HR, 01-02-2005, nr. 00046/04 E

In de onderhavige zaak, die verband houdt met de Enschedese vuurwerkramp, heb ik op 22 juni 2004 een conclusie genomen. Nadien is gebleken dat een door de verdediging gedaan verzoek om de schriftuur mondeling toe te lichten als bedoeld in art. 438, tweede lid onder a, Sv, over het hoofd is gezien. Op 14 september 2004 is de verdediging alsnog in de gelegenheid gesteld de schriftuur mondeling toe te lichten. Aan de hand van een pleitnota, die aan de Hoge Raad is overgelegd, heeft mr. J.P. Plasman, advocaat te Amsterdam, op voormelde datum de schriftuur mondeling toegelicht.

In deze toelichting is één vraag in het bijzonder in de aandacht van Uw Raad aanbevolen, te weten, of in de onderhavige zaak gesproken kan worden van schuld in de betekenis die daaraan volgens art. 158 (oud) Sr moet worden verleend.

Tegen 's hofs bevestigende beantwoording van deze vraag is in de schriftuur in het eerste middel een aantal klachten opgeworpen. In mijn conclusie van 22 juni 2004 heb ik uiteengezet waarom deze klachten falen en dat (en waarom) het oordeel van het hof geen blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting en dit oordeel evenmin onbegrijpelijk is. De kennisneming van de toelichting op 14 september jongstleden heeft mij niet tot een andere mening gebracht. In deze aanvullende conclusie zal ik een en ander nader toelichten, met inachtneming van de punten waarop in de mondelinge toelichting op de schriftuur de nadruk is gelegd.

Voorafgaand aan de bespreking van het standpunt van de verdediging wijd ik enige woorden aan schuld in het strafrecht in het algemeen en voorts in het bijzonder aan schuld als bedoeld in art. 158 (oud) Sr.

In de strafrechtelijke literatuur worden verschillende betekenissen verleend aan het begrip schuld.1. Een wel gemaakt onderscheid is dat van schuld op elementniveau, op bestanddeelniveau en schuld in verband met de straftoemeting.2. De strafvorderlijke schuld ("voldoende aanwijzing van schuld", het-gedaan-hebben) laat ik verder onbesproken.

Met schuld op elementniveau wordt dan gedoeld op de voor elke strafrechtelijke veroordeling vereiste verwijtbaarheid van het handelen. Hierin komt het karakter van ons strafrecht tot uiting als wij spreken over schuldstrafrecht. Dit, in tegenstelling tot de (oude) "Erfolgshaftung", waarin enkel de gevolgen van de daad relevant zijn en het verwijt dat de dader daarvoor gemaakt kan worden geen gewicht in de schaal legt. Iets daarvan is terug te vinden indien wij in de moderne tijd spreken over risico-aansprakelijkheid, waarin geen ruimte is voor nuancering naar gelang van de (mate van) verwijtbaarheid. Algemeen gezegd passen wij geen risico-strafrecht toe, en is er altijd - hoe gering soms ook - de mogelijkheid om aan bestraffing te ontkomen wanneer de dader van zijn daad in het geheel geen verwijt kan worden gemaakt. Met name in het economisch verkeer gaat de aansprakelijkheid overigens heel ver, omdat het daar nu eenmaal gaat om activiteiten die men vrijwillig en bij zijn volle verstand verricht, en de eisen die uit een veelheid van belangen voortvloeien (bijvoorbeeld voedselveiligheid; regulering van gevaarlijke industriële bedrijvigheid) uiterste waakzaamheid vergen. Niettemin geldt ook daar het beginsel: geen straf zonder schuld.3. Dit vindt zijn uitwerking in de geschreven en ongeschreven4. strafuitsluitingsgronden.

Bij schuld op bestanddeelniveau, ook wel culpa genoemd, gaat het om de betekenis van dit begrip zoals dat in de delictsomschrijving is opgenomen. Hier kan worden volstaan met de algemene opmerking dat wanneer schuld bestanddeel is, dit bestanddeel is vervuld indien de verdachte een aanmerkelijke verwijtbare onvoorzichtigheid aan de dag heeft gelegd: het gaat om culpa lata, en niet om culpa levis. Deze laatste ligt beneden het verwijtbaarheidsniveau, hoe desastreus de gevolgen van deze lichtste vorm van onachtzaamheid ook mogen zijn.5. Op de culpa lata kom ik - ook toegesneden op de onderhavige zaak - uitgebreid terug.

Bij schuld als begrip bij de straftoemeting past de notie 'straf naar de mate van schuld', hetgeen een ongeschreven, zij het door Uw Raad niet volledig omarmd beginsel in ons strafrecht is. Het beginsel treedt in werking wanneer wij onderscheiden naar algehele, verminderde of ontbrekende toerekeningsvatbaarheid. Consequent uit dit beginsel doorredenerend kan aan een verminderd toerekeningsvatbare dader nooit de op een delict gestelde maximumstraf worden opgelegd, of een straf die daar dicht onder ligt. Deze consequentie trekt de Hoge Raad echter niet.6. Maar ook buiten het kader van de (on)toerekeningsvatbaarheid wordt het beginsel toegepast, zoals wanneer een beroep op noodweer wordt verworpen, maar de straf toch licht uitvalt. Hoe dit ook zij: voordat de rechter in een concrete zaak aan een oordeel op dit vlak toekomt, heeft hij de schuld op elementniveau en - indien de delictsomschrijving daartoe noopt - op bestanddeelniveau vastgesteld.

In de praktijk worden deze verschillende betekenissen niet steeds strikt gescheiden. Dat hoeft ook niet. Wanneer de rechter een forse straf oplegt voor hoogst roekeloos rijgedrag, stelt hij daarmee de culpa lata vast, de verwijtbaarheid an sich, en de mate van verwijtbaarheid die relevant is voor de straftoemeting. Op alle drie voormelde niveaus wordt daarmee iets over schuld gezegd. Het is, ook in verband met de onderhavige zaak, nuttig dit onderscheid voor ogen te houden omdat 's hofs overwegingen enerzijds voor een deel hoofdzakelijk betrekking hebben op de schuld op bestanddeelniveau en anderzijds vooral zien op schuld als begrip bij de straftoemeting. Het hiernavolgende heeft, omdat daartegen de klachten van de verdediging zich richten, in het bijzonder betrekking op 's hofs vaststelling van de schuld op bestanddeelniveau.

