel van het hof volgens de stellers het middel onbegrijpelijk is wordt mij niet duidelijk.

Afsluitend: De vijfde klacht faalt, voor zover enkele subklachten al aan te merken zijn als cassabele klachten.

Ook de zesde klacht klaagt over de wijze waarop het hof één van de citaten leest die in het Telegraafartikel aan Verpalen zijn toegeschreven. Het gaat om het volgende citaat:

Het hof heeft geoordeeld dat — kort gezegd — uit dit citaat, mede gelet op de context waarin het in het Telegraafartikel is geplaatst, niet volgt dat bij mr. Verpalen — zoals de verdediging heeft betoogd — eerst de overtuiging over de schuld van verzoeker is ontstaan en dat hij vervolgens heeft gekeken of die overtuiging was te bewijzen.

Dit citaat kan volgens de stellers van het middel ook anders worden opgevat dan in de lezing van het hof. Met name wordt aangevallen 's hofs oordeel dat ‘in redelijkheid niets anders kan worden afgeleid,’ etc. Een kwaadwillende lezing die één passage isoleert uit haar context van de gebruikelijke gang van zaken bij de rechterlijke besluitvorming is mijns inziens geen deugdelijke klacht.

Andere cassabele klachten heb ik niet kunnen ontwaren in de zesde klacht. Wel merk ik op dat hetgeen in punt 2.28 wordt gesteld, nl. dat het hof niet de juiste maatstaven heeft gehanteerd bij de beoordeling van de vraag of het eerste en/of het tweede lid van art. 6 EVRM is geschonden, geheel misplaatst is.

Waar het echter om gaat is 's hofs motivering als geheel; daaruit moet blijken dat het hof de juiste maatstaven heeft gehanteerd bij het door hem gevelde oordeel. Zulks heeft het hof i.c. ook gedaan (zie onder 7). Uiteraard moeten de overwegingen in 's hofs motivering — d.i. de redeneringen en de gevolgtrekkingen die hem tot een bepaald oordeel leiden — ook ervan blijk geven dat het hof van de juiste maatstaven is uitgegaan. Is dit niet het geval, of geeft 's hofs motivering geen inzicht in de door hem gehanteerde maatstaven, dan is zijn oordeel onbegrijpelijk en/of ontoereikend gemotiveerd.

Waar de stellers van het middel over vallen is één overweging (één redenering en gevolgtrekking) uit 's hofs gehele motivering. Daarbij hoort de opmerking dat het hof onjuiste maatstaven ten grondslag legt aan zijn (gehele) motivering niet thuis.

De zesde klacht is tevergeefs voorgesteld.

De zevende klacht beoogt kennelijk te klagen over de begrijpelijkheid van de volgende overweging uit 's hofs onder 7 weergegeven motivering:

Gesteld wordt dat dit oordeel onjuist is, omdat de omstandigheid dat de president van de rechtbank (mr. Van der Meer) iets anders schrijft aan de verdediging dan aan [J], bijdraagt aan de objectieve vrees van verzoeker dat het in eerste aanleg heeft ontbroken aan een onpartijdige rechter. Een cassabele klacht ontwaar in echter niet in deze stelling. De stellers van het middel hadden op zijn minst inzicht kunnen gegeven in de ‘discrepanties’ waar het i.c. om gaat en waarom 's hofs oordeel in het licht van deze discrepanties onbegrijpelijk is. Kennelijk betreft hetgeen de verdediging heeft aangevoerd omtrent de discrepanties in de correspondentie van Van der Meer niet een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt waarop het hof volgens de verdediging had moeten responderen; anders zou de zevende klacht wel als zodanig zijn gepresenteerd.

Al met al faalt het eerste middel. Alleen de eerste en de derde klacht behoeven een daarop gerichte overweging van Uw Raad, die voor het overige hier art. 81 RO kan toepassen.

Het tweede middel heeft geen betrekking op het [C]dossier zodat het voor de samenhang beter na het veertiende middel zou kunnen worden besproken, namelijk in de volgorde van de bewezenverklaringen (feiten 7–8) en de bewijsmiddelen (vanaf p. 82 van de Aanvulling). Niettemin volg ik, om de boven, in 4, uiteengezette redenen de schriftuur. Dit middel klaagt dat het hof ten onrechte het door de verdediging gevoerde verweer strekkende tot bewijsuitsluiting van de getuigenverklaringen van [A] en [B] vanwege niet-naleving van art. 152 Sv heeft verworpen, althans dat 's hofs verwerping daarvan onbegrijpelijk is dan wel onvoldoende is gemotiveerd. Voorts klaagt het middel dat het hof ten onrechte het door de verdediging gedane voorwaardelijk verzoek om alle beschikbare geluidsopnamen van verhoren te beluisteren heeft afgewezen, althans dat 's hofs afwijzing daarvan onbegrijpelijk is dan wel onvoldoende is gemotiveerd.

Het hof heeft het in het middel bedoelde verweer en verzoek als volgt samengevat en verworpen respectievelijk afgewezen:

Ten eerste bevat het middel de klacht dat het hof heeft miskend dat van het verhoor van getuige [A] d.d. 12 februari 2006 geen audio-opname is gemaakt, zodat de verdediging niet in de gelegenheid is geweest de desbetreffende audio-opname te beluisteren en de verslaglegging te controleren en becommentariëren. De gebreken die aan de verslaglegging van het desbetreffende verhoor kleven zijn mitsdien niet (voldoende) hersteld of gecompenseerd, zodat het hof ten onrechte de op 12 februari 2006 door [A] afgelegde verklaring voor het bewijs heeft gebezigd,8. aldus het middel.

Blijkens de processen-verbaal van de terechtzittingen d.d. 7 en 12 mei 2009 hebben de raadslieden van verzoeker het woord tot verdediging gevoerd aan de hand van de door hen aan het hof overgelegde pleitnotitie. In die pleitnotitie wordt — voor zover hier van belang — het volgende aangevoerd (p. 43–46):

Vooropgesteld zij dat de wet geen rechtsgevolgen aan de niet-naleving van het bepaalde in art. 152 Sv verbindt. Het staat derhalve ter beoordeling van de rechter of, en zo ja, in hoeverre aan de omstandigheid dat het opmaken van proces-verbaal achterwege is gebleven dan wel niet ten spoedigste is geschied, enig rechtsgevolg dient te worden verbonden. Daarbij is de weging en waardering van de omstandigheden van het geval voorbehouden aan de rechter die over de feiten oordeelt.13.

Blijkens het bestreden arrest heeft het hof geoordeeld dat de ‘onjuistheden in voornoemde brief van mr. Plooij niet de inhoud van het bedoelde proces-verbaal van verhoor van [A] [raken]’. Volgens het hof behoefden deze onjuistheden dus niet op enigerlei wijze te worden hersteld of gecompenseerd. Dat feitelijke oordeel is, anders dan in het middel wordt betoogd, niet onbegrijpelijk en voldoende gemotiveerd, wat er zij van de inhoud van de brief van Plooij, omdat deze voor het bewijs irrelevant is en ook ten aanzien van dit middel niet relevant (omdat het de betrouwbaarheid van de officier van Justitie ter discussie stelt). Het hof was dus vrij om de op 12 februari 2006 door [A] afgelegde verklaring voor het bewijs te bezigen, zodat de klacht hiertegen tevergeefs is voorgesteld.

Ten tweede is het middel gericht tegen 's hofs oordeel dat er omtrent de inhoud en strekking van de getuigenverklaringen van [B] en [A] ‘voldoende duidelijkheid’ bestaat nu de verdediging in voorkomende gevallen in de gelegenheid is geweest voornoemde getuigen, de verhorende verbalisanten alsmede mr. Teeven te ondervragen; zij daarvan ook gebruik heeft gemaakt en bedoelde verklaringen op deze wijze voldoende heeft kunnen controleren op juistheid en volledigheid. In het licht van hetgeen de verdediging heeft aangevoerd is dit oordeel onbegrijpelijk dan wel onvoldoende gemotiveerd, aldus het middel.

In de reeds hiervoor vermelde pleitnotitie wordt — voor zover hier van belang — het volgende aangevoerd (p. 52–53):

In de eerste plaats heeft het hof geoordeeld dat in een aantal gevallen onvolkomen en onzorgvuldige verslaglegging heeft plaatsgevonden, in het bijzonder van verhoren van getuigen, en dat een en ander meebrengt dat gesproken kan worden van ernstige tekortkomingen. Vervolgens heeft het hof tot uitdrukking gebracht dat het processuele nadeel dat de verdediging door die gebreken zou kunnen ondervinden voldoende is gecompenseerd door de omstandigheid dat:

Op grond van een en ander is het hof tot de slotsom gekomen dat de door de verdediging aangevoerde gronden geen reden voor bewijsuitsluiting opleveren, nu de verdediging bedoelde verklaringen voldoende heeft kunnen controleren op juistheid en volledigheid en er dientengevolge omtrent de inhoud en strekking ervan voldoende duidelijkheid bestaat.

Mede in het licht van hetgeen de verdediging heeft aangevoerd, zijn genoemde oordelen van het hof niet onbegrijpelijk en voldoende gemotiveerd. De niet-naleving van art. 152 Sv is immers genoegzaam gecompenseerd door het beluisteren van de audio-opnamen en het horen van de getuigen, de verbalisanten en de officier van Justitie.16. Indien er naar de mening van de verdediging nog onduidelijkheid bestond werd zij op deze wijze voldoende in de gelegenheid gesteld om deze uit de wereld te helpen. Ook deze klacht is derhalve tevergeefs voorgesteld.

Ten slotte behelst het middel de klacht dat het hof ten onrechte het door de verdediging gedane voorwaardelijk verzoek om alle beschikbare geluidsopnamen van verhoren te beluisteren heeft afgewezen, althans dat 's hofs afwijzing daarvan onbegrijpelijk is dan wel onvoldoende is gemotiveerd.

Bedoeld voorwaardelijk verzoek zoals dat ter terechtzitting van 27 mei 2009 bij dupliek is gedaan17. is een verzoek als bedoeld in art. 328 en art. 315 jo. art. 415 Sv. Maatstaf voor de beoordeling daarvan is of de noodzaak van het verzochte is gebleken. Bij zijn beoordeling van het verzoek heeft het hof blijkens het bestreden arrest derhalve de juiste maatstaf gehanteerd. 's Hofs afwijzing van het voorwaardelijk verzoek omdat de noodzaak van het verzochte niet is gebleken is evenmin onbegrijpelijk en wel voldoende gemotiveerd. Hoewel immers sprake was van ernstige tekortkomingen, was het niet (meer) nodig de verdediging in de gelegenheid te stellen om alle beschikbare geluidsopnamen van verhoren te beluisteren, nu de gebreken voor zover van belang waren hersteld of gecompenseerd; temeer daar de verdediging niet heeft onderbouwd aan de hand van de door haar beluisterde geluidsopnamen dat ‘er met de wijze waarop getuigen in de [L]zaak zijn gehoord en met de wijze van verslaglegging structureel en niet incidenteel iets mis is.’

Het tweede middel faalt en kan met de aan art. 81 RO ontleende overweging worden afgedaan.

Het derde middel, dat evenmin op het [C]dossier betrekking heeft, maar op het [K]dossier (feiten 7 en 8) keert zich tegen het oordeel van het hof dat het — kort gezegd — geen gronden aanwezig acht om de verklaringen afgelegd door de getuigen [B],18. [A] en [I] van het bewijs uit te sluiten. Daarnaast klaagt het middel dat het hof niet heeft gerespondeerd op het door de verdediging aangevoerde verweer dat de verklaringen van getuige [M] van het bewijs dienen te worden uitgesloten.

Ik begin met de bespreking van de klacht ten aanzien het gebruik van de verklaringen van getuige [M] (punt 2.10).

Blijkens de processen-verbaal van de terechtzittingen van het hof op 7 en 12 mei 2009 hebben de raadslieden van verzoeker overeenkomstig hun pleitnotitie en voor zover hier van belang het volgende aangevoerd:

Het hof heeft voor de bewezenverklaring van de feiten 2 en 3 als bewijsmiddel 111 — het bewijsmiddel waaraan de stellers van het middel refereren; zie punt 2.7 — gebezigd de verklaring van [M], afgelegd bij de rechter-commissaris op 23 november 2006 in het [L]-onderzoek.

Hetgeen de verdediging heeft aangevoerd heeft uitsluitend betrekking op de verklaring van [M], afgelegd bij de rechter-commissaris op 19 maart 2009 in het [N]-onderzoek. Het proces-verbaal van dit verhoor is door het hof op de terechtzitting d.d. 23 maart 2009 gevoegd in het dossier van de onderhavige zaak (het [L]-onderzoek).22. Het hof heeft deze verklaring echter niet als bewijsmiddel gebruikt voor de ten laste van verzoeker bewezenverklaarde feiten. Alleen de verklaring die [M] op 23 november 2006 bij de rechter-commissaris heeft afgelegd is door het hof als bewijsmiddel gebezigd (zie onder 69).

Aangezien de verdediging niets heeft aangevoerd omtrent de (on)bruikbaarheid van de door het hof als bewijsmiddel 111 gebezigde verklaring van [M], was het hof niet gehouden op enig door de verdediging aangevoerde verweer te responderen. Het middel klaagt in zoverre tevergeefs.

Dan de bespreking van de klachten omtrent het gebruik van de verklaringen van [B], [A] en [I].

Blijkens de processen-verbaal van de terechtzittingen van het hof op 7 en 12 mei 2009 heeft de verdediging overeenkomstig haar pleitnotitie aangevoerd dat de verklaringen van de getuigen [B] en [A] van het bewijs moeten worden uitgesloten, omdat het OM in strijd heeft gehandeld met de beginselen van een behoorlijke procesorde en het recht van verzoeker op een eerlijk proces heeft geschonden door deze getuigen in het traject van bedreigde getuigen te betrekken, terwijl het OM redelijkerwijs moest vermoeden dat de verdediging deze getuigen op naam zou (willen) doen oproepen.23. Daarnaast heeft de verdediging aangevoerd dat het OM de beginselen van een behoorlijke procesorde en het recht van verzoeker op een eerlijk proces heeft geschonden door [B] en [I] buiten aanwezigheid van de verdediging te horen en bij die gelegenheden terug te komen op onderwerpen die voordien in aanwezigheid van de verdediging met hen zijn besproken.24.

Het hof heeft deze verweren — voor zover relevant — als volgt verworpen:

De eerste klacht keert zich tegen 's hofs overweging onder ‘Ad a en c’ (zie hierboven). Gesteld wordt dat 's hofs oordeel onjuist is, voor zover dit inhoudt dat in het recht geen aanknopingspunten zijn te vinden voor de stelling dat het OM een getuige niet mag betrekken in het traject van bedreigde getuige, indien redelijkerwijs voorzienbaar is dat de verdediging deze getuige op naam zal (willen) doen oproepen. Dit ‘verbod’ vloeit volgens de stellers van het middel voort uit art. 6, eerste en derde lid onder d, EVRM, nu het handelen van het OM een schending oplevert van het ‘practical and effective’ recht van de verdediging om de desbetreffende getuige te ondervragen (punten 2.8–2.9).

