HR, 08-03-2013, nr. 12/05425

Verzoeker tot cassatie (hierna: betrokkene) is geboren in februari 1994. Hij verblijft in een inrichting voor verstandelijk gehandicapten te Zwammerdam (hierna: het psychiatrisch ziekenhuis)1..

Bij verzoekschrift, ingekomen op 6 augustus 20122., heeft de officier van justitie in het arrondissement 's-Gravenhage aan de rechtbank aldaar verzocht een machtiging te verlenen tot voortgezet verblijf van betrokkene in een psychiatrisch ziekenhuis (art. 15 Wet Bopz). Bij het verzoekschrift was een verklaring d.d. 26 juli 2012 gevoegd, ondertekend door de geneesheer-directeur van de instelling waar betrokkene verblijft; deze heeft het voorafgaande psychiatrisch onderzoek laten verrichten door de niet bij de behandeling betrokken psychiater [psychiater].

Tijdens de mondelinge behandeling op 30 augustus 2012 heeft de rechtbank betrokkene en zijn advocaat en, aan de zijde van het ziekenhuis, de arts [arts] en de behandelcoördinator [de behandelcoördinator] gehoord. De advocaat heeft - voor zover in cassatie van belang - als verweer aangevoerd:

Uit de verklaring van de (behandelend) arts ter zitting:

Bij beschikking van 30 augustus 2012 heeft de rechtbank een machtiging tot voortgezet verblijf verleend voor het tijdvak tot en met 6 augustus 2013. In reactie op het verweer overwoog de rechtbank:

Namens betrokkene is - tijdig - beroep in cassatie ingesteld. In cassatie is geen verweer gevoerd.

Onderdeel I heeft betrekking op de geneeskundige verklaring; onderdeel II op het niet toestaan van een 'second opinion'.

Onderdeel I stelt voorop dat op grond van art. 16 lid 1 in verbinding met art. 5 Wet Bopz een verklaring van de geneesheer-directeur moet worden overgelegd waaruit blijkt dat betrokkene kort tevoren met het oog op de te verlenen machtiging is onderzocht door een psychiater die niet bij de behandeling betrokken was. Uit de door de officier van justitie overgelegde geneeskundige verklaring4. volgt volgens het middelonderdeel dat psychiater [psychiater] de in het middel aangeduide informatie niet heeft verkregen uit eigen onderzoek (eigen waarneming), maar dat de desbetreffende gegevens hem zijn medegedeeld door de GZ-psycholoog [de psycholoog], die betrokkene behandelt. De klacht houdt in dat de geneeskundige verklaring hierdoor niet voldoet aan de eisen die de wet daaraan stelt.

De door de rechtbank vermelde omstandigheid dat betrokkene in de gelegenheid is gesteld om mee te werken aan de totstandkoming van de geneeskundige verklaring en dat het zijn keuze is geweest, dat niet te doen (zie alinea 1.4 hiervoor), doet volgens het middelonderdeel aan dit gebrek niet af. De toelichting vermeldt dat namens betrokkene bij de rechtbank is aangevoerd dat het doel en het belang van het psychiatrisch onderzoek hem niet duidelijk zijn gemaakt. In de motivering van de beschikking is dit standpunt niet weerlegd. Aan iemand van wie wordt gezegd dat hij functioneert op het niveau van een circa 5-jarige5., kan volgens de klacht niet worden tegengeworpen dat het zijn eigen keuze is geweest om niet mee te werken. In ieder geval heeft de rechtbank onvoldoende gemotiveerd waarom op basis van deze geneeskundige verklaring de beslissing tot vrijheidsbeneming is genomen. Tot zover de samengevatte klacht.

Als uitgangspunt is correct dat de geneesheer-directeur, wanneer hij zelf niet een (niet bij de behandeling van de patiënt betrokken) psychiater is, de betrokkene laat onderzoeken door een niet bij de behandeling betrokken psychiater. Dat voorschrift is in deze zaak nageleefd: de geneesheer-directeur heeft voor het psychiatrisch onderzoek de niet bij de behandeling betrokken psychiater [psychiater] ingeschakeld. Ter beantwoording blijft dan de vraag of het psychiatrisch onderzoek dat de psychiater [psychiater] heeft uitgevoerd, aan de daaraan te stellen eisen voldoet.