Schuld als bestanddeel, culpa, heeft volgens De Hullu twee kanten. De dader moest anders handelen en kon ook anders handelen. Het voorgevallene was vermijdbaar en is verwijtbaar.(7) Zoals Remmelink schreef: "culpa is het niet of onvoldoende werkelijk voorzien hebben van het fatale gevolg van zijn gedrag, hoewel dat gemakkelijk had gekund en derhalve had behoord."(8) Daarbij geldt, als gezegd, in het algemeen dat niet reeds van schuld in deze betekenis sprake is bij de geringste onachtzaamheid, of wanneer niet de uiterste voorzichtigheid is betracht. Er moet sprake zijn van het niet in acht nemen van die voorzichtigheid die van ieder persoon mag worden gevergd, dus een min of meer grove of aanmerkelijke onvoorzichtigheid, onachtzaamheid of nalatigheid.(9)

Behalve dat schuld feitelijk en psychisch wordt gekleurd (de verdachte kon zowel feitelijk als psychisch anders handelen) is schuld dus een sterk normatief gekleurd begrip: de verdachte behoorde anders te handelen, de verdachte behoorde te weten van de gevaren. Hoe streng de normen zijn waaraan de verdachte moet voldoen - wat in de gegeven omstandigheden van hem mocht worden verwacht - is daarbij afhankelijk van verschillende factoren.

Een belangrijke factor is de functie of hoedanigheid van de verdachte en het kader waarin hij handelt. Van personen die beroepsmatig met bepaalde risico's worden geconfronteerd wordt ten aanzien van die risico's een grote mate van oplettendheid verlangd alsmede een grote zorgvuldigheid in het voorkomen dat die risico's zich verwezenlijken. Die eisen mogen worden gesteld. Zie mijn eerder, bij risico-aansprakelijkheid, gemaakte opmerking.

Onze samenleving is in hoge mate gespecialiseerd. Die specialisering brengt mee dat ieder die vrijwillig in een bepaalde functie of hoedanigheid optreedt, de daarbij behorende verantwoordelijkheid, ook uit te drukken als zorgplicht, op zich neemt. Zo mag bijvoorbeeld van een verpleegster uiterste zorgvuldigheid worden verlangd ten aanzien van het zich ervan vergewissen de juiste narcosemiddelen te verstrekken aan degene die de medische ingreep verricht.(10) Zelfs een apothekersassistente-stagière kan zich niet van een verwijt van onvoorzichtigheid bevrijden door zich te beroepen op het advies van haar begeleidster.(11) Van de vrachtwagenchauffeur die rechts afslaat wordt uiterste oplettendheid gevergd ten aanzien van de mogelijkheid dat zich in zijn dode hoek een zwakkere verkeersdeelnemer bevindt.(12) Men spreekt in dit verband van Garantenstellung.(13) Wat iemand behoorde te weten en hoe iemand behoorde te handelen wordt door de omstandigheden en eisen van iemands functie/hoedanigheid sterk gekleurd.

Andere factoren die van belang zijn bij het vaststellen of sprake is van aanmerkelijke verwijtbare onvoorzichtigheid, zijn de geestesgesteldheid van de verdachte en de aard van het handelen, objectief beschouwd.

Wat de geestesgesteldheid betreft kunnen gevallen waarin de verdachte tevoren besef heeft gehad van het bestaan van het risico, doch gehoopt heeft dat zich dit niet zou realiseren (bewuste schuld) worden onderscheiden van gevallen waarin de verdachte tevoren niet van een bestaand risico op de hoogte was, van welke onwetendheid hem niettemin een verwijt kan worden gemaakt omdat hij had het behoren te weten (onbewuste schuld). Een preciezer onderscheid van de verschillende gradaties van dit inwendige, ook wel subjectieve, aspect van de schuld is mogelijk.(14)

Wat de aard van het handelen betreft kan (opnieuw) worden gewezen op de regulering van allerlei sectoren van de samenleving, soms in zeer vergaande mate, zoals - en dat is voor de onderhavige zaak van belang - in het belang van ieders veiligheid. Bijkans onoverzienbaar veel handelings- en gedragsvoorschriften worden door de wetgever uitgevaardigd, zoals verkeersregels voor ieder die zich in het verkeer begeeft, en veiligheidsvoorschriften voor bedrijven.(15) Wanneer men in strijd handelt met voorschriften die juist met het oog op de veiligheid in het leven zijn geroepen en indien daardoor de gevolgen intreden die deze voorschriften beoogden te voorkomen, kan al snel worden gesproken van aanmerkelijke verwijtbare onvoorzichtigheid,(16) hoewel ik niet zal ontkennen dat overmacht of afwezigheid van alle schuld hier mogelijk is. Rijdt men als automobilist te hard door de bebouwde kom, schendt men kortom een met het oog op de veiligheid gegeven norm, en veroorzaakt men een ongeval, dan zal men een harde dobber hebben om aan het schuldoordeel te ontkomen.(17) Snelheid zou een totaal irrelevante omstandigheid moeten zijn bij het ontstaan van het ongeval.

Verder kan in dit verband worden gewezen op de omvang en de aard van de risico's waarop het handelen of nalaten betrekking heeft. Naarmate de risico's voor het leven van anderen groter worden, mogen hogere eisen worden gesteld aan degene die ervoor zorg moet dragen dat deze risico's zich niet verwezenlijken.(18) Van bedienaren van een contrôlepaneel van een kerncentrale of van luchtverkeersleiders mag worden geëist dat zij nooit een verkeerde knop indrukken, nooit de aandacht laten verslappen.(19)

Tot zover over culpa in het algemeen. Alvorens aan een bespreking van de onderhavige zaak toe te komen eerst nog kort iets over het hier toepasselijke art. 158 (oud) Sr. Hoe deze bepaling luidt is weergegeven in de conclusie onder punt 39.