Het hof heeft met zijn oordeel dat voor de opvatting van de verdediging geen aanknopingspunten zijn te vinden in het recht bedoeld dat de enkele omstandigheid dat het OM een getuige betrekt in een traject conform artikel 226a Sv (het traject van bedreigde getuigen), terwijl redelijkerwijs voorzienbaar is dat de verdediging deze getuige op naam zal willen doen oproepen, op zichzelf nog geen schending oplevert van enig rechtsregel en/of de beginselen van een behoorlijke procesorde. Dit oordeel van het hof berust mijns inziens niet op een onjuiste rechtsopvatting; ik kan dit zelfs geen nieuwe rechtsvraag vinden.

Anders dan de stellers van het middel zie ik niet in dat en waarom een dergelijke keuze van het OM zonder meer met zich meebrengt dat het recht van de verdediging om de aanvankelijk anonieme getuigen te ondervragen tot een ‘theoretical or illusory’ recht verwordt, en niet langer een ‘practical and effective’ recht is.

Als wij het hebben over een ‘practical and effective’ ondervragingsrecht, dan hebben wij het volgens art. 6, eerste en derde lid onder d, EVRM over het volgende. Ik verwijs hierbij naar r.o. 101–102 van een vrij recent arrest van het EHRM, nl. EHRM 8 december 2009, nr. 44023/02 (Caka tegen Albanië):

Waar het om gaat is dat de verdediging in enig stadium van het geding (hetzij op de terechtzitting hetzij daarvoor) de reële mogelijkheid heeft gehad om de belastende verklaringen van [B] en [A] — al dan niet anoniem afgelegd — op hun betrouwbaarheid te toetsen en aan te vechten door deze getuigen te (doen) ondervragen. Of de handelwijze van het OM uiteindelijk ertoe heeft geleid dat de verdediging geen reële mogelijkheid heeft gehad om de verzoeker belastende verklaringen van [B] en [A] — al dan niet anoniem afgelegd — op hun betrouwbaarheid te toetsen en aan te vechten, zal moeten blijken uit de concrete omstandigheden van het geval.

Het hof heeft voor zover hier van belang dan ook overwogen dat de verdediging voldoende gebruik heeft gemaakt van de mogelijkheden om de verklaringen van [B] en [A] te toetsen (zie onder 74), hetgeen de stellers van het middel ook niet betwisten. Dit in aanmerking genomen, is 's hofs oordeel dat niet aannemelijk is geworden dat verzoeker enig nadeel heeft ondervonden van de handelwijze van het OM niet onbegrijpelijk. De eerste klacht is tevergeefs voorgesteld.

Indien het middel voorts beoogt te klagen dat 's hofs onder ‘b’ en ‘d’ gegeven overwegingen (zie onder 74) onbegrijpelijk zijn, merk ik op dat hetgeen thans wordt gesteld, nl. dat [B] en [I] niet meer onbevangen konden verklaren nadat zij door de officier van Justitie in afwezigheid van de verdediging waren verhoord (punt 2.11), niet voor het eerst in cassatie kan worden aangevoerd, omdat dit een feitelijk onderzoek vergt waarvoor in cassatie geen plaats is. Overigens acht ik de stelling onhoudbaar omdat zij uitgaat van het onjuiste principe ‘eens gezegd = altijd gezegd’. Daarmee bijt de verdediging zich in haar figuurlijke staart omdat, aldus opgevat, een verhoor ter terechtzitting van een eerder door de politie gehoorde getuige, zinloos zou zijn.

Het derde middel faalt en leent zich voor afdoening met de aan art. 81 RO ontleende overweging.

Het vierde middel klaagt dat het hof ten onrechte het door de verdediging gevoerde verweer strekkende tot bewijsuitsluiting van de getuigenverklaringen van de voormalige raadsman van verzoeker, mr. A. Moskowicz, en van diens voormalige secretaresse, [O], vanwege inbreuk op hun respectievelijke (afgeleide) verschoningsrechten heeft verworpen, althans dat 's hofs verwerping daarvan onbegrijpelijk is dan wel onvoldoende is gemotiveerd.

Het hof heeft het in het middel bedoelde verweer als volgt samengevat en verworpen:

De eerste klacht van het middel richt zich tegen 's hofs oordeel dat er rechtens geen steun is voor de suggestie dat aan mr. Moszkowicz de beslissing had moeten worden gelaten of [O] zich bij de beantwoording van bepaalde vragen diende te verschonen.

Het volgende moet worden vooropgesteld: aan het verschoningsrecht ligt ten grondslag dat het maatschappelijk belang dat de waarheid in rechte aan het licht komt moet wijken voor het maatschappelijk belang dat een ieder zich vrijelijk en zonder vrees voor openbaarmaking van het toevertrouwde om bijstand en advies tot de verschoningsgerechtigde moet kunnen wenden.26. Het hier aan de orde zijnde professionele verschoningsrecht van advocaten is dus niet onbeperkt, maar geldt blijkens de tekst van art. 218 Sv ‘alleen omtrent hetgeen waarvan de wetenschap aan hen als zoodanig is toevertrouwd’. Voorts wordt algemeen aanvaard dat de plicht tot geheimhouding van de advocaat niet alleen geldt voor hemzelf, doch ook voor het te zijnen kantore werkzame personeel, en dat aan de desbetreffende personeelsleden op grond daarvan een afgeleid verschoningsrecht toekomt. Deze uitbreiding is op praktische gronden geboden, omdat anders het recht en de plicht van de advocaat tot geheimhouding voor een belangrijk gedeelte illusoir zouden worden, gelet op de voor de advocaat bestaande noodzaak bedoelde personeelsleden bij zijn werkzaamheden te betrekken. Wat dit laatste betreft, geldt — volgens de Hoge Raad — dat ‘de aard van de hier aan de orde zijnde afgeleide bevoegdheid tot verschoning [mee]brengt dat het oordeel omtrent de vraag of brieven of stukken object van de afgeleide bevoegdheid tot verschoning uitmaken, in beginsel toekomt aan de persoon van wie het verschoningsrecht is afgeleid.’27.

Art. 218 Sv bepaalt o.a. dat van het geven van getuigenis zich kunnen verschonen zij die uit hoofde van hun beroep tot geheimhouding verplicht zijn, maar alleen omtrent hetgeen waarvan de wetenschap aan hen als zodanig is toevertrouwd. De advocaat, die uit hoofde van zijn beroep tot geheimhouding is verplicht, kan zich van het geven van getuigenis verschonen omtrent hetgeen waarvan de wetenschap aan hem als zodanig is toevertrouwd. Het object van verschoning is beperkt tot de wetenschap die de advocaat in de normale uitoefening van zijn beroep pleegt te verkrijgen. Dit betekent dat (het verkrijgen van) die informatie in functioneel verband moet staan tot de werkzaamheden die behoren bij de gebruikelijke uitoefening van de professie van de advocaat (namelijk die van rechtshulpverlener), bestaande uit het verlenen van rechtsbijstand en het geven van juridisch advies.28. Ik citeer uit het proefschrift van Spronken:

De vraag is daarbij welke informatie wordt toevertrouwd. Spronken:

Kern is dat het om informatie gaat die de beroepsuitoefenaar bij de uitoefening van zijn werkzaamheden ontvangt, de normale beroepsuitoefening dus. Van Domburg heeft dit nog nader gepreciseerd:

Aangezien het verschoningsrecht zich niet uitstrekt tot het door advocaten faciliteren van het begaan van strafbare feiten door hun cliënten, moet 's hofs kort geformuleerde oordeel dus wel in bovenstaande zin worden uitgelegd; anders zou een advocatenkantoor in die zin een vrijplaats worden voor het begaan van strafbare feiten, dat aldaar aanwezig personeel geen getuigenis behoeft af te leggen over daar te plegen en daadwerkelijk gepleegde strafbare feiten. Met het doortrekken van het verschoningsrecht ad absurdum lijkt mij munitie te worden geleverd voor een verdere beperking van het toch al onder druk staande verschoningsrecht voor advocaten.31. Zou de secretaresse geen aangifte mogen doen indien zij door een ‘zeden’cliënt van haar werkgever op diens advocatenkantoor zou worden verkracht?

Een korte blik over de grenzen leert dat in Duitsland, Frankrijk en Zwitserland het verschoningsrecht beperkt is tot zaken die bij de uitoefening van het vertrouwensberoep worden toevertrouwd of bekend zijn geworden;32. alle vertrouwelijke mededelingen gedaan vanwege die beroepsuitoefening;33. geheimen die op grond van het beroep worden toevertrouwd of waarvan bij de uitoefening van zijn beroep wordt kennisgenomen.34. Een heldere afgrenzing vond ik ook nog in de Verenigde Staten:

Voor zover bekend had de bijeenkomst op het kantoor van mr. Moszkowicz geen betrekking op rechtsbijstand, maar op een zakelijke deal (afpersing), terwijl bovendien derden aanwezig waren, van wie een enkeling een vuurwapen in de buik van [C] drukte (o.a. bewijsmiddelen 1, 68, 69, 70, 112.a, 112.b, 112.c). Er waren dus derden bij betrokken op wie het verschoningsrecht überhaupt geen betrekking had.

Weliswaar kwam [O] op grond van haar hoedanigheid van secretaresse van mr. Moszkowicz een afgeleid verschoningsrecht toe, maar alleen omtrent hetgeen waarvan de wetenschap aan mr. Moszkowicz in zijn hoedanigheid van advocaat was toevertrouwd en waarbij hij zijn secretaresse had betrokken. [O] werd destijds verhoord over het zogeheten ‘kantoorincident’ waarvan zij getuige was geweest. Dit betrof een bedreiging van het slachtoffer [C] door onder anderen verzoeker op het kantoor van mr. Moszkowicz waarbij laatstgenoemde zelf niet aanwezig was. Voornoemde klacht faalt reeds omdat de door het hof voor het bewijs gebezigde verklaring van getuige [O]36. niet onder haar verschoningsrecht viel. Die verklaring gaat namelijk niet over haar wetenschap van een door verzoeker aan zijn advocaat toevertrouwd geheim, maar over haar eigen waarneming van een door verzoeker en anderen op het kantoor van zijn advocaat jegens een derde gepleegd strafbaar feit.

Hoewel het niet nodig is nog aandacht te besteden aan alternatieve gronden voor verwerping, doe ik dat voor de aardigheid toch:

dan nog was het uiteindelijk zijzelf die eventueel tegen de opdracht van haar werkgever in had moeten bepalen of zij de vragen wilde beantwoorden (wat ook de consequenties voor haar zelf en haar positie zouden zijn).

In al zijn kortheid is de motivering van 's hofs oordeel dat de suggestie dat aan mr. Moszkowicz de beslissing had moeten worden gelaten of [O] zich bij de beantwoording van bepaalde vragen diende te verschonen ‘geen steun vindt in het recht’, dan ook niet onjuist en niet in strijd met de hierboven geciteerde uitspraak van de Hoge Raad. Immers: als [O] al niet bevoegd was om zich te verschonen, was het ook niet aan mr. Moszkowicz om te beslissen of zijn secretaresse de vragen had moeten beantwoorden.

De tweede klacht richt zijn pijlen op 's hofs overweging dat noch de omstandigheid dat [O] in de veronderstelling verkeerde dat zij zou worden gehoord over het lekken van een strafdossier of over een diefstal op het kantoor van mr. Moszkowicz noch de omstandigheid dat de verhorende opsporingsambtenaren [O] hadden medegedeeld dat de beantwoording van hun vragen niet onder het verschoningsrecht viel, kan afdoen aan het oordeel van het hof dat geen inbreuk is gemaakt op de verschoningsrechten van [O] en mr. Moszkowicz.

Uit het voorafgaande volgt dat de verklaring van getuige [O] niet onder het verschoningsrecht van mr. Moszkowicz viel en daarmee ook niet onder het afgeleide verschoningsrecht van [O]. 's Hofs oordeel dat geen inbreuk is gemaakt op hun respectievelijk verschoningsrecht is dus niet onjuist en wel genoegzaam gemotiveerd. De hiertegen gerichte klacht treft reeds daarom geen doel. Nu er in dit geval geen bevoegdheid was om zich te verschonen, kon ook geen afstand van het verschoningsrecht worden gedaan.

De derde klacht gaat over 's hofs overweging dat mr. Moszkowicz bij brief van 3 februari 2006 niet heeft betwist dat hem het ‘voorwaardelijk vertrouwelijke’ karakter van het gesprek op 1 december 2003 is medegedeeld. Deze overweging is onbegrijpelijk en in strijd met de inhoud van voormelde brief, aldus het middel.

De bewuste brief van mr. Moszkowicz wordt geciteerd in de door de raadslieden aan het hof overgelegde pleitnotitie d.d. 7 en 12 mei 2009 (p. 65–66). Voor zover hier van belang houdt die brief het volgende in:

Voor de beoordeling van de klacht is de inhoud van de volgende twee door het hof voor het bewijs gebruikte bewijsmiddelen van belang:37.

Anders dan de klacht stelt doet noch het feit dat in de brief van mr. Moszkowicz staat dat het gesprek van 1 december 2003 ‘niet anders dan uiterst vertrouwelijk kon zijn’ noch het feit dat hij daarin gedeeltelijk heeft ontkend zijn door [P] en mr. Van Straelen gerelateerde uitlatingen te hebben gedaan, af aan de begrijpelijkheid van 's hofs overweging dat mr. Moszkowicz niet heeft betwist dat hem het ‘voorwaardelijk vertrouwelijke’ karakter van het gesprek op 1 december 2003 is medegedeeld. Ofschoon bedoeld gesprek inderdaad ‘uiterst vertrouwelijk’ was wordt niets wat in dat gesprek aan de orde was beschermd door het verschoningsrecht (zie ook hierna, onder 102) terwijl evenmin — zoals het hof heeft overwogen — gebleken is dat hij zich tijdens het gesprek heeft beroepen op zijn verschoningsrecht noch heeft hij daaromtrent iets vermeld in bovengeciteerde brief. Sterker nog: niettegenstaande het feit dat aan mr. Moszkowicz is medegedeeld dat het gesprek vooralsnog een vertrouwelijk karakter had, maar dat dit niet meer het geval zou zijn als hij de inhoud van het gesprek (deels) bekend zou maken, is — zoals het hof voorts overweegt — niettemin gebleken dat hij enige tijd na het ‘vertrouwelijk’ gesprek de inhoud daarvan bekend had gemaakt aan de journalist [I]. Klaarblijkelijk vond mr. Moszkowicz het karakter van het gesprek zelf ook niet zo ‘uiterst vertrouwelijk’ dat hij zich verplicht voelde de inhoud ervan geheim te houden. 's Hofs oordeel dat ook in dit geval onder deze omstandigheden het verschoningsrecht van mr. Moszkowicz niet is geschonden is daarom onjuist noch onbegrijpelijk en voldoende gemotiveerd.

