2.3 Het maatschappelijke belang van waarheid

Vanwege het nauwe verband dat er is tussen waarheid en rechtvaardigheid, is het ook een maatschappelijk belang dat rechterlijke oordelen zoveel mogelijk op een correcte feitenvaststelling berusten. Dit is bijvoorbeeld te lezen in de in de inleiding al geciteerde overweging van de Hoge Raad:

Dat waarheidsvinding in de procedure een maatschappelijk belang dient, hangt in de eerste plaats samen met het noodzakelijke vertrouwen in rechtspraak. Dit vertrouwen zou worden geschonden, wanneer de rechter zich niet bekommert om een correcte vaststelling van de feiten en de rechter onverschillig zou staan ten aanzien van de werkelijke gang van zaken. Mensen gaan naar de rechter in de verwachting dat de rechter een rechtvaardige beslissing zal nemen; zoals we zagen, vereist dat, dat de feiten zoveel mogelijk in overeenstemming met de werkelijkheid worden vastgesteld. Om te voldoen aan deze — terechte — verwachting van rechtzoekenden, zal de rechter ook inderdaad zoveel als mogelijk is de correcte feiten moeten vaststellen.

Bovendien raakt een rechterlijke procedure niet alleen het belang van partijen, maar is daarbij ook een maatschappelijk belang betrokken.2 Dat maatschappelijk belang heeft verschillende aspecten.

Een eerste aspect van het maatschappelijk belang van rechterlijke procedures is dat de rechtsaanspraken die een partij heeft op basis van haar materiële rechtspositie, door haar daadwerkelijk bij de rechter geldend moeten kunnen worden gemaakt. Dit is niet alleen een kwestie van vertrouwen in de rechtspraak. Het gaat er ook om dat de doelstellingen die aan rechtsregels ten grondslag liggen, worden gerealiseerd. Denk bijvoorbeeld aan de regel dat werknemers die schade lijden als gevolg van een ziekte die zij door hun werk hebben opgelopen, recht hebben op schadevergoeding. Het is een maatschappelijk belang dat werknemers die zo'n beroepsziekte hebben, ook daadwerkelijk schadevergoeding krijgen. Niet alleen omdat anders het vertrouwen van individuele werknemers in het functioneren van het rechtssysteem wordt ondergraven, maar ook omdat anders de norm, die beoogt op een bepaalde wijze retributieve rechtvaardigheid te bewerkstelligen, zinledig wordt. Ook dat zou het maatschappelijk functioneren van het rechtssysteem ondergraven. De rechterlijke procedure moet dus zo functioneren dat werknemers die een beroepsziekte hebben, bij de rechter ook daadwerkelijk schadevergoeding krijgen. Wanneer de werknemer in werkelijkheid een beroepsziekte heeft, willen we dat de rechter ook vaststelt dát de werknemer een beroepsziekte heeft. En in de tegengestelde situatie, waarin de werknemer in werkelijkheid geen beroepsziekte heeft, willen we dat de rechter vaststelt dat de werknemer geen beroepsziekte heeft. Daarmee is het zoveel mogelijk correct vaststellen van de feiten niet alleen in het belang van een individuele partij, maar ook een algemeen belang.

In de tweede plaats is het maatschappelijk belang betrokken bij een juiste vaststelling van de feiten, omdat het om overheidsrechtspraak gaat. Een rechterlijke beslissing is ook steeds de uitoefening van staatsmacht. Dit stelt eisen aan de legitimiteit van rechterlijke beslissingen. Eén van die eisen is dat rechterlijke beslissingen zoveel mogelijk moeten berusten op een juiste vaststelling van de feiten. Dit aspect van het belang van waarheidsvinding is ook benadrukt door de Commissie fundamentele herbezinning Nederlands Burgerlijk Procesrecht;

De gedachte dat het van maatschappelijk belang is dat rechterlijke uitspraken berusten op een juiste vaststelling van de feiten, is niet nieuw. Zij is ook al te vinden bij Moltzer, die ruim een eeuw geleden zijn publiekrechtelijke bewijstheorie ontvouwde. Deze theorie berust op de stelling dat het aan het licht komen van de waarheid in de civiele procedure niet alleen een privaat belang is, maar, vanaf het moment dat het proces aanhangig is geworden, ook een publiek belang;