Voor een veroordeling gebaseerd op art. 158 (oud) Sr zal moeten worden vastgesteld dat het aan de schuld van de verdachte te wijten is dat een brand, een ontploffing of overstroming is gevolgd. Dít gevolg, de brand, ontploffing of overstroming, moet dus te wijten zijn aan diens aanmerkelijke en verwijtbare onvoorzichtigheid. De gevolgen die de brand, ontploffing of overstroming vervolgens heeft zijn aan het vorenbedoelde schuldverband onttrokken. Dit wil zeggen: wetenschap van de mogelijke gevolgen van een ontploffing (of gebrek aan wetenschap) doet niet ter zake.

Voldoende in dit opzicht is dat een causaal verband bestaat tussen de brand, ontploffing of overstroming en de gevolgen daarvan. Dit causale verband wordt beheerst door de leer van de redelijke toerekening. Zolang de gevolgen van de brand, ontploffing of overstroming van zodanige aard zijn dat zij in redelijkheid als gevolg van de brand, ontploffing of overstroming aan de dader kunnen worden toegerekend, kan het vereiste causale verband aanwezig worden geacht.(20) Indien een onafhankelijke oorzaak het gevolg in directe zin heeft bewerkstelligd, zal in redelijkheid het gevolg niet meer aan de eerstgedachte dader kunnen worden toegerekend. Bijvoorbeeld: de ambulance waarin het slachtoffer van de ontploffing naar het ziekenhuis wordt vervoerd raakt in een slip en te water, waardoor de gewonde verdrinkt.

Bij een tenlastelegging die is toegesneden op art. 158 (oud) Sr wordt de verdachte dus niet verweten dat hij schuld heeft aan de dood van slachtoffers. Hem wordt verweten schuld te hebben aan het ontstaan van een brand, ontploffing of overstroming, waarmee bepaalde gevolgen, zoals de dood van personen in relevant causaal verband staan.(21)

In de onderhavige zaak is de tenlastelegging en bewezenverklaring van feit 4, in mijn eerdere conclusie weergegeven onder punt 6, toegesneden op art. 158 (oud) Sr.

Kort samengevat is de schuld van verzoeker, de culpa lata dus, - als feitelijk leidinggever van SE Fireworks - aan de ontploffingen en branden die de dood van twintig personen ten gevolge hebben gehad, hierop gegrond dat SE Fireworks in de onmiddellijke nabijheid van een woonwijk:

Dat het voeren van een vuurwerkbedrijf grote risico's kan meebrengen, ook voor de omgeving daarvan, is evident. Dat is niet alleen makkelijk gezegd ná de onderhavige ramp, als waren wij toeschouwers bij een Griekse tragedie. Voorafgaand daaraan was de explosieve kracht van vuurwerk reeds geïllustreerd door de explosie op 14 februari 1991 van de vuurwerkfabriek MS Vuurwerk te Culemborg, waarbij twee personen om het leven kwamen. Ook buiten vuurwerkkringen is die ontploffing bekend. Dat vuurwerkfabrieken regelmatig ontploffen is een wereldwijd bekend fenomeen, waarvoor men alleen maar op Google "ontploffingen+vuurwerk" behoeft in te tikken.

Dit evident gevaarlijke karakter van vuurwerk doet op de vuurwerkondernemer, in het bijzonder wanneer zijn opslag zich in de nabijheid van een woonwijk bevindt, een zware zorgplicht rusten wat betreft het waarborgen van de veiligheid. Niet slechts voor zijn eigen personeel, maar ook, en met name, voor de omgeving. De vuurwerkondernemer dient hierop gespitst te zijn; hij moet onafgebroken op zijn qui vive te zijn. Dat degene die een dergelijk vuurwerkbedrijf voert de daaraan verbonden risico's en in het bijzonder de voorschriften die ertoe strekken te voorkomen dat die risico's zich verwezenlijken hoogst serieus moet nemen, behoeft geen betoog.

Uit de door het hof gebezigde bewijsmiddelen blijkt dat de bewezenverklaarde omstandigheden op grond waarvan de culpa lata is geconstrueerd bijna allemaal direct in strijd zijn met de voorschriften die, zo is in de vergunning opgenomen: "met betrekking tot brandpreventie en brandbestrijding" zijn verbonden aan de aan SE Fireworks ingevolge de Wet milieubeheer verstrekte vergunning.

Volgens die voorschriften:

Terzijde verdient hier opmerking dat de vennootschap ook op andere punten de vergunning(svoorwaarden) aan haar laars lapte, zoals blijkt uit het zonder vergunning bijplaatsen van zeecontainers op het terrein, en als opslagruimte gebruiken daarvan. Dit is niet van direct belang voor de vaststelling van de schuld, maar kleurt wel het beeld van een onderneming waarin de drijfveer van winstmaximalisatie het oog voor andere belangen, met name levensbelangen van anderen, ernstig heeft vertroebeld. Tekenend is in dit verband ook de illegale handel in vuurwerk - verkoop van professioneel vuurwerk aan particulieren - waaraan verzoeker zich schuldig heeft gemaakt.

Voorts volgt uit het tot het bewijs gebezigde NFI-rapport omtrent het ontstaan en verloop van de ramp dat de brand die het vuurwerk in zeecontainer E2 heeft ontstoken waarschijnlijk is ontstaan door brandend of smeulend vuurwerk uitgeworpen uit de - brandende - montageruimte C2. Op dat moment mocht volgens de met het oog op brandpreventie en -be-strijding gegeven vergunningsvoorschriften in de ruimte C2 evenwel helemaal geen vuurwerk aanwezig zijn. Vervolgens heeft in het bijzonder het massa-explosieve karakter van het in strijd met de vergunning aanwezige vuurwerk het verdere verloop en de omvang van de ramp bepaald. Ik citeer hier het tot het bewijs gebezigde slot van bedoeld NFI-rapport:

In de mondelinge toelichting op de schriftuur is 's hofs oordeel omtrent de schuld in de zin van art. 158 (oud) Sr nog eens bestreden. Na op basis van een a contrario redenering te hebben geconcludeerd dat het hof voor deze schuldvraag alleen de aanwezigheid van massa-explosief vuurwerk relevant heeft geacht en niet de reeks andere in de bewezenverklaring opgenomen omstandigheden - alsof het hof over één nacht ijs is gegaan! -, wordt een aantal argumenten ingebracht tegen 's hofs vaststelling van de schuld aan het aanwezig hebben van dat vuurwerk. De hoofdlijn in het betoog is dat een model vuurwerkondernemer niet anders zou hebben gehandeld dan verzoeker, nu de regelgeving op het gebied van etikettering gebood blind op het etiket af te gaan. Op de etiketten van het vuurwerk stond steeds dat de gevaarssubklasse 1.4 was. Daarvan is verzoeker dan ook uitgegaan.