De laatste, vierde, klacht van het middel handelt over 's hofs gebruik voor het bewijs van de brief van verzoekers toenmalige raadsman mr. Moszkowicz d.d. 3 februari 2006 (zie hierboven onder punt 99). Mededelingen van een raadsman kunnen niet voor het bewijs worden gebruikt, ook niet — zo stelt het middel — indien deze niet ter terechtzitting maar wel in het kader van de verlening van rechtsbijstand aan zijn cliënt zijn gedaan.

Nu de door het hof gebezigde inhoud van de brief van mr. Moszkowicz mededelingen betreffen die hij noch ter terechtzitting noch in zijn hoedanigheid van raadsman heeft gedaan, kunnen deze door hem gedane mededelingen ingevolge art. 339, eerste lid, Sv als wettig bewijsmiddel worden aangemerkt, zodat het hof de bewezenverklaring mede op voornoemde mededelingen heeft kunnen doen steunen.38. In die brief heeft mr. Moszkowicz immers mededelingen gedaan over het op 1 december 2003 plaatsgevonden hebbende gesprek tussen hem, mr. Van Straelen en [P]. Onderwerp van gesprek was de CIE-informatie dat personen, waaronder het slachtoffer [C], naar het kantoor van mr. Moszkowicz waren ontboden en daar werden bedreigd door onder anderen verzoeker. In dat gesprek is mr. Moszkowicz niet in de hoedanigheid van raadsman van verzoeker opgetreden, maar is hij verhoord over een strafbaar feit dat op zijn kantoor had plaatsgevonden. De in de bewuste brief vervatte mededelingen over dat gesprek kon het hof dus voor het bewijs gebruiken. Aan dat gebruik doet niet af dat mr. Moszkowicz destijds ook rechtsbijstand aan verzoeker verleende.

Gezien het vorenoverwogene getuigt 's hofs verwerping van het door de verdediging gevoerde verweer strekkende tot bewijsuitsluiting van de getuigenverklaringen van mr. Moszkowicz en [O] vanwege inbreuk op hun respectievelijke (afgeleide) verschoningsrechten, niet van een onjuiste rechtsopvatting en is het niet onbegrijpelijk en voldoende gemotiveerd.

Het vierde middel faalt. Dat de waarneming door een secretaresse van een advocaat op diens kantoor van de omstandigheden waaronder op dat kantoor door een cliënt van die raadsman een strafbaar feit wordt begaan niet onder het verschoningsrecht valt acht ik een zó uitgemaakte zaak dat toepassing zou kunnen worden gegeven aan art. 81 RO. Ook de overige klachten vergen geen bespreking door Uw Raad. Anderzijds kan het geen kwaad indien Uw Raad klip en klaar aangeeft wie de baas behoort te zijn op een advocatenkantoor: de cliënt (die door zijn raadsman daar de vrije hand wordt gelaten omdat hij kennelijk niet tegen hem opgewassen is) of de advocaat.

Ik weersta de aanvechting om meteen door te stoten naar het elfde middel, dat de betrouwbaarheid van de verklaring van de secretaresse aan de orde stelt in verband met de in de krant verschenen publicaties over het kantoorincident en ga voort met de numerieke volgorde van de schriftuur.

Het vijfde middel komt in de kern op tegen 's hofs oordeel dat art. 126l Sv niet van toepassing is op de achterbankgesprekken tussen [C] en de CIE-rechercheurs, omdat deze gesprekken geen ‘vertrouwelijke communicatie’ zijn in de zin van voornoemde bepaling. Volgens de stellers van het middel berust het oordeel van het hof op een onjuiste rechtsopvatting, dan wel is het onbegrijpelijk.

Het hof heeft zijn oordeel dat art. 126l Sv niet van toepassing is op de achterbankgesprekken als volgt gemotiveerd:

Bij de beoordeling van het middel moet het volgende voorop worden gesteld. Art. 126l Sv heeft betrekking op de situatie waarin een opsporingsambtenaar vertrouwelijke communicatie van hetzij de verdachte, hetzij een ander opneemt.

Wat dient te worden verstaan onder ‘opnemen van vertrouwelijke communicatie’ in de zin van art. 126l, eerste lid, Sv?

Ik blik even terug op de ratio en het doel van de wettelijke regeling van bijzondere opsporingsbevoegdheden. Het uitgangspunt voor een wettelijke regeling van opsporingsbevoegdheden is dat autoriteiten geen inbreuk mogen maken op grond- en mensenrechten van burgers, zonder wettelijke basis die een dergelijke inbreuk legitimeert. Dit uitgangpunt wordt door de wetgever ook expliciet weergegeven in de Memorie van Toelichting bij de wijzigingswet waarbij art. 126l in het Wetboek van Strafvordering is ingevoegd, nl. de Wet van 27 mei 1999 tot wijziging van het Wetboek van Strafvordering in verband met de regeling van enige bijzondere bevoegdheden tot opsporing en wijziging van enige andere bepalingen (bijzondere opsporingsbevoegdheden), Stb. 1999, 245. Ik citeer de volgende relevante passage uit de MvT:

Terug naar de opsporingsbevoegdheid van art. 126l Sv. Bij dit artikel Sv gaat het om een opsporingmethode waarbij vertrouwelijke communicatie van hetzij de verdachte, hetzij een ander direct wordt afgeluisterd, of beter gezegd, heimelijk wordt beluisterd door een opsporingambtenaar.41. Dit afluisteren geschiedt door de vertrouwelijke communicatie op te nemen, welke handeling door de wetgever nader wordt omschreven als het met behulp van technische apparatuur onderscheppen/opvangen en registeren van die communicatie.42. Opgemerkt moet worden dat de wetgever uitdrukkelijk de mogelijkheid heeft willen uitsluiten dat bij de toepassing van deze opsporingsbevoegdheid vertrouwelijke communicatie met behulp van een technisch hulpmiddel wordt afgeluisterd of anderszins onderschept, zonder dat deze wordt opgenomen, in de zin van registeren/vastleggen. Dit, om ervoor te zorgen dat de uitoefening van de opsporingsbevoegdheid achteraf controleerbaar blijft.43.

Een belangrijk aspect van de opsporingsbevoegdheid van art. 126l is de omstandigheid dat een burger doelbewust wordt afgeluisterd door overheidsdienaren. Aangezien deze activiteit zonder zijn toestemming geschiedt kan deze een schending opleveren van diens, door anderen te eerbiedigen recht op de persoonlijke levenssfeer.

Ik gebruik het woord ‘kan’ omdat — zoals de MvT weergeeft (zie onder 110) — het uitoefenen van een opsporingsmethode (i.c. het afluisteren van vertrouwelijke communicatie) lang niet altijd in strijd behoeft te zijn met het recht op iemands persoonlijke levenssfeer (i.c. van degene wiens vertrouwelijke communicatie wordt afgeluisterd). Bepalend is of de persoon wiens vertrouwelijke communicatie wordt afgeluisterd in het concrete geval een ‘reasonable expectation of privacy’ heeft. In dit kader was de wetgever dan ook genoodzaakt de grenzen af te bakenen binnen welke het direct afluisteren van vertrouwelijke communicatie een schending oplevert van het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer. Alleen die gevallen behoeven immers een wettelijke basis.

Een nadere definiëring van het begrip ‘vertrouwelijke communicatie’ door de wetgever ligt dan ook in de rede:

Daarbij noemt de wetgever als voorbeelden een in beslotenheid gevoerd gesprek, een niet openbaar e-mailbericht of niet voor het publiek bestemd radioverkeer (zie onder 107).

In het licht van het criterium van ‘reasonable expectation of privacy’ is voorts begrijpelijk dat de wetgever heeft bepaald dat onder de regeling van art. 126l Sv niet vallen de situaties waarin vertrouwelijke communicatie kan worden onderschept zonder gebruik van een technisch hulpmiddel, omdat deelnemers aan een gesprek, wanneer zij in het openbaar zo praten dat zij door anderen zijn te verstaan, kunnen weten dat zij kunnen worden afgeluisterd. Indien dit gebeurt, is volgens de wetgever geen sprake van privacyschending. Als voorbeeld noemt de wetgever de situatie waarin een opsporingsambtenaar kennis kan nemen van een gesprek omdat hij in een café zit naast het tafeltje van de personen die het gesprek voeren (zie onder 107).

Mijns inziens wordt dit wel anders indien deze opsporingsambtenaar overgaat tot registratie, oftewel vastlegging van de door hem opgevangen vertrouwelijke communicatie met behulp van technische apparatuur. Ik meen hiervoor aanknopingspunten te vinden in het door de wetgever als voorbeeld genoemde geval waarin een als infiltrant optredende opsporingsambtenaar opnameapparatuur bij zich draagt en deze inschakelt wanneer hij bij de uitvoering van zijn taak gesprekken voert met personen op wie het opsporingsonderzoek zich richt. Wanneer dergelijke gesprekken worden opgenomen is, aldus de wetgever, het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer in het geding, omdat achteraf een exacte en volledige weergave van het gesprek mogelijk is, terwijl de gesprekspartner van de opsporingsambtenaar daarop niet bedacht behoeft te zijn. Vandaar dat de wetgever het geval waarin communicatie met medeweten van één van de deelnemers wordt opgenomen niet heeft willen uitzonderen van het bereik van art. 126l Sv (zie onder 107).

Terug naar de onderhavige zaak. Het hof heeft geoordeeld dat art. 126l Sv niet van toepassing is op de achterbankgesprekken tussen [C] en de CIE-rechercheurs en heeft daarbij in aanmerking genomen dat het [C] is die zich tot de opsporingsambtenaren heeft gewend om met hen deze gesprekken te voeren.

In deze zin hebben de stellers van het middel gelijk met hun mening dat de achterbankgesprekken onder het begrip ‘vertrouwelijke communicatie’ vallen, zoals dit in de MvT wordt gedefinieerd. Het gaat immers om gesprekken die [C] en de CIE-rechercheurs (expres) in beslotenheid (op de achterbank in een auto) voeren. Logischerwijs stelt de verdediging zich op het standpunt dat deze gesprekken niet hadden mogen worden opgenomen, zonder dat aan de vereisten van art. 126l is voldaan.

Niettemin ben ik met het hof van oordeel dat art. 126l Sv i.c. niet van toepassing. Hierbij let ik op het doel en de strekking van art. 126l, alsmede de ratio van de wettelijke regeling van bijzondere opsporingsbevoegdheden.

Zoals reeds is opgemerkt ziet art. 126l op de situatie waarin de vertrouwelijke communicatie van een persoon door een opsporingsambtenaar wordt afgeluisterd, oftewel: heimelijk beluisterd. Deze activiteit kan immers een schending opleveren van het recht van deze persoon op eerbiediging van diens persoonlijke levenssfeer.

Van belang in het onderhavige geval is dat i.c. geen sprake is van afluisteren van vertrouwelijke communicatie van [C] door de CIE-rechercheurs; de CIE-rechercheurs zijn zelf deelnemers aan de achterbankgesprekken. Dit als eerste punt. (Bij een infiltrant en een geïnfiltreerde is dit overigens niet anders, zie het volgende punt.)

Voorts dient het onderhavige geval te worden onderscheiden van het door de wetgever als voorbeeld gegeven geval dat óók onder het bereik van art. 126l Sv valt: een als infiltrant optredende opsporingsambtenaar die opnameapparatuur bij zich draagt en deze inschakelt wanneer hij bij de uitvoering van zijn taak gesprekken voert met personen op wie het opsporingsonderzoek zich richt. De reden waarom de wetgever art. 126l Sv van toepassing acht op dit geval, is omdat het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer in het geding is, doordat achteraf een exacte en volledige weergave van het gesprek mogelijk is, terwijl de gesprekspartner van de opsporingsambtenaar daarop niet bedacht behoeft te zijn.

Ik merk op dat de door de wetgever in aanmerking genomen omstandigheden zich i.c. niet voordoen. Allereerst was het voor [C] van meet af aan bekend dat zijn gesprekspartners CIE-rechercheurs zijn en dat zij in die hoedanigheid optraden. Immers, het is [C] zelf die het initiatief tot deze gesprekken nam en zich daarvoor tot de CIE-rechercheurs heeft gewend.44.

Daarnaast kan ook niet worden gezegd dat de persoonlijke levenssfeer van [C] door de opname van de achterbankgesprekken in het geding is, doordat [C] niet bedacht behoefde te zijn op de mogelijkheid dat de gesprekken achteraf exact en volledig worden weergegeven. Ik citeer hierbij uit de weergave van het eerste achterbankgesprek tussen [C] en de CIE-rechercheurs op 20 maart 2003 (dossierpagina D4-0005):

Uit dit citaat volgt dat [C] al vanaf het eerste gesprek bedacht was op de mogelijkheid dat de achterbankgesprekken die hij met de CIE-rechercheurs voerde achteraf exact en volledig worden weergegeven, hetgeen hem voorts — zo blijkt uit de daarna volgende gesprekken — niet ervan heeft weerhouden deze gesprekken toch aan te gaan.

Het voorgaande in aanmerking genomen getuigt 's hofs oordeel dat art. 126l Sv niet van toepassing is op de achterbankgesprekken niet van een onjuiste rechtsopvatting en is evenmin onbegrijpelijk. Gelet hierop behoeven de overige, in het middel besloten liggende klachten geen bespreking.

Het vijfde middel faalt.

Het zesde middel behelst in de kern de klacht dat de onder 2 en 3 bewezenverklaarde feiten in beslissende mate berusten op verklaringen en aantekeningen van [C], terwijl de verdediging niet in de gelegenheid is geweest om [C] te ondervragen of te doen ondervragen. Dit is, aldus de verdediging, in strijd met art. 6 EVRM. Bovendien is de bewezenverklaring onvoldoende gemotiveerd en een verweer dienaangaande onvoldoende weerlegd.

Feit 2 betreft de afpersing van [C] door verzoeker en feit 3 het witwassen door verzoeker (en anderen) van gelden afkomstig uit deze afpersing.

Het hof heeft — voor zover hier van belang — ten laste van verzoeker bewezen verklaard dat:

Bij de beoordeling van het middel moet het volgende voorop worden gesteld. Het EHRM heeft in diverse arresten geoordeeld dat een veroordeling niet louter of in beslissende mate mag berusten op verklaringen van een getuige die de verdediging niet heeft kunnen ondervragen of doen ondervragen; zie bijvoorbeeld ERHM 24 november 1986, NJ 1988, 745,m.nt. EAA (Unterpertinger tegen Oostenrijk), EHRM 28 augustus 1992, Series A, A242-A (Artner tegen Oostenrijk) en EHRM 8 juni 2006, nr. 60018/00 (Bonev tegen Bulgarije).

Van belang is i.c. dat de verdediging niet de gelegenheid heeft gehad om [C] te (doen) ondervragen, omdat [C] op 17 mei 2004 een onnatuurlijke dood is gestorven.46.,47. In zoverre kunnen de Nederlandse autoriteiten niet verantwoordelijk worden gehouden voor de omstandigheid dat de verdediging [C] niet heeft kunnen (doen) ondervragen (vgl. Bonev tegen Bulgarije).