Art. 5, lid 1 onder e, EVRM stelt eisen aan een vrijheidsbeneming die wordt gebaseerd op een stoornis van de geestvermogens. In het arrest Winterwerp/Nederland6. heeft het EHRM gepreciseerd dat op deze grond aan een persoon niet de vrijheid mag worden ontnomen "unless he has been reliably shown to be of 'unsound mind'. The very nature of what has to be established before the competent national authority - that is, a true mental disorder - calls for objective medical expertise."7.. In het arrest Varbanov/Bulgarije8. is dit vereiste van een objective medical expertise nader uitgewerkt. Het EHRM maakte daarbij een uitzondering voor gevallen waarin een direct contact tussen de onderzoekende psychiater en de betrokken patiënt niet mogelijk blijkt, omdat deze niet wil meewerken aan het psychiatrisch onderzoek: "Where no other possibility exists, for instance due to a refusal of the person concerned to appear for an examination, at least an assessment by a medical expert on the basis of the file must be required" (rov. 47). De Hoge Raad heeft de rechtspraak van het EHRM over dit onderwerp samengevat als volgt:

In de regel - behoudens gevallen waarin dat niet mogelijk is, zoals bij een weigering van de patiënt om met de psychiater te spreken - houdt het psychiatrisch onderzoek ten minste in dat de psychiater de patiënt in een direct contact spreekt en observeert10.. Vanzelfsprekend behoeft het onderzoek niet beperkt te blijven tot gesprekken en observaties. De met het onderzoek belaste psychiater neemt kennis van het dossier en pleegt overleg met de huisarts en met de behandelend psychiater, maar kan ook bij anderen inlichtingen inwinnen11.. Een behandelaar die geen arts is, zoals in dit geval de GZ-psycholoog, kan als informant een rol spelen bij de totstandkoming van de geneeskundige verklaring12.. De in het middel aangevoerde omstandigheid dat in de geneeskundige verklaring gebruik is gemaakt van informatie die van de behandelende GZ-psycholoog, die niet een psychiater is, werd verkregen, diskwalificeert het psychiatrisch onderzoek geenszins. Wel is noodzakelijk dat de psychiater die de geneeskundige verklaring opmaakt en in dat verband anderen raadpleegt, zijn eigen conclusies trekt: hij mag niet blindvaren op het oordeel van derden13.. Indien in het middel mocht zijn bedoeld dat de psychiater [psychiater] blindelings is afgegaan op het oordeel van de GZ-psycholoog en zelfs niet is toegekomen aan een eigen bestudering en beoordeling van de relevante stukken (het middel is op dit punt voor meerder uitleg vatbaar), faalt de klacht bij gebrek aan feitelijke grondslag. In de zowel door psychiater [psychiater] als door de geneesheer-directeur ondertekende geneeskundige verklaring wordt verwezen naar de bijgevoegde stukken (behandelplan en aantekeningen m.b.t. de voortgang van de behandeling). Daaruit volgt m.i. dat de rapporterende psychiater [psychiater] van die stukken heeft kennisgenomen. Aan de hand daarvan heeft de rechtbank mogen aannemen dat de gevolgtrekking die de psychiater [psychiater] aan zijn onderzoek heeft verbonden mede op die stukken is gebaseerd, waaraan niet afdoet dat de verklaring vermeldt dat de informatie is verkregen van de GZ-psycholoog.

Indien de betrokken patiënt weigert met de onderzoekende psychiater te spreken of zich anderszins aan het onderzoek onttrekt, is de psychiater aangewezen op andere bronnen van informatie. Uit het voorgaande (alinea 2.5) volgt dat in zo'n geval toelaatbaar is dat de psychiater zijn bevindingen baseert op niet rechtstreeks van de patiënt zelf afkomstige gegevens, zoals informatie uit het dossier of bij derden verkregen inlichtingen. Deze situatie doet zich volgens de rechtbank hier voor. Dat oordeel geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Onderdeel I faalt.

Ten overvloede merk ik hierover nog op dat in gevallen waarin de betrokkene niet heeft meegewerkt aan het in art. 5 lid 1 Wet Bopz bedoelde psychiatrisch onderzoek, de rechter onderzoekt of de met het onderzoek belaste psychiater heeft gedaan wat redelijkerwijs van hem kon worden verwacht om het vereiste onderzoek, dat wil zeggen een onderzoek waarin de psychiater de betrokkene in een direct contact spreekt en observeert, te doen plaatsvinden14.. Zo niet, dan kan de rechter alsnog een onderzoek gelasten15.. In het betoog in het cassatierekest, hiervoor samengevat in alinea 2.3, lees ik niet een rechtsklacht over niet-naleving van deze regel.

Onderdeel II klaagt over het voorbijgaan aan het (subsidiaire) verzoek van betrokkene om een second opinion. Zoals gezegd, betwistte betrokkene ter zitting zowel de diagnose als het gestelde gevaar.