Bij de beoordeling verdient vooropstelling dat het verzoeker en zijn mededirecteur waren op wie bij uitstek de plicht rustte om geen onveilige situatie te doen ontstaan in en om het bedrijf. Dat zij daarin grotelijks hebben gefaald is duidelijk. Als excuus wordt onder meer - zij het met nadruk - gewezen op de etiketten van het voornamelijk van Chinese producenten ingekochte vuurwerk. Op de door die producenten aangebrachte etiketten stond 1.4, hetgeen betekent dat het om niet-massaexplosief vuurwerk ging. Daarop is verzoeker afgegaan en moest hij ook afgaan, aldus de verdediging.

Allereerst moet worden vastgesteld dat de in de mondelinge toelichting beproefde a contrario-redenering niet op gaat.

Het onverpakt achterlaten van vuurwerk is extra gevaarlijk, omdat het risico van ontbranding met alle mogelijke gevolgen van dien daardoor veel groter wordt. Dat was de reden dat in de milieuvergunning expliciet het verbod was opgenomen om onverpakt vuurwerk achter te laten in de werk- en ompakruimte C2. De overtreding van dit verbod heeft - zoals volgt uit het TNO-rapport - waarschijnlijk in hoge mate in het beginstadium aan de uitbreiding van de brand bijgedragen. Dus hoewel de uiteindelijke omvang van de ramp meer een gevolg was van de aanwezigheid van het massa-explosieve vuurwerk, is voor het ontstaan van de ramp en dus voor de vaststelling van de hier relevante schuld in de zin van art. 158 (oud) Sr ook deze - eveneens funeste - overtreding zeer relevant.

Dan de opvatting dat verzoeker op het etiket moest afgaan. Dat klinkt alsof hij daartoe door de overheid is gedwongen terwijl diezelfde overheid hem daarvan nu een verwijt maakt. Maar zo is het niet. Verzoeker mocht een vuurwerkhandel drijven en moest daarbij de veiligheid waarborgen in welk kader hem vergund was een bepaalde hoeveelheid vuurwerk van de gevarensubklasse 1.4 op te slaan en een zeer geringe hoeveelheid van gevarensubklasse 1.3. Zijn zorgplicht als vuurwerkondernemer met een grote opslag in een woonwijk bracht mee dat zodra verzoeker reden zou hebben te twijfelen aan de juistheid van de indeling van bepaalde vuurwerkproducten in een bepaalde gevarensubklasse door de producenten waarmee hij handel dreef, hij zich met het oog op de veiligheid hieromtrent minstgenomen nader moest informeren of ervan afzien dit product nog langer te voeren.

Ik grijp even terug naar het hiervoor genoemde voorbeeld van het ongeval met de snelheidsover-treder. Het baat hem niet om te zeggen dat hij niet wist dat hij te hard reed omdat hij niet op zijn snelheidsmeter heeft gekeken (die in zijn voertuig aanwezig moet zijn).(22) Een betere vergelijking is nog wanneer de automobilist zou zeggen dat zijn snelheidsmeter geen hogere dan de toegestane snelheid aangaf, maar dat blijkt dat de snelheidsmeter defect is. Dan wordt relevant of er omstandigheden zijn aan te wijzen op grond waarvan de verdachte niet heeft mogen vertrouwen op hetgeen de snelheidsmeter aangaf. Een fors verschil tussen de gemeten en de werkelijke snelheid is zo'n omstandigheid. Dat kan niemand ontgaan, en dat mag een verantwoordelijke automobilist niet ontgaan. Vertaald naar deze zaak, waarin is komen vast te staan dat de op de verpakking van het vuurwerk aangegeven gevaarsklasse - telkens 1.4 - niet juist was, omdat het in feite ging om massa-explosief vuurwerk, moet de vraag worden gesteld of er omstandigheden zijn aan te wijzen op grond waarvan verzoeker niet heeft mogen vertrouwen op hetgeen de etiketten aangaven.

Het hof heeft vastgesteld dat zulke omstandigheden er zijn en dat verzoeker niet heeft mogen vertrouwen op de etiketten. Daarbij heeft het hof meegewogen (p. 14 arrest) dat verzoeker dagelijks professioneel met vuurwerk bezig was en beschikte over deskundigheid om de daaraan verbonden gevaren adequaat in te schatten en dat verzoeker en zijn mededirecteur een zelfstandige verantwoordelijkheid hadden als ondernemers in vuurwerk, waarvan zij beter dan wie ook de gevaarlijke aard hadden moeten onderkennen. In het algemeen mocht van hen dus, anders gezegd, kennis van zaken en een zeer alerte houding worden verwacht; ook ten aanzien van de categorieën toegestaan vuurwerk (1.4 en een beetje 1.3; geen 1.1). De volgende omstandigheden, welke het hof in onderlinge samenhang heeft beschouwd, heeft het hof aangewezen op grond waarvan verzoeker in het bijzonder gealarmeerd had moeten raken.