Het hof heeft hoe dan ook verschillende bewijsmiddelen gebruikt die aangemerkt kunnen worden als ‘schriftelijke verklaringen’ van [C], nl. [C]'s uitlatingen bij de achterbankgesprekken (bewijsmiddelen 1–14), zijn schriftelijke verklaring afgelegd bij notaris A.P. van Lidth de Jeude (bewijsmiddel 17b) en zijn dagboekaantekeningen (bewijsmiddel 21).

Uit deze bewijsmiddelen volgt dat [C] — naar eigen zeggen — door verzoeker werd bedreigd met liquidatie van zichzelf en/of zijn familieleden, teneinde geldbedragen te betalen. Soms moest hij, [C], contant geld betalen aan verzoeker en/of diens loopjongen [S] en soms moest hij via zijn bedrijven geld overmaken naar anderen, ten behoeve van verzoeker. Wat dit laatste betreft heeft [C] verklaard dat zijn betalingen aan [E] en/of diens bedrijven in verband staan met de afpersing door verzoeker. Dit blijkt zowel uit de verklaring die [C] bij notaris Van Lidth de Jeude heeft afgelegd (bewijsmiddel 17b), als uit de verklaringen van andere getuigen over hetgeen zij van [C] hebben vernomen over diens betalingen aan [E]; zie bijvoorbeeld de verklaringen van de getuigen [T] (bewijsmiddelen 52–53), [U] (bewijsmiddelen 59–60) en mr. A. Zeegers (bewijsmiddel 119). Ook in zijn dagboekaantekeningen (bewijsmiddel 21) heeft [C] een verband gelegd tussen door hem verrichte of te verrichten betalingen aan [E] en/of diens bedrijven en de afpersing door verzoeker.

De vraag is of de bewezenverklaring van de feiten 2 en 3 — zoals in het middel wordt gesteld — in beslissende mate berust op verklaringen van [C]. Ik meen dat dit niet het geval is.

Allereerst merk ik op dat de door het hof ten aanzien van de feiten 2 en 3 gebezigde bewijsmiddelen niet enkel bestaan uit verklaringen van [C]. De bewijsmiddelen 15–16e bevatten onder meer een schriftelijke overeenkomst, een akte van verpanding, een onherroepelijke volmacht, een concept-aandeelhoudersbesluit en een concept-akte van verpanding. De bewijsmiddelen 22–130g bevatten onder meer financiële bevindingen, verklaringen van tal van personen over de verhouding tussen vennootschappen, over geldopnames en (on)zakelijke transacties, naast persoonlijke waarnemingen, waarover later meer. Sommige bewijsmiddelen bevatten in het geheel geen verklaringen van [C] zelf; sommige andere bevatten wel verwijzingen naar wat hij getuigen heeft gezegd, maar geven daarnaast weer hoe zij de persoon [C] hebben zien veranderen.

Daarnaast merk ik het volgende op

Indien — de verzoeker belastende — verklaringen van [C] voldoende steun vinden in de andere, door het hof gebezigde bewijsmiddelen, kan niet worden gezegd dat de veroordeling van verzoeker voor de feiten 2 en 3 in beslissende mate op verklaringen van [C] berust (vgl. Artner tegen Oostenrijk). Niet is vereist dat de andere, door het hof gebezigde bewijsmiddelen de bewezenverklaring van de feiten 2 en 3 zelfstandig moeten kunnen dragen (vgl. EHRM 31 augustus 1999, nr. 35253/97 (Verdam tegen Nederland) en HR 15 februari 2005, LJN AR8286). Wel moeten door het hof als steunbewijs gebruikte bewijsmiddelen betrekking hebben op de onderdelen van de belastende verklaringen van [C], die door verzoeker worden betwist (vgl. HR 12 oktober 1999, LJN ZD1559, NJ 1999, 827). I.c. gaat het dus om de ontkenning van verzoeker van diens betrokkenheid bij de afpersing van [C] (feit 2) en daarmee ook bij het witwassen van de gelden die uit deze afpersing afkomstig zijn (feit 3); hetgeen strookt met het door verdediging aangevoerde verweer dat niet hij, maar [F] [C] afperste (zie middel 13).

In zo een geval, waarin de verdachte zijn betrokkenheid bij de hem tenlastegelegde feiten ontkent, is reeds voldoende dat de betrokkenheid van de verdachte bij die feiten bevestigd wordt door ander bewijsmateriaal (vgl. HR 29 september 1998, LJN ZD1132, NJ 1999, 74,m.nt. Knigge).

Naast de onder 132 genoemde stukken heeft het hof onder meer als bewijsmiddel gebruikt de verklaringen van getuigen [V], [U] en [R]. De verklaringen van deze getuigen houden, naast hetgeen zij van [C] hebben vernomen over de betrokkenheid van verzoeker bij de afpersing, onder meer als hun eigen waarneming en ondervinding in:

Naast deze getuigen hebben de volgende getuigen uit eigen waarneming en ondervinding als volgt verklaard:

Uit de hierboven weergegeven getuigenverklaringen blijkt dat hetgeen het hof onder 2 bewezen heeft verklaard ten aanzien van de betrokkenheid van verzoeker bij de afpersing van [C], nl. dat hij

niet louter berust op verklaringen van [C] zelf, maar voldoende wordt bevestigd door hetgeen andere getuigen uit eigen waarneming en ondervinding hebben verklaard over onder meer

Daarnaast wordt ook [C]'s verklaring over het incident op het kantoor van mr. Moszkowicz, waarbij hij door verzoeker en anderen met een vuurwapen is bedreigd, voldoende bevestigd door de verklaringen van [O] en [Q], in onderlinge samenhang bezien.

Gelet op het hiervoor overwogene, ben ik van oordeel dat de andere, door het hof gebezigde bewijsmiddelen, voldoende steun bieden aan de verklaringen van [C] over de betrokkenheid van verzoeker bij feit 2, en daarmee ook feit 3. Derhalve kan niet worden gezegd dat de veroordeling van verzoeker voor deze feiten in beslissende mate berust op verklaringen van [C]. Het middel, dat naar de kern genomen hierover klaagt, kan dus niet slagen. Gelet hierop behoeven de andere in het middel genoemde klachten verder geen bespreking.

Het zesde middel faalt en leent zich voor afdoening met de aan art. 81 RO ontleende formulering.

Het zevende middel komt op tegen 's hofs oordeel dat de uitlatingen van [C] bij de achterbankgesprekken en de verklaringen van [A] betrouwbaar genoeg zijn om voor het bewijs te gebruiken.

Wat betreft de achterbankgesprekken luidt 's hofs oordeel als volgt:

Het middel behelst zes klachten. De eerste klacht houdt in dat het oordeel van het hof onbegrijpelijk is, voor zover het hof heeft overwogen dat het rapport van Crombag en Wagenaar speculatief van aard is, waar daarin aan de CIE-rechercheurs op bepaalde punten bedoelingen, onbegrip, wetenschap en (het ontbreken van) gedachten worden toegeschreven, aan [C] op bepaalde punten bedoelingen en motieven (om mee te werken aan illegale vastgoedtransacties) worden toegedicht, wordt aangenomen dat voor [C] de mogelijkheid tot inzage in dossiers bestond en dat van [C] bepaalde antwoorden op door de CIE niet gestelde vragen te verwachten waren.

Volgens de stellers van het middel had het hof nauwkeurig moeten aangegeven op welke passages uit het rapport het doelt. Daarnaast is volgens de stellers van het middel vooral onbegrijpelijk dat het hof heeft overwogen dat het rapport speculatief van aard is waar wordt aangenomen dat [C] inzage had in dossiers, nu [C] dit zelf zegt tijdens de achterbankgesprekken en het [LL]-dossier voorts — aldus de verdediging — in [C]'s woning is aangetroffen.

Speculatief in de rechtszaal betekent: veronderstellingen zonder feitelijke grondslag, onzekere mogelijkheden zonder stevig fundament. In ieder geval zijn de stellingen in het deskundigenrapport omtrent de bedoelingen etc. van de CIE-rechercheurs en de bedoelingen en motieven van [C] niet in rechte komen vast te staan. Dit feitelijk oordeel van het hof omtrent het rapport behoeft, gezien de aan de feitenrechter voorbehouden vrijheid van selectie en waardering, geen nadere motivering en is in cassatie slechts aantastbaar indien dat oordeel onbegrijpelijk is. Daarvoor worden in cassatie evenwel geen bouwstenen aangeleverd; slechts wordt de stelling van onbegrijpelijkheid ingenomen. Met de verdere stelling dat het hof nauwkeurig had moeten aangeven op welke passages uit het rapport het doelt leggen de stellers van het middel een rechtens niet bestaande nadere motiveringsplicht op aan het hof. Weliswaar bespreekt het hof een en ander in het kader van verweren en verzoeken met betrekking tot de [C]- en [K]dossiers, maar het gaat hier niet om bewijsoverwegingen waarin een beroep op feiten of omstandigheden wordt gedaan die moeten zijn te herleiden tot wettige bewijsmiddelen (HR 24 juni 2003, LJN AF7985, NJ 2004, 165,m.nt. J.M. Reijntjes)

Wat betreft de klacht over de onbegrijpelijkheid van 's hofs oordeel, waar het gaat om de speculatieve aard van het rapport met betrekking tot de veronderstelde mogelijkheid voor [C] om dossiers in te zien, merk ik op dat de bij pleidooi ingenomen stelling dat het [LL]-dossier in [C]'s woning is aangetroffen kennelijk niet aannemelijk is geworden voor het hof. Voor het overige verwijs ik naar de bespreking van klacht zes onder nummer 172–173. Ik stip hier slechts aan dat ook deze klacht faalt.

De eerste klacht is tevergeefs voorgesteld.

De tweede klacht komt op tegen 's hofs overweging dat de verslaglegging in het rapport, voor zover de deskundigen hebben getoetst of de achterbankgesprekken voldoen aan de criteria die in de Handleiding voor Verhoor zijn opgenomen, niets inhoudt wat op de specifieke deskundigheid van de rapporteurs berust, en voorts dat zij met de aan hun bevindingen verbonden conclusies dat de achterbankgesprekken ‘praktisch op geen enkel punt’ voldoen aan ‘de criteria die in de strafrechtspraktijk gelden voor getuigenverhoren’ en ‘als bron van aanvullend bewijs (…) vrijwel waardeloos schijnen’, een oordeel hebben gegeven op een gebied waar het oordeel niet aan hen toekomt.

Geklaagd wordt dat deze overweging van het hof onbegrijpelijk is omdat het hof

Ten aanzien van klacht i) merk ik op dat de stellers van het middel zelf aangegeven (zie punt 2.18) dat de toetsing van de achterbankgesprekken aan de regels en criteria die in de Handleiding voor Verhoor zijn opgenomen tot doel had de bewijswaarde van deze gesprekken vanuit rechtspsychologisch oogpunt te onderzoeken.

De deskundigheid van rechtspsychologen ligt volgens mij niet op het gebied van toetsing van de bewijswaarde van een verklaring — deze activiteit komt aan de rechter toe — maar op het gebied van toetsing van de betrouwbaarheid van die verklaring. Het hof heeft met zijn oordeel kennelijk tot uitdrukking willen brengen dat Crombag en Wagenaar weliswaar hebben onderzocht of de regels die in de Handleiding voor Verhoor zijn opgenomen tijdens de achterbankgesprekken zijn nageleefd, maar niet blijk hebben gegeven te hebben onderzocht óf de door [C] in die gesprekken gedane uitlatingen betrouwbaar zijn te achten. Dit blijkt voorts uit de conclusies die zij aan hun bevindingen verbinden, nl: dat de achterbankgesprekken ‘praktisch op geen enkel punt’ voldoen aan ‘de criteria die in de strafrechtspraktijk gelden voor getuigenverhoren’ en ‘als bron van aanvullend bewijs anders dan de rechtbank dacht (curs.v.NJ) vrijwel waardeloos schijnen’ (zie onder 145). Over de betrouwbaarheid van [C]'s uitlatingen wordt in deze, zojuist weergegeven, bezwaren van de deskundigen niet gerept. Terecht oordeelt het hof dan ook dat de deskundigen zich hier een oordeel hebben aangematigd dat buiten hun deskundigheid ligt. Het zou mij niet verbazen als het hof in wezen de deskundigen verwijt dat zij zijn gaan meeprocederen. De klacht faalt.

De derde klacht komt op tegen de overweging van het hof dat het, anders dan de deskundigen, niet van oordeel is dat nu is vastgesteld dat [C] op enig punt heeft gelogen, zijn uitlatingen zonder onafhankelijke verificatie in het geheel onbruikbaar zijn.

Het oordeel of een verklaring — in haar geheel of op onderdelen — bruikbaar is voor het bewijs komt aan de rechter toe en niet aan een rechtspsycholoog. Het middel miskent dat het hof niet is afgeweken van het algehele oordeel van de deskundigen over de betrouwbaarheid van [C]'s uitlatingen, maar van de aanmatigende opvatting over de bruikbaarheid van deze uitlatingen voor het bewijs. Het hof somt immers ook zelf aan [C] te relateren omstandigheden op die hem tot een — ik neem aan: extra — waakzame houding dwingen. Zoals gezegd ligt het toekennen van bewijswaarde exclusief op het terrein van de rechter. De klacht, die uitgaat van de andersluidende en onjuiste opvatting dat waardering van bewijsmateriaal ook aan een rechtspsycholoog toekomt, kan niet slagen.

De vierde klacht ziet op de verklaringen van [A]. Het hof heeft voor wat betreft de bruikbaarheid van deze verklaringen als volgt geoordeeld:

Allereerst wordt over het onbegrijpelijke oordeel van het hof geklaagd, voor zover het inhoudt dat de omstandigheid dat de verhoren van [A] niet voldoen aan de in de Handleiding voor Verhoor opgenomen criteria en regels, niet meebrengt dat de verklaringen van [A] niet bruikbaar zijn voor het bewijs.

Het oordeel van het hof berust in ieder geval niet op een onjuiste rechtsopvatting. Nu de stellers van het middel niet aangeven dat en waarom 's hofs oordeel i.c. niettemin onbegrijpelijk is, behoeft deze klacht verder geen bespreking. Terzijde merk ik op dat de Handleiding niet de kracht heeft van een Richtlijn/Circulaire.

Daarnaast wordt erover geklaagd dat het hof ontoereikend heeft gemotiveerd dat en waarom het van oordeel is dat niet aannemelijk is geworden dat de gebreken bij de ondervraging van [A] van zodanige aard zijn dat diens verklaringen om die reden onbetrouwbaar zijn. Gesteld wordt dat het hof niet heeft gerespondeerd op de uitdrukkelijk onderbouwde standpunten die de verdediging in dit kader heeft ingenomen.