In de Wet Bopz is voorgeschreven dat de officier van justitie bij het verzoekschrift een verklaring overlegt van de geneesheer-directeur die de betrokken patiënt heeft onderzocht of heeft doen onderzoeken door een niet bij de behandeling betrokken psychiater. Indien de betrokkene geen genoegen neemt met het resultaat van dat onderzoek, kan hij desgewenst zelf een deskundige inschakelen, zich laten onderzoeken en daarover schriftelijk rapport laten uitbrengen. De betrokkene kan bovendien een door hemzelf ingeschakelde deskundige ter zitting door de rechter laten horen. Hierbij geldt de maatstaf van art. 8 lid 6, tweede volzin, Wet Bopz. Van deze mogelijkheden heeft betrokkene in deze zaak geen gebruik gemaakt. Een patiënt die het oneens is met het resultaat van het onderzoek heeft nog een derde mogelijkheid: hij kan de rechtbank verzoeken gebruik te maken van haar bevoegdheid om ambtshalve een deskundige te benoemen voor het doen van een (tegen)onderzoek, zoals een onderzoek naar de stoornis van de geestvermogens, het oorzakelijk verband tussen de stoornis en het gestelde gevaar, of een ander relevant onderzoeksthema. De maatstaf ten aanzien van een dergelijk verzoek luidt:

Getoetst aan deze maatstaf, valt op dat de weigering van betrokkene om mee te werken aan het psychiatrisch onderzoek door de psychiater [psychiater] niet kan verklaren waarom het verzoek om een second opinion door de rechtbank is afgewezen: in dat verzoek ligt immers besloten dat betrokkene wel wil meewerken aan het onderzoek door een door de rechtbank aan te wijzen psychiater. Daarbij kan zelfs in het midden blijven of betrokkene destijds adequaat is ingelicht over de betekenis van het onderzoek door de psychiater [psychiater] en over de consequenties van een eventuele weigering.

Het oordeel van de rechtbank berust niet uitsluitend op deze eerdere weigering. Het oordeel over de stoornis van de geestvermogens berust tevens op "de stukken" en op de ter zitting afgelegde verklaringen, in het bijzonder op de omstandigheid dat betrokkene al meerdere jaren onder behandeling staat voor zijn problematiek en vele maanden in een accommodatie voor gesloten jeugdzorg heeft moeten verblijven. De verwijzing naar de ter zitting afgelegde verklaringen zijn m.i. niet redengevend. Weliswaar heeft de arts [de arts] duidelijk aangegeven waarom hij een nader onderzoek naar de diagnose niet nodig achtte (zie alinea 1.3 hiervoor), maar uit niets blijkt dat de rechtbank dit heeft beschouwd als een rapportage van een (objectief) onderzoek door een psychiater die niet bij de behandeling betrokken was.

Met de verwijzing naar "de stukken" doelt de rechtbank op de geneeskundige verklaring, het afschrift van het behandelingsplan en de in art. 37a Wet Bopz bedoelde aantekeningen. Het valt wel te begrijpen, wat de rechtbank hierbij voor ogen heeft gehad. Als bijlagen bij het inleidend verzoekschrift zijn een uitgebreide anamnese en een betrekkelijk uitvoerig behandelingsplan overgelegd. De omstandigheid dat betrokkene al meerdere jaren onder behandeling staat voor zijn problematiek, komt daaruit voldoende naar voren. Maar de vraag is hier aan de orde, of deze verwijzing redengevend is voor de afwijzing van het verzoek om een second opinion. De ter zitting geuite bezwaren waren gericht tegen de diagnose (en, zo begrijp ik, tegen de veronderstelde stoornis van de geestvermogens in de zin van art. 1 Wet Bopz). De in deze stukken beschreven feiten zijn weliswaar verhelderend, maar zeggen op zichzelf weinig over een objectieve (van buiten de behandelende sector afkomstige) vaststelling van de betwiste stoornis of gebrekkige ontwikkeling van de geestvermogens van betrokkene. In het bijzonder heeft de rechtbank niet vastgesteld dat voldoende objectieve en actuele onderzoeksgegevens m.b.t. de behandeling en opname ter kennis van de rechtbank zijn gebracht die het uitbrengen van een nieuwe opinion overbodig zouden maken.

Met betrekking tot het oordeel over het te duchten gevaar heeft de rechtbank met haar verwijzing naar "de stukken" en naar een recent geweldsincident weliswaar duidelijk gemaakt welk gevaar de rechtbank hier voor ogen had, maar het vereiste oorzakelijk verband tussen de stoornis en het gevaar wordt daarmee voor de lezer niet duidelijk.

Per saldo ben ik van mening dat ook deze (tweede) pijler de beslissing tot afwijzing van het verzoek om een second opinion (contra-expertise) niet kan dragen. Onderdeel II is gegrond, zodat de bestreden beschikking niet in stand kan blijven. Na verwijzing zal alsnog een beslissing moeten worden genomen op het verzoek om een second opinion.

De conclusie strekt tot vernietiging van de bestreden beschikking en tot verwijzing van de zaak naar de rechtbank te 's-Gravenhage.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

a. - g.