2.5 Waarheidsvinding en de behoorlijkheid van de procedure

In de vorige paragraaf werd besproken dat het belang van waarheidsvinding in een groot aantal regels van het civiele procesrecht is verankerd en als een rode draad door dat procesrecht loopt. Daarbij werd steeds benadrukt het belang van het bereiken van waarheid; het belang dat de rechter zoveel mogelijk tot een correcte vaststelling van de feiten komt.

Het belang van waarheidsvinding in de procedure reikt echter verder. Het gaat er niet alleen om dat de rechter zoveel mogelijk de correcte feiten vaststelt, dus om het resultaat van waarheidsvinding, maar evenzeer van belang is de wijze waarop de waarheid wordt gevonden, het proces van waarheidsvinding.1 Dit is de processuele kant van waarheidsvinding.

Het belang van de processuele kant van waarheidsvinding wordt geillustreerd in het al eerder aangehaalde bijbelverhaal over Salomo. Salomo werd geprezen om zijn wijsheid, omdat hij een juiste beslissing nam en het kind toewees aan de echte moeder. Daarmee deed hij recht deed aan de werkelijkheid. Maar bij de weg die Salomo bewandelde, zijn vraagtekens te plaatsen. Hij nam een groot risico door een zwaard boven het kind te houden; wat zou er zijn gebeurd als de echte moeder in zwijm was gevallen of als beide vrouwen in huilen waren uitgebarsten? Of als de andere vrouw had gezwegen, in plaats van voor te stellen het kind dan maar in tweeën te hakken? Dit kwam Salomo al lang geleden op forse kritiek van talmoedisten te staan. Salomo bereikte weliswaar het juiste resultaat — waarheid —, maar hij veronachtzaamde het processuele aspect van de waarheidsvinding.2

De processuele kant van waarheidsvinding houdt in dat de wijze waarop de waarheidsvinding plaatsvindt, behoorlijk moet verlopen. Het behoorlijk verloop van de waarheidsvinding staat gedeeltelijk ten dienste van het resultaat, dat is het vaststellen van de correcte feiten door de rechter. Wanneer de waarheidsvinding goed verloopt, zal dit immers bijdragen aan een correcte vaststelling van de feiten.3

Maar een behoorlijk verloop van het proces van waarheidsvinding dient ook een zelfstandig belang en heeft daarmee ook een autonome functie.4 Het proces is niet slechts de infrastructuur van de rechterlijke beslissing en kan niet uitsluitend worden begrepen vanuit zijn dienende functie.5 Waar Ten Kate schrijft;

moet daar tegenover worden gesteld dat het procesrecht wél een eigen doel dient, namelijk het behoorlijke verloop van de procedure.

Voor de waarheidsvinding betekent dit in de kern dat partijen daaraan in de procedure daadwerkelijk een bijdrage moeten kunnen leveren. Partijen moeten de gelegenheid krijgen te participeren in de waarheidsvinding. Rechterlijke waarheidsvinding vindt niet plaats over de hoofden van partijen, maar met partijen. Een denkbeeldige, helderziende rechter, die zonder enige bewijslevering de feiten juist kan vaststellen (een moderne Salomo), heeft geen aantrekkingskracht. Het is essentieel dat partijen de gelegenheid krijgen alle volgens hen relevante gegevens onder de aandacht van de rechter te brengen.

Dit aspect van waarheidsvinding komt duidelijk naar voren in de rechtspraak van het EHRM over art. 6 EVRM.7 Hierbij is in de eerste plaats te wijzen op het vaak benadrukte belang van het recht op `adversarial proceedings';

Het recht op `adversarial proceedings' houdt dus in de eerste plaats in het recht van partijen op bewijslevering, het recht van een partij om haar bewijsmiddelen aan de rechter voor te leggen. Hiermee wordt de individuele rechtspositie van een partij beschermd, omdat het garandeert dat een partij ook daadwerkelijk in de gelegenheid wordt gesteld haar stellingen en bewijsmiddelen naar voren te brengen in de procedure.9 Dit recht is ook in de rechtspraak van de Hoge Raad verankerd, zoals met name blijkt uit de strikte rechtspraak over de verplichting van de rechter om een bewijsaanbod te honoreren, mits dit relevant is en voldoende gespecificeerd,10 en uit de verplichting van de rechter om gedurende de gehele procedure, binnen de grenzen van een goede procesorde, nieuwe schriftelijke bescheiden van partijen te accepteren.11

Een tweede aspect van het recht op `adversarial proceedings' is dat een partij steeds de gelegenheid moet krijgen om commentaar te geven op alle stellingen of bewijsstukken die door de wederpartij (of een derde) in de procedure naar voren worden gebracht, zoals blijkt uit de hiervoor geciteerde overweging van het EHRM. Daarbij doet niet ter zake of de stukken waarop een partij commentaar kan leveren, al dan niet een rol hebben gespeeld bij de rechterlijke beslissing.12 Het recht om alle stukken die in de procedure zijn ingebracht te becommentariëren, draagt bij aan het vertrouwen van partijen in onafhankelijke rechtspraak;