De verdediging heeft — zo blijkt uit haar pleitnotitie50. — niet alleen aangevoerd dat de regels en criteria voor getuigenverhoren niet in acht zijn genomen tijdens de verhoren van [A] (zie p. 110; punt 1.23), maar heeft daarnaast ook aangevoerd dat

Uit 's hofs onder 157 weergegeven overweging blijkt dat het hof deze verweren gemotiveerd heeft verworpen. Voor zover gesteld wordt dat het hof zonder motivering voorbij is gegaan aan deze, als uitdrukkelijk onderbouwde standpunten te gelden verweren, mist de klacht dus feitelijke grondslag. Al lezende bemerkte ik dat het hof niet ook hier — ten aanzien van de onderdelen ad 1 t/m 3 — de kwalificatie ‘speculatief’ heeft gebezigd, wat mijns inziens wel het geval is.

De vierde klacht is tevergeefs voorgesteld.

De vijfde klacht heeft betrekking op 's hofs afwijzing van het door de verdediging gedane verzoek om Crombag en Wagenaar ter terechtzitting te horen. Volgens de stellers van het middel is 's hofs oordeel ontoereikend gemotiveerd, gelet op de onderbouwing van het verzoek door de verdediging.

Blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting van hof op 27 mei 2009 heeft de verdediging overeenkomstig haar pleitnotitie bij dupliek het volgende aangevoerd:

Het hof heeft het verzoek van de verdediging om Crombag en Wagenaar ter terechtzitting te horen afgewezen omdat de noodzaak van het verzochte niet was gebleken. Daartoe overwoog het hof dat de bevindingen in het rapport van Crombag en Wagenaar aan duidelijkheid niets te wensen overlaten, zodat het zich voldoende voorgelicht acht (zie onder 145).

Het hof heeft het juiste criterium voor het afwijzen van een verhoor toegepast en 's hofs oordeel behoeft geen nadere motivering, ook niet in het licht van hetgeen de verdediging ter onderbouwing van zijn verzoek heeft aangevoerd. Immers, de wens van de verdediging om de deskundigen te horen is louter gestoeld op hun oordeel dat de advocaten-generaal kritiek uiten op het rapport maar de confrontatie met de deskundigen uit de weg gaan. Zulks heeft het hof terecht niet als geldige onderbouwing van de noodzaak van hun verhoor gezien. De klacht faalt.

De zesde klacht keert zich tegen het oordeel van het hof dat niet kan worden geconcludeerd dat de uitlatingen van [C] in de achterbankgesprekken zó onbetrouwbaar zijn en dat hij zoveel leugens heeft geuit, dat de bewijswaarde van deze gesprekken nihil is (zie onder 145). Volgens de stellers van het middel is de motivering die aan dit oordeel ten grondslag ligt onbegrijpelijk.

Het hof heeft niet een zo vergaand oordeel willen geven dat [C] zoveel leugens heeft geuit dat de bewijswaarde van de achterbankgesprekken nihil is, maar heeft deze verklaringen met de nodige scepsis tot zich genomen. In dit kader heeft het hof overwogen dat de omstandigheid dat een getuige op sommige punten anders dan [C] verklaart en/of dat onderdelen van de uitlatingen van [C] niet juist blijken te zijn, niet per definitie betekent dat [C]'s uitlatingen in hun geheel leugenachtig zijn. Deze overweging van het hof is op zichzelf niet onjuist.

Voor zover het hof voorts heeft overwogen dat sommige uitlatingen van [C] blijkbaar niet geheel waar zijn, maar wel dicht tegen de waarheid aanliggen, heeft het hof tot uitdrukking willen brengen dat die uitlatingen voldoende substantie en stevigheid bezitten om een rol in de bewijsvoering te mogen spelen.

Daarnaast betreft de vaststelling van het hof dat de veronderstelling van de verdediging over een aantal leugens van [C] op een onjuiste lezing van de achterbankgesprekken berust een feitelijk oordeel dat in cassatie slechts op zijn begrijpelijkheid kan worden getoetst. Nu de stellers van het middel niet aangegeven dat en waarom sprake is van een onbegrijpelijke feitelijke vaststelling, behoeft de klacht geen verdere bespreking.

Voorts heeft het hof vastgesteld dat in de weergave van de achterbankgesprekken niet valt te lezen dat [C] zelf kon beschikken over de dossiers van het [LL]onderzoek en het [MM]onderzoek. Met de klacht hierover daalt het niveau tot een zodanig peil (van de vliesvleugeligen) dat de grote lijnen in het cassatieberoep ondergesneeuwd dreigen te raken. Wat betreft de klacht dat dit oordeel van het hof onbegrijpelijk is, merk ik op dat in de weergave van het tiende achterbankgesprek op 27 augustus 2003 — het gesprek waarnaar de stellers van het middel verwijzen — voor zover relevant het volgende staat:

op p. D4-0213:

op p. D4-0223 – D4-0224:

In deze citaten valt te lezen dat [C] het een en ander heeft verteld over een verdenking tegen verzoeker in verband met gokhallen, over de vermoedelijke betrokkenheid van [SS] — zijn ex-zakenpartner — bij een drugstransport en over een vermoedelijke afpersing van [SS] door verzoeker. [C] vertelt dat hij ergens heeft gelezen dat de gokhallen van verzoeker waren. Waar hij dit heeft gelezen valt niet op te maken uit het gesprek. Daarnaast vertelt [C] dat hij gehoord heeft van de drugsaffaire, dat hij zich hierdoor van [SS] heeft ‘gescheiden’ en dat hij toen later ook ‘die dossiers’ heeft gekregen. Later in het gesprek vertelt hij dat het hele verhaal dat hij aan het vertellen is natuurlijk in die stukken staat; dat daar een onderzoek naar is geweest. Ook hier wordt niet duidelijk over welke dossiers en stukken [C] het heeft. Dat het hof — anders dan door de verdediging is aangevoerd en door Crombag en Wagenaar wordt gesteld — heeft vastgesteld dat in (de weergave van) de achterbankgesprekken niet valt te lezen dat [C] zelf over de dossiers van het [LL]onderzoek en het [MM]onderzoek kon beschikken, is niet onbegrijpelijk. [C]'s verwijzing naar dossiers en stukken is zo vaag dat niet kan worden gezegd dat het niet anders kan dan dat [C] de dossiers van het [LL]onderzoek en het [MM]onderzoek heeft bedoeld.

Ook de zesde klacht faalt zodat de slotsom is dat het zevende middel derhalve tevergeefs is voorgesteld. De tweede klacht van het middel vergt enige bespreking, terwijl ook een oordeel over het karakter van de Handleiding voor Verhoor gewenst is (als onderdeel van de vierde klacht). Voor het overige kan het middel met art. 81 RO worden afgedaan.

Het achtste middel klaagt dat het hof de schriftelijke ‘verklaringen’ van [C], gebezigd als bewijsmiddelen 17b en 21, heeft gedénatureerd.

Hoewel ik dit uiterst mineure punt (dat logischerwijs eerst aan de orde zou moeten komen na het tiende middel) ook heel kort zou kunnen afdoen, geef ik bewijsmiddel 17b weer, omdat het zo'n schokkend beeld geeft van hoe zelfs onder de neus van een notaris een afpersings- en witwasactie plaats vindt. Bewijsmiddel 17b betreft een schriftelijke verklaring van [C], afgelegd bij notaris A.P. van Lidth de Jeude op 10 april 2003. Deze verklaring houdt — voor zover relevant — in:

Bewijsmiddel 21 is het proces-verbaal d.d. 8 juli 2004, inhoudende de schriftelijke uitwerking van de dagboekaantekeningen van [C]. Dit proces-verbaal houdt — voor zover relevant — in:

Volgens de toelichting op het middel heeft het hof deze schriftelijke verklaringen van [C] gedénatureerd, door waar mr. Weijman staat mr. Ten Have te lezen en door in bewijsmiddel 21 de datum 11 april te lezen als 10 april.

Van dénaturering is slechts sprake indien een verklaring, door de wijze waarop zij door het hof is weergegeven, een wezenlijk andere strekking of betekenis krijgt dan degene die haar heeft afgelegd daaraan heeft willen geven.

De strekking van de hierboven weergegeven verklaringen is dat [C] op 10 april 2003 samen met Van Tatenhove naar Lexence advocaten en notarissen is gegaan, en aldaar onder dwang een onherroepelijke volmacht heeft gegeven en getekend, ingevolge welke de aandelen in [TT] BV zouden worden verpand aan [UU] SA te Panama voor een fictieve schuld van € 6.806.703 (fl. 15.000.000) aan [AA] NV en een gefingeerde schuld van € 3.857.000 aan [UU] SA. Ook heeft hij onder dwang van liquidatie van zichzelf en/of familieleden de verpandingsakte getekend. Het zijn volgens [C] verzoeker en diens vriend [EE] die achter de afpersing zaten.

Het hof heeft door als notaris mr. Ten Have in plaats van mr. Weijman te lezen, niet een andere strekking of betekenis gegeven aan de verklaringen van [C], dan hij zelf daaraan heeft willen geven. Meent de steller van het middel nu werkelijk dat het er toe doet bij welke notaris op hetzelfde advocaten- en notariskantoor [C] daadwerkelijk is geweest om toe te geven aan de afpersingspraktijken van verzoeker? Beide heren waren destijds als (kandidaat)notaris werkzaam bij dit kantoor.56.

Ook de datumwijzing in bewijsmiddel 21 levert geen dénaturering op. Het is duidelijk dat [C] in zijn dagboekaantekeningen de gebeurtenissen van 10 april 2003 bedoelt. Dit blijkt immers uit de uitgebreide omschrijving die achter de datum is vermeld: zijn bezoek aan Lexence advocaten en notarissen samen met Van Tatenhove (zie bewijsmiddelen 16c–16e en 103), zijn ontmoeting daarna met de CIE-rechercheurs (zie bewijsmiddel 3), en zijn bezoek aan notaris Van Lidth de Jeude (zie bewijsmiddelen 17b–17d).

Het achtste middel faalt en kan worden afgedaan via art. 81 RO.

Het negende middel keert zich tegen 's hofs afwijzing van het bij pleidooi en dupliek gedane verzoek van de verdediging om de weergave van alle telefoongesprekken over de gang van zaken rondom de verkoop in 2001 van de aandelen van het [D] in te zien. Volgens de stellers van het middel is 's hofs beslissing ontoereikend gemotiveerd, dan wel onbegrijpelijk.

De verdediging heeft haar verzoek — zo blijkt uit de door haar overgelegde pleitnotitie op de terechtzittingen van 7 en 12 mei 2009 — als volgt ingekleed:

En voorts:

Ook bij dupliek heeft de verdediging haar verzoek herhaald en heeft daartoe het volgende aangevoerd:62.

Het hof heeft het verzoek met de volgende motivering afgewezen:

Volgens de toelichting op het middel is 's hofs afwijzing van het verzoek onbegrijpelijk, nu het hof de verklaringen van [Y], [U] en [W] over de [D]-transacties als bewijsmiddel heeft gebruikt,64. terwijl de verdediging ter onderbouwing van haar verzoek onder meer heeft betoogd dat de telefoongesprekken de onjuistheden in de verklaringen van bijvoorbeeld [U] kunnen aantonen.

Het hof heeft geoordeeld dat hetgeen de verdediging ter onderbouwing van haar verzoek heeft aangevoerd onvoldoende is om de noodzaak van het verzochte aan te nemen.

Indien het middel ten betoge strekt dat het oordeel van het hof onbegrijpelijk is, omdat de verklaringen van de genoemde getuigen als bewijsmiddel zijn gebruikt, zonder dat de verdediging de onjuistheden in deze verklaringen heeft kunnen aantonen, merk ik op dat de verdediging zowel [U] als [Y] heeft kunnen (doen) ondervragen, en voorts de verhoren van [W] heeft mogen beluisteren.65. Derhalve heeft de verdediging voldoende gelegenheid gehad om de juistheid en de betrouwbaarheid van de verklaringen van deze getuigen te toetsen en aan te vechten. Dit in aanmerking genomen, is het niet onbegrijpelijk dat het hof heeft overwogen het door de verdediging aangevoerde onvoldoende is om de noodzaak van de door haar verzochte inzage van de weergave de telefoongesprekken aan te nemen.

Het negende middel faalt en kan worden afgedaan met de aan art. 81 RO ontleende formulering.

Het tiende middel klaagt erover dat het hof onjuist of onvoldoende heeft gerespondeerd op het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt van de verdediging over de bruikbaarheid van de dagboekaantekeningen van [C].

Blijkens de processen-verbaal van de terechtzittingen van het hof op 7 en 12 mei 2009 hebben de raadslieden van verzoeker overeenkomstig hun pleitnotitie het volgende aangevoerd:66.

Het hof heeft als volgt gerespondeerd op dit verweer:

Allereerst behelst het middel de klacht (zie punt 2.5) dat het hof het door de verdediging aangevoerde verweer omtrent de representativiteit van de dagboekaantekening anders heeft opgevat dan de verdediging heeft bedoeld. Volgens de toelichting op het middel heeft de verdediging bedoeld dat de geselecteerde aantekeningen geen representatief beeld geven van de aantekeningen die [C] bij leven heeft gemaakt, en niet dat zij geen representatief beeld geven van de verhouding tussen [C] en verzoeker en/of de door [C] verrichtte financiële transacties.

Deze klacht berust op een onjuiste lezing van 's hofs overweging. Door de verdediging is aangevoerd dat de beschikbare dagboekaantekeningen niet betrouwbaar zijn, omdat sprake kan zijn van een niet-representatieve selectie van [C]'s aantekeningen (zie onder 193; punt 4.1). Het hof heeft dit verweer, zo blijkt uit zijn hierboven weergegeven overweging, ook als zodanig opgevat. Vervolgens heeft het hof aangegeven welke informatie aan de beschikbare aantekeningen kan worden ontleend (nl. informatie over betalingen die [C] heeft verricht of moest verrichten en over de druk die verzoeker volgens [C] op hem uitoefende) en waarom het voor de betrouwbaarheid van deze informatie niet nodig is dat de aantekeningen volledig zijn (t.a.v. de financiële transacties) en/of in dit kader een representatief beeld schetsen (wat betreft de relatie tussen [C] en verzoeker).

Daarnaast klaagt het middel (zie punt 2.6) dat het hof niet voldoende heeft gerespondeerd op het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt van de verdediging dat de dagboekaantekeningen niet betrouwbaar zijn, omdat niet kan worden vastgesteld aan de hand waarvan [C] deze aantekeningen heeft gezet. Althans zou 's hofs respons onbegrijpelijk zijn.

Het hof heeft ten aanzien van dit verweer overwogen dat de dagboekaantekeningen meer inhouden dan de gegevens die in bankafschriften zijn neergelegd en dat, voor zover [C] een reconstructie heeft gemaakt, het om gebeurtenissen gaat die toen hooguit anderhalf jaar daarvóór (vanaf ongeveer december 2002) hadden plaatsgevonden, waarbij in aanmerking dient te worden genomen dat [C] volgens een aantal getuigen een goed geheugen had voor financiële transacties (zie onder 194).