Dat het hof hierop de culpa lata heeft gegrond ten aanzien van het aanwezig hebben van massa-explosief vuurwerk, geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onbegrijpelijk. Een model-vuurwerkondernemer met de ervaring en capaciteiten van verzoeker en een opslag gesitueerd zoals die van verzoeker, zou hebben getwijfeld aan de juistheid van de etikettering en daarop actie hebben ondernomen. Een dergelijke ondernemer zou een scherper oog voor de veiligheidsaspecten hebben gehad en uiteraard ook de in dat kader aan zijn onderneming opgelegde voorschriften op eigen initiatief - en niet omdat de overheid zulks (in casu: niet) controleert - strikt hebben nageleefd. Ook al omdat het na de explosie in Culemborg geen verrassing meer was met welk een kracht opgeslagen vuurwerk kan exploderen. Op de in de mondelinge toelichting meermalen geuite verzuchting dat niemand in Nederland zich voor 13 mei 2000 van de gevaren van vuurwerk bewust is geweest valt dus wel het een en ander af te dingen. Wel is het zo dat de ramp in Enschede door zijn omvang ook in controlerend en bestuurlijk Nederland een schok teweeg heeft gebracht, alsof men zich toen pas realiseerde hoe gevaarlijk het was zulke bedrijven in woonwijken te hebben. In dit licht moeten 's hofs overwegingen dienaangaande worden gezien. Verzoeker was nu juist door zijn nauwe betrokkenheid en grote ervaring iemand die zich als geen ander van het gevaar bewust had moeten zijn.

Dat iemand met verzoekers jarenlange ervaring in het bezigen van vuurwerk aan de hand van de samenstelling van vuurwerk, en dus op grond van serieuze kennisneming van de MSDS-lijsten, iets kan vermoeden omtrent de effecten daarvan acht ik, anders dan de verdediging, niet onbegrijpelijk. Het hof kon in het hierboven uiteengezette geheel van relevante schuldfactoren ook op dit punt acht slaan.

De opvatting die ik beluister in het betoog van de verdediging dat het schuldoordeel willekeurig is, omdat dit niet zou kunnen worden toegepast op andere bedrijven die geen vuurwerk bezigden, doch dit alleen hebben opgeslagen, deel ik niet. De aanwezigheid van culpa wordt steeds bepaald door de omstandigheden van het individuele geval en kan voor een belangrijk deel zijn gelegen in subjectieve factoren. Dat is geen willekeur, doch maatwerk met het oog op een rechtvaardige uitkomst. Verzoekers bedrijf was geen 'passief' opslagbedrijf, maar een bedrijf dat actief bezig was met het samenstellen van evenementen-vuurwerk, met het afvuren ervan, en met het repareren van niet-afgegaan vuurwerk. Verzoekers kennis was dus vele malen groter dan die van een willekeurige passieve bewaarder die er op vertrouwt dat wat hem wordt aangeboden conform de regels is, zoals de reder die het in China geproduceerde vuurwerk vervoert onder de conditie dat de classificatie klopt - en daarmee ook de vervoersprijs.

Tot slot de aan het begin van de mondelinge toelichting geuite mening van de verdediging dat de door het hof gebezigde taal aan de duidelijkheid van zijn oordeel omtrent de schuld zou afdoen. Die mening deel ik niet. Onmiskenbaar heeft het hof geoordeeld dat verzoeker had behoren te weten dat hij massa-explosief vuurwerk opgeslagen had. Daaraan staan de in de mondelinge toelichting gewraakte termen als "niet oninvoelbaar" en "had zich niet in slaap mogen laten sussen" niet in de weg. Invoelbaar is immers bijvoorbeeld ook - in het bijzonder bij gebrek aan deugdelijke controles - dat een ondernemer de etikettering als 1.4 voor zoete koek slikt, reeds omdat dat bedrijfseconomisch goed te pas komt. Invoelbaar is nog niet: gerechtvaardigd. Zelfs dat iemand uit geldgebrek een roofmoord pleegt kan soms invoelbaar zijn. Een en ander neemt niet weg dat verzoeker op grond van een aantal omstandigheden behoorde te twijfelen aan de juistheid van die etiketten. De wijze waarop het hof de genoemde termen heeft gebruikt botst dus geenszins met zijn vaststelling van verzoekers culpa. Zij zeggen wel iets over de gradatie van culpa en preluderen in zoverre ook op de straf en de motivering daarvan.

De mondelinge toelichting brengt mij aldus niet tot een andere conclusie dan genomen op 22 juni 2004, waarbij ik dus persisteer.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG

Tot dat oordeel is het hof blijkens zijn hiervoor weergegeven bewijsoverweging gekomen in het bijzonder op grond van de omstandigheden dat verzoeker:

Dit oordeel van het hof - dat er met andere woorden op neer komt dat als verzoeker de juiste vuurwerkondernemersmentaliteit had gehad hij een en ander ook had kunnen overzien - geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onbegrijpelijk.

g. Wat het hof ermee bedoelt dat verzoeker er niet bij heeft stilgestaan dat er te zwaar en massa-explosief op het terrein van SE Fireworks was opgeslagen is niet duidelijk. Als daarmee wordt bedoeld dat hij dat heeft kunnen voorzien, volgt uit de overwegingen van het hof niet hoe hij dat zou hebben kunnen voorzien. Dat hij het niet heeft kunnen voorzien ligt besloten in 's hofs overwegingen dat voor 13 mei 2000 niemand in Nederland zich bewust is geweest van de gevaren en dat (ernstige) waarschuwingen aan het bedrijf door toezichthoudende instanties uitbleven.

Met zijn overweging dat verzoeker er niet bij heeft stilgestaan maar dat uiteraard wel had moeten doen heeft het hof aangegeven dat en waarom aan verzoeker valt toe te rekenen dat SE Fireworks zwaarder vuurwerk opgeslagen heeft gehad dan haar was vergund. De betreffende overweging moet worden beschouwd in samenhang met 's hofs overwegingen waarin het hof heeft uiteengezet in welke feiten en omstandigheden verzoeker aanleiding had kunnen en moeten vinden om stil te staan bij en te twijfelen aan de juistheid van de classificatie van het op het terrein van SE Fireworks aanwezige vuurwerk, welke overwegingen zijn weergegeven bij de bespreking van de volgende klacht in de laatste drie alinea's van het citaat.