Het recht van een partij om haar zienswijze en bewijsmiddelen naar voren te brengen, beoogt immers ook te voorkomen dat de rechter haar oordeel vormt op basis van een eenzijdige kennisname van de stellingen of bewijsmiddelen van partijen, waardoor twijfels zouden kunnen rijzen over de onafhankelijkheid van de rechter.14

Beide aspecten van het recht op `adversarial proceedings' draaien om het recht van partijen op participatie in de procedure. Dit recht is gerelateerd aan de legitimiteit van rechtspraak. Participatie in de procedure — het krijgen van gelegenheid om stellingen en bewijsmiddelen naar voren te brengen, bewijs te leveren en zich uit te laten over de stellingen van de wederpartij — draagt er in belangrijke mate aan bij dat een partij bereid is de uitspraak van de rechter te aanvaarden.15 Het recht op `adversarial proceedings' is ook in de Nederlandse rechtspraak verankerd, met name in het in de afgelopen decennia steeds meer benadrukte beginsel van hoor en wederhoor.16

Het voorgaande geldt ook voor het eveneens uit art. 6 EVRM voortvloeiende beginsel van `equality of arms'. Ook dit beginsel draagt bij aan het vertrouwen van partijen in goed functionerende en onafhankelijke rechtspraak, waar het uitdrukt dat beide procespartijen voor de rechter in een gelijke positie dienen te verkeren en de ene partij niet een betere uitgangspositie mag hebben dan de andere partij. Dit heeft onder meer tot gevolg dat als de ene partij wordt toegelaten tot bewijslevering, de wederpartij recht heeft op tegenbewijs.17 En bewijsmiddelen die een partij inbrengt of aan haar stellingen ten grondslag legt, moeten ook kenbaar zijn voor de wederpartij.18 Het beginsel van `equality of arms' brengt ook mee dat een partij het recht heeft om getuigen voor te brengen en deze getuigen vragen te stellen.19 Het beginsel van `equality of arms' heeft eveneens zijn weerslag gekregen in de Nederlandse rechtspraak. Zo is geoordeeld dat de vroeger bestaande uitsluiting van de partij-getuige in strijd kan zijn met het beginsel van `equality of arms' .20

De conclusie tot zover is dat ook de onder invloed van het EVRM in de rechtspraak ontwikkelde beginselen van hoor en wederhoor (` adversarial proceedings') en `equality of arms' het belang van waarheidsvinding onderstrepen. De sterk toegenomen betekenis van deze beginselen benadrukt het belang van waarheidsvinding.

Primair geldt dat voor de processuele kant van waarheidsvinding, dus voor het belang dat in de procedure op behoorlijke wijze aan waarheidsvinding wordt gedaan. Zoals werd besproken, worden daarmee autonome belangen als de legitimatie van het rechterlijk oordeel en het vertrouwen in de rechtspraak gediend.21

De processuele kant van waarheidsvinding, het belang van een eerlijk en behoorlijk verlopende waarheidsvinding, dient echter zélf ook weer het belang van waarheidsvinding als resultaat, omdat het zijn weerslag heeft op de inhoudelijke kant van het proces.22 Wanneer het proces van waarheidsvinding tot zijn recht komt, draagt dit immers bij aan de inhoudelijke juistheid van de feitenvaststelling. Door het naleven van het beginsel van `adversarial proceedings' en het beginsel van `equality of arms' wordt voorkomen dat de rechter op grond van vooroordelen, eenzijdige of onvolledige voorlichting tot een onjuiste feitenvaststelling, of meer algemeen: tot een onjuiste beoordeling, komt. Zie in deze zin ook het EHRM;

Een behoorlijk verloop van de procedure draagt dus ook bij aan de inhoudelijke juistheid van de rechterlijke beslissing.24 Dat blijkt ook uit rechtspraak waarin het EHRM overweegt dat de rechter de plicht heeft tot een deugdelijke bestudering van alle stellingen en bewijsmiddelen van een partij. Het is niet voldoende dat partijen de gelegenheid krijgen stellingen en bewijsmiddelen in te brengen; de rechter moet daaraan ook inhoudelijk aandacht besteden;

Het proces van waarheidsvinding is niet 'voor de Bhne', maar bevordert inhoudelijk juiste rechterlijke beslissingen.

Daarmee zijn we weer terug bij waarheidsvinding als resultaat, het belang dat rechterlijke uitspraken zoveel mogelijk berusten op een correcte feitenvaststelling.