Het hof heeft met deze overweging tot uitdrukking willen brengen dat [C]'s aantekeningen kennelijk voor een deel zijn ontleend aan bankafschriften en voor een deel zijn gereconstrueerd uit zijn geheugen. Voor zover het middel klaagt dat het hof niet voldoende heeft gerespondeerd op het verweer dat niet duidelijk is geworden waaraan [C] de gegevens in zijn aantekeningen ontleent, is het dus tevergeefs voorgesteld. Wat betreft de klacht dat 's hofs overweging onbegrijpelijk is, merk ik op dat deze klacht uitgaat van een onjuiste lezing van 's hofs overweging.

Tot slot klaagt het middel (zie punt 2.7) dat 's hofs lezing en interpretatie van enkele in het ‘dagboek’ voorkomende aantekeningen afwijken van die van de verdediging, terwijl het hof niet voldoende heeft gerespondeerd op het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt dat de verdediging in dit kader heeft aangevoerd. In het bijzonder betreft het de aantekeningen ‘+ Kat 7,5’, ‘Bely WH 27,5’, en ‘5.500 Aandelen […]’ (zie bewijsmiddel 21, op p. 4 van de aanvulling op het arrest).

Door de verdediging is aangevoerd dat de dagboekaantekeningen van [C] onbetrouwbaar zijn, omdat zij op enkele plaatsen niet voldoende leesbaar en voor meerderlei interpretatie vatbaar zijn (zie onder 193, punt 4.3–4.7). Ter illustratie heeft de verdediging onder meer als voorbeeld aangereikt dat waar het hof ‘+ Kat 7,5’ leest, volgens de verdediging ook ‘+ […] 7,5’ kan worden gelezen en volgens de verbalisant ‘+ Kak 7,5’ staat. Ook de aantekening ‘Bely WH 27,5’ kan volgens de verdediging anders worden gelezen, nl. als ‘Belg WH 27,5’. Daarnaast heeft de verdediging aangevoerd dat de aantekening ‘5.500 Aandelen […]’ slechts door een opstapeling van conclusies en interpretaties in verband kan worden gebracht met de verkoop van [ZZ] en [AAA]. Ook andere voorbeelden zijn door de verdediging aangereikt (zie onder 193).

Het hof heeft met betrekking tot het verweer dat de dagboekaantekeningen onbetrouwbaar zijn, omdat zij op enkele plaatsen niet voldoende leesbaar en voor meerderlei interpretatie vatbaar zijn, overwogen dat de aantekeningen inderdaad op enkele plaatsen niet voldoende leesbaar of voor meer dan één uitleg vatbaar zijn, maar dat dit aspect niet afdoet aan hun betrouwbaarheid. Daarbij heeft het hof in aanmerking genomen dat de aantekeningen daarin niet principieel verschillen van andere geschriften, en heeft het voorts overwogen dat in geval van redelijke twijfel niet zonder meer mag worden gekozen voor een voor de verdachte bezwarende uitleg.

Het hof heeft met deze overweging voldoende gerespondeerd op het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt van de verdediging. Ik merk op dat de motiveringsplicht van art. 359, tweede lid, Sv niet zover gaat dat het hof bij niet-aanvaarding van een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt op ieder detail van de argumentatie moet ingaan,79. en tot dat niveau wordt ook hier afgedaald. Dit betekent dat — anders dan de stellers van het middel lijken te veronderstellen — art. 359, tweede lid, Sv het hof niet verplicht om bij élke dagboekaantekening die de verdediging ter staving van zijn verweer als voorbeeld heeft genoemd, nader te motiveren waarom het deze aantekening anders dan de verdediging leest of opvat. De klacht is dus tevergeefs voorgesteld.

Het tiende middel faalt in al zijn onderdelen en leent zich voor toepassing van art. 81 RO.

Het elfde middel klaagt (pas hier) dat het hof in strijd met art. 359, tweede lid, Sv heeft nagelaten in het bijzonder de redenen op te geven waarom het is afgeweken van de uitdrukkelijk onderbouwde standpunten van de verdediging met betrekking tot de verklaringen van [O] en mr. Moszkowicz over het zogeheten ‘kantoorincident’.

Blijkens de processen-verbaal van de terechtzittingen d.d. 7 en 12 mei 2009 hebben de raadslieden van verzoeker het woord tot verdediging gevoerd aan de hand van de door hen aan het hof overgelegde pleitnotitie. In die pleitnotitie wordt — voor zover hier van belang — het volgende aangevoerd (p. 21–23 en 181–182):

En:

Blijkens het bestreden arrest heeft het hof de in het middel bedoelde standpunten als volgt samengevat en verworpen:

Tegen het gebruik van de verklaringen van [O] voor het bewijs (zie ad c) brengen de stellers van het middel twee klachten in. Ten eerste is onbegrijpelijk de overweging van het hof dat [O] over de aanwezigheid van verzoeker bij een ontmoeting op het kantoor van mr. Moszkowicz voldoende consistent heeft verklaard. Aangezien [O] eerst heeft verklaard dat er geen bijeenkomst is geweest van verzoeker, [EE], [C], [Q] en Joegoslaven op het kantoor van mr. Moszkowicz en na de uitvoerige mediaberichtgeving dat ze daarvan wél getuige is geweest, kan onmogelijk van ‘voldoende consistente’ verklaringen worden gesproken, aldus de klacht.

Voor de beoordeling van deze klacht is de inhoud van de volgende drie in het opsporingsonderzoek door getuige [O] afgelegde verklaringen van belang:

Uit de hiervoor weergegeven inhoud van de drie door getuige [O] afgelegde verklaringen blijkt weliswaar dat zij de eerste keer (bij de politie) heeft ontkend dat verzoeker aanwezig was bij een ontmoeting op het kantoor van mr. Moszkowicz, maar dat zij de tweede maal (wederom bij de politie) heeft verklaard dat hij daarbij wél aanwezig is geweest, welke verklaring zij de derde keer (bij de rechter-commissaris) nog eens heeft bevestigd. In laatstgenoemde, bevestigende verklaring heeft getuige [O] als reden voor eerstgenoemde, ontkennende verklaring opgegeven dat in het advocatenkantoor twee ontmoetingen hebben plaatsgevonden en dat zij deze bij haar eerste verhoor niet goed ‘in de tijd’ kon plaatsen. Blijkens de tweede en derde verklaringen kon zij deze twee ontmoetingen echter wel (nog) goed ‘in de ruimte’ plaatsen: waar de ene ontmoeting tussen [C], [Q] en een derde man beneden in een kamer tegenover de receptie plaats vond, daar geschiedde — aldus de getuige — de andere ontmoeting tussen verzoeker, [C], [EE] en [Q] boven in de kamer van mr. Moszkowicz. Hoewel verklaringen van [O] dus niet volledig consistent zijn, is 's hofs overweging dat [O] over de aanwezigheid van verzoeker bij een ontmoeting op het kantoor van mr. Moszkowicz voldoende consistent heeft verklaard, nochtans niet onbegrijpelijk.

Ten overvloede wijs ik op de verklaring van getuige [Q]:

(bewijsmiddel 70)

Ten tweede is 's hofs overweging dat niet aannemelijk is geworden dat verklaringen van [O] onder zodanige invloed van de perspublicaties tot stand zijn gekomen dat zij daardoor als onbetrouwbaar terzijde moeten worden geschoven, volgens het middel onbegrijpelijk. Aangezien getuige [O] eerst ontkennend en later — na kennisname van de perspublicaties — bevestigend heeft verklaard over de aanwezigheid van verzoeker bij het kantoorincident, had het hof op zijn minst moeten uitleggen waarom niet aannemelijk is geworden dat die publicaties van zodanige invloed zijn geweest op de getuige dat haar verklaringen om die reden onvoldoende betrouwbaar zouden zijn.

Deze tweede klacht faalt ook, nu het hof zijn oordeel over de betrouwbaarheid van [O]s verklaringen heeft toegelicht door in dit verband te wijzen op de omstandigheid dat zij over bedoelde aanwezigheid van verzoeker voldoende consistent heeft verklaard. Dat het hof de verklaringen van [O] bruikbaar heeft geacht voor het bewijs is daarom voldoende gemotiveerd en niet onbegrijpelijk.

Het middel laboreert hier aan hetzelfde euvel als ik ook elders in de schriftuur heb aangetroffen, namelijk de opvatting: ‘eens gezegd = blijft gezegd’. Zoals ook daar aangegeven betekent deze opvatting de doodsteek voor verzoeken van de verdediging om getuigen, die al door de politie zijn gehoord, op te roepen voor ondervraging op een terechtzitting. Perspublicaties over een strafzaak kunnen tot gevolg hebben dat niet (meer) is vast te stellen of een getuige uit eigen wetenschap verklaart dan wel de pers napraat. Gelet op de gedetailleerde verklaring van [O] (thee brengen, niets bijzonders aantreffen, de starende blik van [Q] naar de omgeving van het korte rokje van de getuige, de deelnemende personen, de verklaring van Moszkowicz en van [Q] ([Q])) zijn voldoende ingrediënten aanwezig om de verklaring van [O] rechtens aanvaardbaar en feitelijk voldoende betrouwbaar te achten.

Tegen het gebruik van de verklaringen van mr. Moszkowicz voor het bewijs (zie ad d) dienen de stellers van het middel drie klachten in. Het hof heeft overwogen dat indien slechts één ernstige bedreiging door onder meer verzoeker op het advocatenkantoor heeft plaatsgevonden, zoals mr. Moszkowicz te kennen heeft gegeven, dit gelet op de overige inhoud van de bewijsmiddelen het incident moet zijn geweest waarbij [C] is bedreigd. Deze overweging is volgens het middel in de eerste plaats onbegrijpelijk in het licht van de volgende overwegingen op pagina 28 van het bestreden arrest:

(curs.v.NJ)

De klacht dat eerstgenoemde overweging, waarin het hof voor de verklaringen van mr. Moszkowicz over het kantoorincident steun moet vinden in ‘de overige inhoud van de bewijsmiddelen’, onbegrijpelijk is in het licht van bovengeciteerde overwegingen, omdat het hof daarin juist zelfstandig steunbewijs vindt in diezelfde mededelingen van mr. Moszkowicz, berust op een verkeerde lezing van het arrest. Anders dan de klacht stelt, houden bovengeciteerde overwegingen niet in dat voormelde mededelingen fungeren als zelfstandig steunbewijs voor het bewezenverklaarde feit als geheel, maar slechts als ondersteunend bewijs voor het dreigend optreden van verzoeker jegens [C], hetgeen een onderdeel vormt van het gehele bewezenverklaarde feit. Het is derhalve niet onbegrijpelijk dat het hof ook voor de verklaringen van mr. Moszkowicz over het kantoorincident steun heeft gezocht en gevonden in de overige inhoud van de bewijsmiddelen.

In de tweede plaats klaagt het middel dat 's hofs overweging dat de wetenschap van mr. Moszkowicz van één ernstige bedreiging door (onder meer) verzoeker op zijn kantoor wel betrekking moet hebben op het incident waarbij [C] is bedreigd, onbegrijpelijk is aangezien dat incident enkel betrekking had op de bedreiging van [C] terwijl mr. Moszkowicz te kennen heeft gegeven dat verzoeker ‘X en Y had ontboden en die personen vervolgens had bedreigd.’

Voor de beoordeling van deze klacht is de inhoud van de volgende twee door het hof voor het bewijs gebruikte bewijsmiddelen van belang:92.

Toegegeven kan worden dat de aangevallen overweging niet veel duidelijkheid schept: zijn er nu één of meer (twee) personen bedreigd? Hebben zich nu één of meer (twee) dreigincidenten voorgedaan? Kennelijk heeft het hof dit alles onbeslist willen/moeten laten. Bovendien laat het hof in het midden waarop de kennis van mr. Moszkowicz precies betrekking kan hebben. Indien slechts één bedreiging heeft plaatsgevonden, zo overweegt het hof enerzijds, dan moet de wetenschap van mr. Moszkowicz — gelet op de overige inhoud van de bewijsmiddelen — wel betrekking hebben op het incident waarbij [C] betrokken was. Indien de kennis van mr. Moszkowicz niet betrekking heeft op bedoeld incident, zo overweegt het hof anderzijds, dan kan daaruit echter wel voldoende steunbewijs worden ontleend voor [C]'s uitlatingen met betrekking tot het kantoorincident. Kortom: linksom of rechtsom, het zogeheten kantoorincident waarbij verzoeker [C] ernstig had bedreigd kan uit de gebezigde bewijsmiddelen genoegzaam worden afgeleid. Dat het hof daarbij gebruik heeft gemaakt van bewijsmiddelen inhoudende de wetenschap van mr. Moszkowicz dat verzoeker ‘X en Y’ had bedreigd, doet aan de begrijpelijkheid van de bewijsmotivering niet af.

Het middel klaagt in de laatste plaats dat het hof gebruik heeft gemaakt van schakelbewijs door te overwegen dat als de wetenschap van mr. Moszkowicz niet het incident met [C] betrof, daaruit wel steunbewijs voor [C]'s uitlatingen over het kantoorincident valt te ontlenen. Volgens het hof komt de gang van zaken bij het incident waarvan mr. Moszkowicz op de hoogte is zozeer overeen met [C]'s beschrijvingen dat de kennis van eerstgenoemde als belastend bewijs ten aanzien van verzoeker mag worden gebruikt. Het gebruik van schakelbewijs is in casu onbegrijpelijk aangezien het hof niet eens heeft vastgesteld dat zich meer incidenten met een vergelijkbare ‘gang van zaken’ hebben voorgedaan, aldus het middel.

Voor de beoordeling van deze klacht is nog de inhoud van het volgende door het hof voor het bewijs gebruikte bewijsmiddel van belang:

Zoals gezegd volgt uit 's hofs overwegingen dat het onbeslist heeft willen/moeten laten of er één of meer dreigincidenten hebben plaatsgevonden. Dat zich in ieder geval één dergelijk incident heeft voorgedaan, te weten het zogeheten kantoorincident met [C] als slachtoffer, staat volgens het hof echter wel vast. De beslissing dat dit feit door verzoeker is begaan doet het hof steunen op onder meer de wetenschap van mr. Moszkowicz, welke hetzij betrekking heeft op het kantoorincident hetzij op een ander soortgelijk incident. In dit laatste geval zou sprake zijn van een schakelconstructie.

Een zuiver geval van ‘schakelbewijs’ is hier niet aan de orde;93. feit is wel dat het hier om soortgelijke incidenten gaat, bij welke beide incidenten verzoeker betrokken is geweest. Ook mr. Moszkowicz heeft immers kennis van een incident, waarbij (een) perso(o)n(en) op zijn kantoor werd(en) ontboden die daar vervolgens met (een) vuurwapen(s) in aanwezigheid van verzoeker ernstig werd(en) bedreigd, hetgeen dus in sterke mate overeenkomt met de hiervoor geciteerde mededelingen van [C] over het kantoorincident. De verklaringen van mr. Moszkowicz zijn dus niet alleen ondersteunend voor de uitlatingen van [C] maar ook redengevend voor het bewijs dat verzoeker samen met anderen [C] met een vuurwapen heeft bedreigd. 's Hofs oordeel dat deze als belastend bewijs ten aanzien van verzoeker mogen worden gebruikt is derhalve toereikend gemotiveerd en niet onbegrijpelijk.