Aan zijn oordeel dat verzoeker heeft kunnen en behoren voorzien dat de op de etiketten aangegeven classificatie van het op het terrein van SE Fireworks aanwezige vuurwerk onjuist was, heeft het hof kort gezegd ten grondslag gelegd dat:

's Hofs op deze pijlers gestutte oordeel geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en het is niet onbegrijpelijk. Daaraan doet 's hofs overweging niet af dat het de door de verdediging aangevoerde omstandigheid dat vóór 13 mei 2000 niemand in Nederland zich bewust is geweest van de gevaren op zijn minst in hoofdlijnen juist is. Die zin wordt in 's hofs overwegingen immers direct gevolgd door de zin “Maar de onachtzaamheid en onzorgvuldigheid van anderen pleiten verdachte niet vrij."

De klacht faalt.

h. Het hof heeft ten onrechte het verweer verworpen dat niet de feitelijke gevaarssubklasse van vuurwerk beslissend is voor het beoordelen of vergunningsvoorschriften betreffende de opslag van vuurwerk zijn nageleefd, maar het etiket dat op het betreffende vuurwerk is aangebracht.

De bestreden einduitspraak behelst, voorzover voor de beoordeling van deze klacht van belang, de volgende overwegingen:

“Door de verdediging is de vraag opgeworpen, wat de betekenis is van de gevarenklasse waarvan in de aan SE Fireworks verleende vergunning sprake is. De raadsman heeft betoogd, dat in Nederland geïmporteerd vuurwerk vóór het transport wordt geclassificeerd “door een daartoe in het land van herkomst bevoegde autoriteit of afzender conform de in het Manual of Tests and Criteria beschreven beproevingsmethode”. Het hof tekent aan, dat inderdaad wellicht een dergelijke handelwijze voorgeschreven is, maar dat gerede twijfel bestaat, of serieuze en betrouwbare classificatie wel steeds geschiedde door de aan SE Fireworks leverende exporterende bedrijven, dan wel door aangewezen overheidsinstanties.

De raadsman heeft in dit verband betoogd, dat als in de milieuvergunning slechts wordt toegestaan opslag van vuurwerk van de gevarenklasse 1.4G en 1.4S, daarmee niets anders bedoeld wordt dan vuurwerk dat door de daartoe bevoegde producent of de classificatie-instantie als 1.4G, dan wel 1.4S is “gelabeld”.

Het hof verenigt zich niet met die visie. Het hof is van oordeel, dat, waar aan SE Fireworks was toegestaan de opslag van een bepaalde hoeveelheid vuurwerk van de klasse 1.4, eventueel te combineren met een beperkte hoeveelheid van de klasse 1.3, daarmee voor SE Fireworks een verbod gold voor het opslaan van vuurwerk, waarvan de feitelijke gevaarlijkheid groter was dan die van de klasse 1.4, respectievelijk 1.3 mocht zijn. Anders gezegd: als behorend tot de gevarenklasse 1.1 wordt in de classificatieregels aangemerkt materiaal dat massa-explosief reageert. Als aan SE Fireworks niet werd toegestaan vuurwerk van de klasse 1.1 op te slaan - en dat was niet toegestaan -, dan vloeit daaruit voort, dat het SE Fireworks niet was toegestaan massa-explosief vuurwerk (zoals in elk geval de grotere titanium shells) in voorraad te hebben; ook niet, als daarop etiketten met de vermelding 1.4G of 1.4S waren aangebracht.

Een andere lezing van de milieuvergunning, die mede strekt ter afwering van gevaren voor omwonenden van bedrijven met potentieel gevaarlijke activiteiten acht het hof in strijd met de strekking van de vergunning.

Wel kan de raadsman worden toegegeven, dat onaanvaardbaar zou zijn, indien de houder van een milieuvergunning strafbaar zou zijn als hij schuldeloos vuurwerk, geëtiketteerd als 1.4G of 1.4S, maar feitelijk behorend tot een hogere gevarenklasse zou opslaan. Het hof zal dan ook onderzoeken, of, indien is komen vast te staan, dat bij SE Fireworks feitelijk te zwaar vuurwerk heeft gelegen, daarvan aan de verdachte een verwijt kan worden gemaakt.

In het classificatieonderzoek, gerelateerd in het ambtsedig proces-verbaal van de buitengewoon opsporingsambtenaar (boa) Sijmen Klaas Roosma d.d. 13 maart 2001 wordt een resultaat bereikt op basis van de voorlopige voorraadberekening. Slechts op grond van dergelijke berekeningen, uitgevoerd op basis van belangrijke delen van de administratie van SE Fireworks, aangevuld met andere methodieken, kon de hoeveelheid vuurwerk die op 13 mei 2000 was opgeslagen op het terrein van SE Fireworks worden vastgesteld, waarbij van belang is, dat het gewicht van de verschillende producten zoveel mogelijk is bepaald door weging van producten van dezelfde soort, en dat bij verschillen of afrondingen altijd is gekozen voor de uitkomst die het meest gunstig was voor verdachte. Het hof acht deugdelijk de werkwijze waarbij mede in ogenschouw is genomen de inhoud van containers die vanuit China op transport waren gezet, maar nog niet bij SE Fireworks waren aangekomen, alsmede het onderzoek naar vuurwerk dat door SE Fireworks aan derden was geleverd, en naar vuurwerk waarvan kon worden aangenomen, dat het soortgelijk was aan het door SE Fireworks opgeslagen materiaal. Bij verschil in de classificatie door TNO-PML en BAM is er gekozen voor de voor verdachte meest gunstige uitkomst.

Het hof neemt op grond van de hieronder weergegeven bevindingen, en na correctie wegens het meetellen van niet explosief hulpmateriaal, als vaststaand aan, dat zich op 12 mei 2000 op het terrein van SE Fireworks heeft bevonden ca 160 ton vuurwerk. Hiervan was ca 94 ton vuurwerk van de klasse 1.3G, ruim 5 ton van de klasse 1.2 of 1.3G, 10 ton van de klasse 1.1 of 1.3G, en ruim 800 kg titaniumshells van de klasse 1.1 G.