Moltzer zegt dus dat wanneer partijen eenmaal betrokken zijn in een procedure, zij verplicht zijn de autoriteit van de rechterlijke uitspraak te aanvaarden. De wet kent macht toe aan de rechterlijke uitspraak en partijen zijn gedwongen de uitspraak na te leven. Het "In naam der koningin" dat op elk authentiek afschrift van een rechterlijke uitspraak is geplaatst, machtigt tot tenuitvoerlegging van de uitspraak. Een rechterlijke uitspraak biedt de grondslag tot gezagsuitoefening door de Staat, tot het ingrijpen in 'de wereld'. Dit is het 'ernstig karakter' van rechtspraak.5 Rechtspraak is niet het vrijblijvend oplossen van een casus. In de casus kunnen we uitgaan van fictie, van een hypothetische stand van zaken, maar in de rechtspraak gaat het om de werkelijke stand van zaken; de rechterlijke uitspraak grijpt in in die werkelijke stand van zaken. De legitimiteit van de gezagsuitoefening wordt ondergraven wanneer de feiten waarop de uitspraak van de rechter berust, niet overeenstemmen met de werkelijke gang van zaken.

Onder meer op dit punt onderscheidt rechtspraak zich van mediation.6 Zowel bij rechtspraak als bij mediation gaat het om het beëindigen van een conflict tussen partijen. Maar mediation machtigt, anders dan een rechterlijke uitspraak, niet tot het uitoefenen van staatsmacht. Wanneer partijen een vaststellingsovereenkomst hebben gesloten, is deze niet in rechte afdwingbaar.7 Bij mediation gaat het, anders dan bij rechtspraak, niet om de uitoefening van staatsmacht, zodat in dit opzicht geen sprake is van betrokkenheid van het algemeen belang. Het zal ook om deze reden zijn dat in de handboeken voor mediation is te lezen dat het niet noodzakelijk is dat de waarheid boven tafel komt, dat de juiste feiten worden vastgesteld;

Het accent ligt bij mediation dus veel meer op het erkennen van de wederzijdse belangen van partijen, op het verkrijgen van onderling vertrouwen en het op basis daarvan bereiken van overeenstemming, dan op de vraag hoe de feiten zich nu precies hebben voorgedaan.

Een derde aspect van het maatschappelijk belang van een rechterlijke procedure vloeit voort uit het rechtsvormende aspect van rechtspraak. Soms wordt gedacht dat rechtspraak, net als mediation, alleen gaat over het beslechten van geschillen.

Geschilbeslechting is dan een synoniem voor rechtspraak, of is in ieder geval het belangrijkste doel van rechtspraak.

Een rechterlijke uitspraak beslecht echter niet alleen het conflict tussen partijen, maar draagt zelf ook bij aan het recht en vormt daarmee het recht.9 Rechterlijke uitspraken hebben daarmee een verdere strekking dan alleen de betrokken partijbelangen; zij maken deel uit van het recht zelf. Dit is duidelijk, wanneer een rechterlijke uitspraak een 'leemte' in de regelgeving opvult; wanneer een bepaalde uitleg wordt gegeven aan nieuwe rechtsregels of wanneer nuances worden aangebracht in bestaande rechtsregels. Maar ook wanneer een rechterlijke uitspraak een vaste lijn voortzet, is die uitspraak deel van het recht en daarmee rechtsvormend. Luban omschrijft dit als het rechtsstatelijke aspect van rechtspraak.10 Zie in deze lijn ook Loth en Mak;

Maar om met gezag en voldoende maatschappelijke legitimatie invulling te kunnen geven aan dit rechtsstatelijke of rechtsvormende aspect van rechtspraak, moeten de feiten waarop een rechterlijke uitspraak is gebaseerd, op waarheid, op een correcte vaststelling van de feiten zijn gebaseerd. Anders zou slechts sprake zijn van een hypothese, van het enkele herhalen van de rechtsregel zelf. Pas wanneer die rechtsregel de werkelijke feiten van het concrete geval ontmoet — waarmee recht wordt gevormd — krijgt die rechterlijke beslissing ook het gezag dat vereist is om deel uit te kunnen maken van de door Loth en Mak bedoelde 'normatieve structuur' van het recht.12