Nu het hof zijn afwijkende beslissingen naar de eis van art. 359, tweede lid, Sv in het bijzonder met redenen heeft omkleed, faalt het elfde middel. Ik zie geen aspecten die aan toepassing van art. 81 RO in de weg staan.

Het twaalfde middel klaagt over de onbegrijpelijkheid van de volgende overweging van het hof:

Voor zover het middel beoogt te klagen (zie punten 2.11 en 2.12) dat 's hofs overweging onder ‘Ad 1’ ontoereikend is gemotiveerd, omdat het hof het verband tussen de betalingen van [C] aan [E] en de afpersing van [C] door verzoeker louter afleidt uit verklaringen van [C] zelf, terwijl de verdediging niet de gelegenheid heeft gehad om [C] te (doen) ondervragen, moet ik opmerken dat deze klacht volkomen misplaatst is. Het gaat hier immers om een respons van het hof op een aangevoerd verweer en niet om 's hofs motivering van de bewezenverklaring van feit 2 (de afpersing van [C] door verzoeker). Alleen voor de motivering van een bewezenverklaring geldt dat deze niet louter of in beslissende mate mag berusten op verklaringen van een getuige die de verdediging niet heeft kunnen (doen) ondervragen (zie de bespreking van middel 6).

Ik vermag niet in te zien waarom 's hofs verwerping van het aangevoerde verweer dat [C] zelf geen verband heeft gelegd tussen de betalingen aan [E] en zijn afpersing door verzoeker (zie onder 225) ontoereikend is gemotiveerd, indien het hof ter verwerping van dit verweer verwijst naar de ‘inhoud van de overige bewijsmiddelen’ waaronder dagboekaantekeningen van [C] en verklaringen van getuigen over betalingen van [C] aan [E]. Zie de bewijsmiddelen 57–60 en dan met name p. 42; 21 met name p. 17–18–19; 23, 24 en 25; ook van Tatenhove (bewijsmiddelen 101, 104, 107); en Zeegers (119).

Indien ik de klacht echter in die zin moet opvatten als zou dit onderdeel van de bewezenverklaring louter op verklaringen van [C] berusten, merk ik op dat de ‘één getuige geen getuige’-regel slechts geldt ten aanzien van de bewezenverklaring in haar geheel, waarbij ik voorts opmerk dat de betrokkenheid van verzoeker bij de afpersing van [C] voldoende steun vindt in andere bewijsmiddelen dan louter de verklaringen van [C] zelf (zie hiervoor mijn prealabele opmerking en de bespreking van middel 6).

Wat betreft de in punt 2.13 aangevoerde klacht, merk ik op dat het oordeel van het hof dat de zakelijke grondslag van de betalingen van [C] aan [E] niet aannemelijk is geworden, gezien zijn verwevenheid met waarderingen van feitelijke aard, in cassatie niet op zijn juistheid kan worden getoetst, terwijl het aangelegde criterium van de aannemelijkheid juist is.

Indien de stellers van het middel echter beogen te klagen dat dit oordeel onbegrijpelijk is, merk ik op dat het hof de volgende feiten en omstandigheden in aanmerking heeft genomen, nl. dat:

Dat het hof de door verdediging gestelde zakelijke titels als onwaarschijnlijk terzijde schuift is, gelet op deze door het hof in aanmerking genomen feiten en omstandigheden, niet onbegrijpelijk. Ik wijs — ten overvloede — opnieuw op de verklaringen van Van Tatenhove, inhoudende dat naar houdbare rechtstitels werd gezocht om de geldstroom tussen [C] (en diens vennootschappen) en [E] (en diens vennootschappen) een schijn van legaliteit te geven. Indien de stellers van het middel echter menen dat deze feiten en omstandigheden onjuist zijn en/of de door het hof daaruit getrokken conclusie onjuist is, merk ik op dat in cassatie geen ruimte is voor een dergelijke toets.

Hetzelfde geldt voor de juistheid van 's hofs overweging dat de gestelde bedongen winstrechten van [Z] in strijd zijn met de notariële akte die is opgemaakt van de overdracht van de aandelen [Z]. Voor zover de stellers van het middel beogen te klagen dat deze vaststelling onbegrijpelijk is (zie punt 2.14), merk ik op dat hetgeen aan hun klacht ten grondslag ligt niet meer is dan een andere waardering van de door het hof in aanmerking genomen feiten en omstandigheden. Cassabele klachten heb ik niet kunnen ontwaren.

Ook de klachten 2.15, 2.16 en 2.17 zijn, gezien hun inhoud — die van de HR au fond verwacht een volledige derde feitelijke instantie te worden — niet te beschouwen als middelen van cassatie in de zin der wet. Ik laat ze dan ook voor wat ze zijn.

Dan nog klacht 2.18. Deze klacht houdt in dat bewijsmiddel 15 tegenstrijdig is met de bewijsmiddelen 24, 37 en 98, omdat uit deze drie bewijsmiddelen volgt dat [AA] in het jaar 2004 nog steeds van [E] was, terwijl bewijsmiddel 15 inhoudt dat [CC] en [AA] reeds in 2000 door [E] aan [C] zijn verkocht, en dat in 2002–2003 is geprobeerd die transacties te verhullen en terug te draaien.

Bewijsmiddel 15, zijnde een proces-verbaal van bevindingen, houdt voor zover hier van belang in:

Ik kan de stellers van het middel niet volgen in de door hen gestelde tegenstrijdigheid. Indien de overdacht van [AA] aan [C] ná mei 2000 terug is gedraaid, kan het toch niet anders dan dat [AA] na die datum, en dus ook in 2004, (weer) van [E] was? De klacht faalt.

Voor zover het twaalfde middel als middel van cassatie kan worden aangemerkt, faalt het in al zijn onderdelen. ‘Art. 81 RO’ vormt hier het passende antwoord.

Het dertiende middel klaagt dat het hof niet voldoende heeft gerespondeerd op het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt van de verdediging dat [C] niet door verzoeker, maar door [F] werd afgeperst. Dit, terwijl het hof van dit standpunt is afgeweken.

Het bestreden arrest houdt — voor zover relevant — het volgende in:

Indien het middel klaagt dat 's hofs respons op het door de verdediging aangevoerde verweer ontoereikend is, omdat het hof niet is ingegaan op onderdelen van dit verweer (zie punt 2.11), merk ik op dat de stellers van het middel ook hier miskennen dat de motiveringsplicht van art. 359, tweede lid, Sv niet zover gaat dat het hof bij niet-aanvaarding van een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt op ieder detail van de argumentatie moet ingaan (HR NJ 2006, 393). Nu de stellers van het middel verder niet aangegeven dat en waarom 's hofs respons, zonder een reactie op de door hen aangehaalde onderdelen, ontoereikend is, behoeft de klacht verder geen bespreking.

Daarnaast behelst het middel de klacht dat 's hofs respons ontoereikend is, doordat het hof geheel voorbij is gegaan aan het verweer van de verdediging dat de resultaten van het onderzoek naar de afpersing van [C] door [F] niet aan het dossier van de onderhavige zaak zijn gevoegd (zie punt 2.8).

Bij de beoordeling van de klacht stel ik het volgende voorop. Indien de verdediging van oordeel is dat bepaalde stukken (of voorwerpen) die zich nog niet in het dossier bevinden aan het dossier moeten worden toegevoegd, kan zij de rechter verzoeken deze stukken alsnog aan het dossier toe te voegen. Op dit verzoek dient de rechter te beslissen. Indien hij het verzoek afwijst, zal hij zijn beslissing voldoende met redenen moeten omkleden.

Uit de door de verdediging aangevoerde verweren, zoals zij in de toelichting op het middel zijn weergegeven, blijkt dat de verdediging haar bezwaren heeft geuit over de samenstelling van het [L]-dossier en over de omstandigheid dat de resultaten van het ‘[F]-onderzoek’ niet in dit dossier zijn gevoegd. Niet blijkt echter dat de door de verdediging geuite bezwaren zijn uitgemond in een verzoek aan het hof om de voornoemde resultaten alsnog aan het dossier toe te voegen.

Indien de verdediging had willen bewerkstelligen dat de resultaten van het ‘[F]-onderzoek’ aan het dossier werden toegevoegd, had zij een daartoe strekkend verzoek moeten doen aan het hof, en had zij niet louter moeten volstaan met de klacht dat zulks niet is geschied. Nu de verdediging niet heeft verzocht om de resultaten van het ‘[F]-onderzoek’ aan het [L]-dossier toe te voegen was het hof ook niet verplicht te responderen op de verweren die de verdediging met betrekking tot de samenstelling van het [L]-dossier heeft gevoerd.

Voorts klaagt het middel (zie punt 2.9) over het oordeel van het hof dat de gebezigde bewijsmiddelen het verband tussen verzoeker en de door [C] verrichte betalingen aantonen; dit oordeel zou onvoldoende gemotiveerd zijn, omdat dit verband in beslissende mate door [C] is gelegd, terwijl de verdediging [C] niet heeft kunnen ondervragen.

Ook hier merk ik op dat alleen ten aanzien van de bewezenverklaring in haar geheel geldt dat deze niet in beslissende mate mag berusten op verklaringen van een getuige die de verdediging niet heeft kunnen (doen) ondervragen. Dat de betrokkenheid van verzoeker bij de afpersing van [C] niet in beslissende mate berust op verklaringen van [C], is reeds ter sprake geweest bij de bespreking van middel 6. Ik volsta met een verwijzing hiernaar.

Hetgeen in punt 2.10 wordt aangevoerd behoeft, gelet op hetgeen reeds is besproken, geen afzonderlijke bespreking. Ik vervolg dan ook met de bespreking van de klacht van punt 2.12.

Deze klacht houdt in dat 's hofs respons onbegrijpelijk dan wel onvoldoende is. De wijze waarop de klacht is ingekleed brengt mij niettemin dat de conclusie dat geen sprake is van een cassabele klacht.

Het dertiende middel is tevergeefs voorgesteld en ‘vraagt’ om toepassing van art. 81 RO.

Ik was nu graag doorgegaan met de bespreking van het vijftiende middel, ware het niet dat de volgorde van de schriftuur mij tot de volgende bespreking brengt.

Het veertiende middel klaagt dat het hof in strijd met art. 359, tweede lid, Sv heeft nagelaten in het bijzonder de redenen op te geven waarom het is afgeweken van de volgende twee uitdrukkelijk onderbouwde standpunten van de verdediging, te weten dat:

Blijkens het bestreden arrest is onder feit 6 ten laste van verzoeker bewezen verklaard dat:

Blijkens de processen-verbaal van de terechtzittingen d.d. 7 en 12 mei 2009 hebben de raadslieden van verzoeker het woord tot verdediging gevoerd aan de hand van de door hen aan het hof overgelegde pleitnotitie. In die pleitnotitie wordt — voor zover hier van belang — het volgende aangevoerd (p. 24–25 en 81–82):

En:

Blijkens het bestreden arrest heeft het hof de twee in het middel bedoelde standpunten als volgt samengevat en verworpen:

Ten eerste bevat het middel de klacht dat het hof bij zijn verwerping van het tweede door de verdediging naar voren gebrachte verweer/standpunt (ad 2) het te hanteren criterium heeft miskend door te overwegen dat ‘niet uit te sluiten valt dat’ de politieambtenaren in de veronderstelling verkeerden dat [H] wel eerder had verklaard over betrokkenheid van verzoeker bij het tenlastegelegde feit. Het gaat erom — aldus het middel — of ‘aannemelijk is geworden dat’ de politieambtenaren aan [G] opzettelijk in strijd met de waarheid hebben voorgehouden dat [H] heeft verklaard dat verzoeker aan de deur is geweest voor een afpersing.

Deze klacht berust op een verkeerde lezing van het arrest. Weliswaar heeft het hof in het midden gelaten (niet kunnen uitsluiten) of de mededeling van de politieambtenaren opzettelijk in strijd met de waarheid is gedaan omdat het daarvoor onvoldoende aanknopingspunten heeft gevonden, maar bij de beoordeling van het verweer heeft het hof wel degelijk het aannemelijkheidscriterium gebruikt. Het hof heeft immers geoordeeld dat ‘niet aannemelijk is geworden dat’ bedoelde onware mededeling van zodanige invloed is geweest dat de verklaringen van [G] daarom onvoldoende betrouwbaar zouden zijn. Met andere woorden: zelfs als de politie opzettelijk zou hebben gelogen vitieert dit de betrouwbaarheid van de verklaring niet. Dit oordeel is niet onbegrijpelijk en (onder meer door de verwijzing naar het uitgeoefende ondervragingsrecht van de verdediging) voldoende gemotiveerd.

Voorts is 's hofs verwerping van het tweede verweer/standpunt — volgens de steller van het middel — ook nog onbegrijpelijk in het licht van het volgende. Het middel beweert dat de verdediging de volgende argumenten zou hebben opgevoerd ter ondersteuning van haar standpunt dat de politie beide getuigen heeft voorgelogen. Ik citeer het middel, inhoudende dat:

In hetgeen door de verdediging ter terechtzitting is aangevoerd (zie hierboven onder punt 253) kan ik bovengeciteerde ‘argumenten’, met uitzondering van het vierde ‘argument’, niet terugvinden. De klacht dat zou zijn betoogd dat:

mist derhalve feitelijke grondslag; ik sluit niet uit dat de verdediging e.e.a. heeft willen betogen, maar dat het bij een voornemen is gebleven. Dat [G] op 25 januari 2005 direct na het verhoor van [H] door dezelfde rechercheurs werd gehoord (4), sluit niet uit — zoals het hof heeft geoordeeld — dat deze politieambtenaren, bijvoorbeeld door een onzorgvuldige voorbereiding van de verhoren, in de veronderstelling verkeerden dat [H] in een eerder stadium (in 1999) wel had verklaard over de betrokkenheid van verzoeker bij bedoeld feit. Dit oordeel is niet onbegrijpelijk en voldoende gemotiveerd.

Ten slotte behelst het middel de klacht dat het hof bij zijn verwerping van zowel het eerste als het tweede verweer (ad 1 en 2) slechts heeft volstaan met een ongemotiveerde ontkenning van de respectievelijke uitdrukkelijk onderbouwde standpunten. Zo heeft het hof slechts geoordeeld dat ‘niet aannemelijk is geworden’ dat:

Het feit dat voornoemde getuige nadien nog door de rechter-commissaris en ter terechtzitting is gehoord kan volgens de steller van het middel geen relevant argument zijn, omdat het hier gaat om de vraag of de tegenover de politie afgelegde verklaringen betrouwbaar zijn in het licht van de wijze waarop de getuige is gehoord.