Op grond van de vergunning was slechts toegestaan de opslag van 158,5 ton van de minder brand- en explosiegevaarlijke klasse 1 .4, dan wel, indien ook vuurwerk van de klasse 1.3 was opgeslagen, van die klasse ten hoogste 2 ton, te combineren metten hoogste 136,5 ton van de klasse 1.4, zulks terwijl de opslag van de zwaarste gevarenklasse 1.1, zijnde massa-explosief materiaal, en van de gevarenklasse 1.2 in het geheel niet was toegestaan.

Zijdens de verdediging is op grond van een aantal naar haar oordeel noodzakelijke correctiefactoren bepleit, dat op 13 mei 2000 niet (zoals door het Tolteam berekend) ruim 170 ton vuurwerk was opgeslagen, maar slechts 118.882 kilogram. Hierbij zou in totaal 14.665 kilo moeten worden afgetrokken omdat bij de berekening was uitgegaan van verkeerde gewichten van producten. Verder zou in verband met een foutmarge van 10% 15.533 kilo moeten worden afgetrokken en 20.970 kilo omdat volgens de verdediging ten onrechte de verpakking van het vuurwerk is meegeteld in het totale gewicht.

Het hof is van oordeel dat, gelet op de inhoud van de vergunningsvoorschriften 13.2.10, 2.1.1 en 3.2.9 niet de totale hoeveelheid vuurwerk bepalend is voor de vraag of deze voorschriften zijn overschreden, maar de hoeveelheid die er per klasse aanwezig was en mocht zijn. Zelfs indien er, zoals de verdediging stelt, slechts 118.882 kilo vuurwerk aanwezig zou zijn geweest dan nog staat vast dat er op 13 mei 2000 bij SE Fireworks meer en/of zwaarder vuurwerk dan vergund was opgeslagen. Immers leiden de door de verdediging voorgestelde correcties niet tot een zodanige vermindering van het vuurwerk van de klasse 1.3 dat er niet meer dan de maximaal vergunde hoeveelheid van 2000 kilo aanwezig zou zijn geweest en wordt ook de aanwezigheid van vuurwerk van de klasse 1.1. hierdoor niet weggenomen.

Deze vèrgaande afwijking van de voorschriften verbonden aan de verleende vergunningen is naar het oordeel van het hof er oorzaak van geweest, dat de op 13 mei 2000 ontstane brand zo catastrofale gevolgen heeft gehad voor de stad Enschede en zijn bewoners. SE Fireworks heeft zeer grote hoeveelheden vuurwerk van niet of slechts zeer beperkt toegestane gevarenklasse in voorraad gehad, waarbij in het bijzonder de aanwezigheid van de hoog-explosieve titaniumshells een belangrijke rol moet hebben gespeeld bij de zware explosies die hebben plaatsgevonden. Dat grondt het hof daarop dat de aanwezigheid van te zwaar vuurwerk de ramp in redelijkheid verklaren kan en dat er geen redelijke grond is om rekening te houden met andere factoren die tot de ramp kunnen hebben bijgedragen in zodanige mate dat deze aan de aanwezigheid van te zwaar vuurwerk niet meer toegerekend zou kunnen worden.

Het hof is van oordeel, dat de vennoten van SE Fireworks niet alleen uit hoofde van hun functie verantwoordelijkheid dragen voor het ontstaan van deze zeer gevaarlijke situatie, maar dat zij ook feitelijk schuld dragen aan de opslag van deze grote hoeveelheid gevaarlijk materiaal. Weliswaar hebben zij aangevoerd, dat zij afgingen en mochten afgaan op de etikettering die door de Chinese producenten werd aangebracht, maar het hof verenigt zich daarmee niet. Gebleken is, dat op de bij SE Fireworks opgeslagen soorten vuurwerk vrijwel zonder uitzondering een etiket van de gevarenklasse 1.4 was aangebracht. Het hof is tot de overtuiging gekomen, dat die etikettering in het geheel geen verband had met de werkelijke gevaarlijkheid van het vuurwerk. Het valt te vrezen, en ook verdachte had daarmee rekening moeten houden, dat de etikettering in belangrijke mate mede werd bepaald door overwegingen van commerciële aard, in die zin, dat transport van als minder gevaarlijk geëtiketteerde soorten veel goedkoper zou zijn, zodat voor een belangrijk lagere prijs kon worden geleverd aan de importeurs dan wanneer op de verpakking kenbaar was, dat de vervoerder te maken had met vuurwerk van de klasse 1.3, 1.2 of 1.1. Verdachte moet hebben begrepen, of in elk geval hebben kunnen begrijpen, dat sommige soorten vuurwerk dan ook van een zwaardere klasse waren dan 1.4. In het bijzonder geldt dat voor de titaniumshells, waarvan bij de classificatietests zeer zware explosieve eigenschappen werden vastgesteld.

Dat geldt temeer voor verdachte, nu hij naar eigen zeggen de beschikking had over de MSDS lijsten, bevattende de gegevens inzake de samenstelling van het vuurwerk (soort en hoeveelheid kruit) aan de hand waarvan hij zich een beeld kon vormen van de aard van het ingekochte vuurwerk. Het hof acht het uitgesloten, dat verdachte niet bij serieuze kennisname van deze gegevens twijfels heeft gehad aangaande de juistheid van de indeling in gevarenklasse, temeer, nu de etikettering naar gevarenklasse niet (zoals de verdediging stelde) hoefde te geschieden door een Chinese overheidsinstantie, maar ook kon plaatsvinden door de producent zelf. Het hof acht voorts een sterke aanwijzing voor verdachtes schuld in deze gelegen in het feit, dat verdachte ten minste één maal is geconfronteerd met een afwijking in indeling in gevarenklasse tussen de invoice (vermeldend 1.4) en de packing list (vermeldend 1.3); verdachte heeft daarover verklaard, dat dit probleem wel vaker voorkwam. Voor zover al niet aan verdachte duidelijk was, dat de etikettering niet geschiedde op basis van een werkelijke vaststelling van explosie- en brandgevaar maar op basis van commerciële afwegingen, moet dit hem toen toch aan het denken hebben gezet.

Daar komt bij, dat verdachte heeft deelgenomen aan de PTO-cursus, waarover de getuige Kodde, als docent verbonden aan deze opleiding, verklaart, dat na afloop de cursist bij het bezigen van vuurwerk het verschil kan zien tussen vuurwerk van de klasse 1.4 G/S en zwaarder vuurwerk."