Anders dan het middel stelt, heeft het hof de twee in het middel bedoelde standpunten voldoende gemotiveerd verworpen. Bij zijn verwerping van zowel het eerste als het tweede standpunt voert het hof hetzelfde — mijns inziens — stellig relevante argument aan dat getuige [G] na haar (onzorgvuldige) verhoor door de politie ook nog door de rechter-commissaris en ter terechtzitting van het hof in aanwezigheid van de verdediging is gehoord. Immers, op deze wijze kon de invloed van de confrontatie met het Telegraaf-artikel en de bedoelde onware mededeling op de betrouwbaarheid van de verklaringen van voornoemde getuige die zij tegenover de politie had afgelegd worden getoetst. Uit deze toetsing is volgens het hof niet aannemelijk geworden dat de respectievelijke omstandigheden van zodanige invloed zijn geweest op de getuige dat haar verklaringen daarom onvoldoende betrouwbaar zouden zijn. Dit oordeel is ook niet onbegrijpelijk. Het standpunt van de verdediging komt er au fond op neer dat een verklaring die is voorafgegaan door onware mededelingen van de zijde van de politie, nimmer meer bruikbaar is voor het bewijs. Dat standpunt is te extreem om onder alle omstandigheden te kunnen gelden.

Dat getuige [G] door de confrontatie met het Telegraaf-artikel en de bedoelde onware mededeling niet zodanig is beïnvloed dat haar verklaringen onvoldoende betrouwbaar zouden zijn, blijkt wel uit het feit dat zij onder andere ter terechtzitting van het hof niet wezenlijk anders heeft verklaard dan bij haar politieverhoren. Haar in 2005 tegenover de politie afgelegde verklaringen100. houden in dat verzoeker aan de deur is geweest om haar man, het slachtoffer [H], enkel te waarschuwen, niet om hem te bedreigen dan wel af te persen. Uit de volgende in 2009 ter terechtzitting van het hof afgelegde verklaringen101. blijkt dat zij haar standpunt niet heeft herzien:

Nu het hof zijn afwijkende beslissingen naar de eis van art. 359, tweede lid, Sv in het bijzonder met redenen heeft omkleed, faalt het veertiende middel. Ook dit middel leent zich voor toepassing van art. 81 RO.

Het vijftiende middel klaagt dat het hof in strijd met art. 359, tweede lid, Sv heeft nagelaten in het bijzonder de redenen op te geven waarom het is afgeweken van het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt van de verdediging dat [C]'s ‘achterbank’verklaringen over de afpersing van het slachtoffer [H] aantoonbaar onwaar zijn. Voorts klaagt het middel dat het hof aan zijn bewezenverklaring van het onder 6 tenlastegelegde feit tegenstrijdige bewijsmiddelen ten grondslag heeft gelegd.

Blijkens de processen-verbaal van de terechtzittingen d.d. 7 en 12 mei 2009 hebben de raadslieden van verzoeker het woord tot verdediging gevoerd aan de hand van de door hen aan het hof overgelegde pleitnotitie. In die pleitnotitie wordt — voor zover hier van belang — het volgende aangevoerd (p. 199, 217):

Voor zover het middel klaagt dat het hof heeft verzuimd te responderen op hetgeen door de raadslieden is aangevoerd, stel ik voorop dat alleen een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt als bedoeld in art. 359, tweede lid, Sv de verplichting tot gemotiveerde beantwoording schept. Het moet dan gaan om een standpunt dat duidelijk, door argumenten geschraagd en voorzien van een ondubbelzinnige conclusie ten overstaan van de feitenrechter naar voren is gebracht.103.

De uitleg van een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt is, evenals die van een uitdrukkelijk voorgedragen verweer in de zin van art. 358, derde lid, Sv, voorbehouden aan de feitenrechter. Het hof heeft hetgeen door de raadslieden ter terechtzitting in hoger beroep is aangevoerd met betrekking tot [C]'s ‘achterbank’verklaringen over de afpersing van het slachtoffer [H] kennelijk niet opgevat als een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt in de zin van art. 359, tweede lid, Sv. In cassatie kan slechts worden getoetst of deze (impliciete) uitleg van het hof — dat het door de raadsvrouw aangevoerde niet een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt oplevert — in het licht van al hetgeen door en namens verzoeker naar voren is gebracht, niet onbegrijpelijk is.104.

Allereerst stel ik vast dat het in het middel bedoelde ‘standpunt’ dat betrekking heeft op het [H]dossier enkel een klein/ondergeschikt (onder)deel vormt van het grotere (hoofd)verhaal, het alternatieve scenario, dat erop neerkomt dat niet verzoeker maar [F] degene is geweest die [C] afperste. Dit op het [C]dossier betrekking hebbende, door de verdediging geschetste scenario heeft het hof blijkens zijn arrest wel opgevat als een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt in de zin van art. 359, tweede lid, Sv.105. Het arrest geeft in het bijzonder de redenen op die hebben geleid tot het afwijkende oordeel van het hof dat dit alternatieve scenario zich niet heeft voorgedaan.

Voorts vat ik het in het middel bedoelde ‘standpunt’ slechts op als één van verscheidene ‘feiten’ — ‘argumenten’ zo u wilt — ter illustratie of ter onderbouwing van het standpunt dat [F], en niet verzoeker, [C] heeft afgeperst, welk standpunt door het hof is verworpen. Het in het middel bedoelde ‘standpunt’ wordt op zijn beurt zelf niet door argumenten geschraagd of van een conclusie voorzien. De stelling (onder a) dat (ook) in het [H]dossier [C] ‘de rol van [F] vrijwel onbesproken [heeft] gelaten, om [verzoeker] de schuld in de schoenen te duwen’, is suggestief en vormt daarom een te zwak argument voor het standpunt dat [C]'s ‘achterbank’verklaringen over de afpersing van het slachtoffer [H] aantoonbaar onwaar zijn.

Ten slotte ben ik van mening dat, nu het hof wel genoegzaam heeft gerespondeerd op het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt, inhoudende dat niet verzoeker maar [F] degene is geweest die [C] afperste, en het in het bijzonder de redenen heeft opgegeven waarom het daarvan is afgeweken, het hof niet behoefde in te gaan op een klein onderdeel van de desbetreffende argumentatie. Had de verdediging met betrekking tot het [H]dossier een even goed (uitdrukkelijk onderbouwd) standpunt ingenomen, dan was het hof in dezelfde mate tot beantwoording verplicht geweest. De verdediging heeft dit echter nagelaten en de hierboven geciteerde stelling onder a slechts als voorbeeld genoemd in haar toelichting op het standpunt met betrekking tot het [C]dossier.

Het (impliciete) oordeel van het hof dat het aangevoerde niet een responsieplichtig standpunt oplevert, is — in het licht van hetgeen namens verzoeker naar voren is gebracht — niet onbegrijpelijk, zodat geen sprake is van een met nietigheid bedreigd verzuim.

Voor zover het middel klaagt dat het hof aan zijn bewezenverklaring van het onder 6 tenlastegelegde feit tegenstrijdige bewijsmiddelen ten grondslag heeft gelegd is de inhoud van het volgende door het hof voor het bewijs gebezigde bewijsmiddel van belang:

Volgens de toelichting op het middel is dit bewijsmiddel in strijd met de andere door het hof voor het bewijs gebruikte bewijsmiddelen, omdat uit die overige bewijsmiddelen blijkt dat verzoeker niet samen met [EE], [FF] en [Q] verantwoordelijk is voor de afpersing van het slachtoffer [H].

De ironie wil dat de formulering van deze klacht het tegengestelde brengt van wat de stellers ervan beogen te bereiken. Uit de overige bewijsmiddelen blijkt inderdaad dat verzoeker niet samen met voornoemde mannen verantwoordelijk is voor bedoelde afpersing (althans daarin worden die mannen niet bij name genoemd), maar daarentegen wel dat hij ten minste samen met [F] en [LLL] daaraan schuldig is geweest. De inhoud van bewijsmiddel 4 is niet strijdig met de overige bewijsmiddelen, omdat onder ‘[verzoeker] en zijn mannen’ ook ‘[verzoeker], [F] en [LLL]’ kan worden begrepen. Dat het hof dit aldus heeft begrepen, blijkt tevens uit zijn volgende bewijsoverweging:

Nu de bewezenverklaring van het onder 6 tenlastegelegde feit naar de eis der wet met redenen is omkleed, faalt het vijftiende middel. Art. 81 RO wijst de weg voor afdoening van dit middel door Uw Raad.

Het zestiende middel klaagt dat het hof in strijd met art. 359, tweede lid, Sv heeft nagelaten in het bijzonder de redenen op te geven waarom het is afgeweken van het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt van de verdediging dat de door de journalist [I] in zijn verklaringen en artikelen beschreven modus operandi inzake afpersingen door vastgoedhandelaren niet overeenkomt met het onder 6 tenlastegelegde feit. Voorts klaagt het middel dat het hof aan zijn bewezenverklaring van het onder 6 tenlastegelegde feit niet alleen tegenstrijdige bewijsmiddelen maar ook een met de bewijsoverweging strijdig bewijsmiddel ten grondslag heeft gelegd.

Blijkens de processen-verbaal van de terechtzittingen d.d. 7 en 12 mei 2009 hebben de raadslieden van verzoeker het woord tot verdediging gevoerd aan de hand van de door hen aan het hof overgelegde pleitnotitie. In die pleitnotitie wordt — voor zover hier van belang — het volgende aangevoerd (p. 98–99):

Blijkens het bestreden arrest heeft het hof het in het middel bedoelde standpunt als volgt samengevat en verworpen:

Voor de beoordeling van het middel is de inhoud van de volgende drie door het hof voor het bewijs gebruikte bewijsmiddelen van belang:108.

De eerste klacht houdt in dat bewijsmiddel 6 niet alleen strijdig is met bewijsmiddel 13 maar ook met 's hofs bewijsoverweging (ad 4). Waar in bewijsmiddel 6 wordt gesteld dat [C] aan het slachtoffer [H] geld had geleend, daar wordt zowel in bewijsmiddel 13 als in bedoelde bewijsoverweging gesteld dat [C] aan de daders (verzoeker, [F] en [LLL]) geld leende.

Het feit dat bewijsmiddel 6 enkel inhoudt dat [C] het slachtoffer [H] wat geld had geleend, sluit echter niet uit dat hij in die zaak, zoals in andere zaken, tevens aan de daders een fictieve lening had verstrekt. In bewijsmiddel 14 wordt dan ook gesproken van geld dat door slachtoffers ‘moest worden betaald door middel van een financiële constructie via [C], die het geld weer doorsluisde naar [verzoeker]’. Deze ‘financiële constructie’ bestond dan kennelijk uit (fictieve) leningen die door [C] werden verstrekt aan zowel de slachtoffers als de daders. Kwam het slachtoffer daadwerkelijk met geld over de brug, stortte [C] dit door naar verzoeker, zo begrijp ik de constructie. Bewijsmiddel 6 is daarom niet strijdig met bewijsmiddel 13 noch met bedoelde bewijsoverweging.

De tweede klacht betreft 's hofs verzuim zijn afwijking van het in het middel bedoelde standpunt nader te motiveren. Volgens de steller van het middel is het oordeel van het hof dat [I]s verklaringen en artikelen ‘volkomen’ stroken met de afpersing van [H] onbegrijpelijk, althans onvoldoende gemotiveerd. Het hof is immers — aldus het middel — niet ingegaan op de volgende onderdelen van het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt dat de beschreven modus operandi niet geheel overeenkomt met het onder 6 tenlastegelegde feit, namelijk dat in casu:

Vooropgesteld zij dat de motiveringsplicht van art. 359, tweede lid, Sv niet wegneemt:

Bovendien gaat bedoelde motiveringsplicht niet zo ver dat bij de niet-aanvaarding van een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt op ieder detail (onderdeel) van de argumentatie moet worden ingegaan.109. De klacht ontstijgt niet het niveau van het vragen naar de bekende weg.

Voor de beoordeling van het middel is de volgende verklaring van getuige (slachtoffer) [HHH], afgelegd ter terechtzitting in hoger beroep d.d. 4 februari 2009 van belang, inhoudende voor zover hier van belang110.:

Uit het verhandelde ter terechtzitting, in het bijzonder uit [H]s eigen verklaring in hoger beroep, blijkt weliswaar dat [H] geen zakelijke relatie heeft gehad met verzoeker en dat het contact tussen beiden ook niet tot stand is gekomen in een in de zakenwereld populair café (niet in barretje Hilton of café Lexington maar op het kantoor van [C]). Uit voormelde verklaring wordt daarentegen wel duidelijk dat verzoeker in contact kwam met de vermogende zakenman [H], met wie [C] goed zaken deed, en dat hun eerste contacten ‘normaal’ en ‘respectvol’ waren. De wijze waarop het contact tussen beiden tot stand is gekomen komt dus overeen met de in het Telegraaf-artikel beschreven tactiek (zie bewijsmiddel 13).

Dat voorts volgens de verdediging slechts sprake was van het reële probleem dat [H] ‘nog iets te vaak contact zocht met zijn voormalige geliefde’, namelijk [JJJ] die inmiddels omgang had met [F], doet niet af aan 's hofs oordeel dat dit door verzoeker en zijn mededaders ook als probleem werd gecreëerd, te weten als middel tot afpersing zodat het slachtoffer werd gedwongen te betalen om van dat probleem af te komen. De manier waarop het vorenbedoelde door verzoeker als probleem werd gepresenteerd aan [H] strookt derhalve met de gehanteerde constructie zoals die blijkt uit de verklaring van [I] (zie bewijsmiddel 14).

Dat ten slotte [F] en [LLL] verzoeker niet nodig hadden om in contact te komen met [H] omdat ze via [MMM] en [WW] al een rechtstreekse lijn naar de familie [H] hadden, verandert niets aan het feit dat in casu het contact met [H] wel via verzoeker (en [C]) tot stand is gekomen. Ook deze handelwijze stemt bijgevolg overeen met de in het Telegraaf-artikel beschreven modus operandi (zie bewijsmiddel 13).

's Hofs oordeel dat [I]s verklaringen en artikelen ‘volkomen’ stroken met de afpersing van [H] is, details daargelaten, niet onbegrijpelijk en voldoende gemotiveerd. Nu het hof zijn afwijkende beslissing naar de eis van art. 359, tweede lid, Sv in het bijzonder met redenen heeft omkleed, faalt ook het zestiende middel. Het middel leent zich voor afdoening via art. 81 RO.

Ik maak de balans op: toepassing aan art. 81 RO kan worden gegeven ten aanzien van de middelen:

Bespreking vergen de middelen:

Enige tekst is wenselijk bij middel:

Ambtshalve gronden waarop Uw Raad de aangevallen beslissing zou moeten vernietigen (ik wijs nog even op mijn opmerking in voetnoot 42) heb ik niet aangetroffen.

Deze conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden

A-G