Vooropgesteld moet worden dat de gedachte achter classificering en etikettering van vuurwerk is het mogelijk maken de veiligheidsmaatregelen bij de omgang met dit vuurwerk af te stemmen op de feitelijke gevaarlijkheid van het vuurwerk.

De in het middel verdedigde opvatting brengt mee dat ook een onjuiste door de producent aangebrachte etikettering bij de beoordeling van de naleving van de vergunningsvoorschriften tot uitgangspunt zou moeten worden genomen, zodat de vergunninghouder die alleen 1.4G vuurwerk mag opslaan, maar die feitelijk alleen vuurwerk van de gevaarssubklasse 1.1G heeft opgeslagen, niet in overtreding is wanneer de verpakking van het desbetreffende vuurwerk een etiket draagt met de aanduiding gevaarssubklasse 1.4. Die uitleg kan, zoals het hof terecht en allerminst onbegrijpelijk heeft geoordeeld niet als juist worden aanvaard. Zo'n uitleg is in strijd met de doelen die met classificatie en etikettering van vuurwerk worden nagestreefd. Voorts staat deze uitleg lijnrecht tegenover de strekking van de milieuvergunning en het met de vergunning en de wetgeving waarop zij is gebaseerd nagestreefde doel.

De aan de klacht en het verweer ten grondslag liggende opvatting dat etikettering hetzelfde is als classificering is dus onjuist. Classificering van vuurwerk geschiedt aan de hand van tests overeenkomstig de VN-aanbevelingen in het Manual of Tests and Criteria. Vervolgens dient de etikettering van vuurwerk in overeenstemming te zijn met de vastgestelde classificering. Indien de etikettering van het vuurwerk niet in overeenstemming is met de geconstateerde classificering, verandert daardoor niet de classificering in voor de uitvoering van de regelgeving op dit gebied relevante wijze. Daardoor zou immers de doelstelling van die regelgeving volledig worden ondergraven.

In de op 30 september 1957 te Genève tot stand gekomen Europese Overeenkomst betreffende het internationale vervoer van gevaarlijke stoffen over de weg (Trb. 1959, 171)(ADR) noch in andere regelgeving op het gebied van de classificering, het transport en de opslag van vuurwerk kan, anders dan de stellers van het middel willen, steun worden gevonden voor de door hun verdedigde opvatting. In voormelde Overeenkomst en de daarmee samenhangende wet- en regelgeving wordt tot uitgangspunt genomen dat de etikettering van het vuurwerk in overeenstemming is met de feitelijke gevaarssubklasse van het vuurwerk. Voor het hier aan de orde zijnde geval, waarin die etikettering nu juist niet klopt en het de vraag is of SE Fireworks zulks had kunnen en behoren te weten, biedt die regelgeving dus geen aanknopingspunt ter ondersteuning van de stelling van de verdediging. Ook de op blz. 85 van de schriftuur aangevoerde argumenten voor de stelling “etiket is classificatie" maken dit niet anders.

De klacht faalt.

Een andere vraag is, en dat onderscheid wordt door het hof terecht en zeer duidelijk gemaakt, of verzoeker een verwijt kan worden gemaakt van het feit dat het op het terrein van SE Fireworks opgeslagen vuurwerk feitelijk tot een zwaardere gevaarssubklasse behoorde dan de op het etiket aangegeven klasse 1.4 zodat SE Fireworks de voorschriften van aan haar verleende vergunning overtrad. De bevestigende beantwoording van deze vraag is in de overige klachten en middelen aan de orde gesteld en besproken.

i. Gelet op de etikettering en de regels daaromtrent behoefde SE Fireworks niet te weten dat er massa-explosief vuurwerk aanwezig was op het bedrijfsterrein.

Deze klacht stuit af op 's hofs hiervoor weergegeven en onder punt 46 van deze conclusie samengevatte overwegingen.

Het oordeel van het hof, dat inhoudt dat verzoeker wél heeft kunnen en behoren te voorzien dat er massa-explosief vuurwerk aanwezig was, geeft ook in het licht van de geldende regelgeving geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onbegrijpelijk. Opmerking verdient daarbij dat de omstandigheid dat er regels bestaan op het gebied van classificering en etikettering van vuurwerk niet meebrengt dat men de ogen volledig mag sluiten voor de mogelijkheid dat die regels niet worden nageleefd. Dat geldt te meer wanneer men in de bewustheid verkeert dat het voor de tot naleving gehouden producent lucratief is om de regels niet na te leven, en men reeds ervaring heeft met afwijkingen tussen etikettering en paklijst.

j. Verzoeker heeft mogen afgaan op de juistheid van de etikettering. Het hof heeft niet vastgesteld dat verzoekers deskundigheid zich mede uitstrekte tot de classificatie van vuurwerk. In dit verband kan de door het hof gebezigde verklaring van getuige-deskundige Kodde niet tot het bewijs bijdragen, omdat zijn verklaring dat hij "denkt" dat degenen die de cursus hebben doorlopen het verschil moeten kunnen zien tussen 1.4 G/S en zwaarder vuurwerk geen mededeling is van door hemzelf waargenomen of ondervonden feiten of omstandigheden, maar een gissing en een veronderstelling is. Voorts valt deze verklaring niet onder de expertise van Kodde als deskundige op pyrotechnisch gebied.

Deze klacht stuit hierop af op dat 's hofs oordeel dat verzoeker wel kon en behoorde te weten dat de etikettering onjuist was en hij daartoe over voldoende deskundigheid beschikte, welk oordeel is gebaseerd op de hiervoor onder punt 46 samengevatte gronden, geen blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting, terwijl dit evenmin onbegrijpelijk is.

Het hof heeft in dit verband ook in zijn overwegingen kunnen betrekken dat verzoeker heeft deelgenomen aan de PTO-cursus, waarover de getuige Kodde, als docent verbonden aan deze opleiding, heeft verklaard, dat na afloop de cursist bij het bezigen van vuurwerk het verschil kan zien tussen vuurwerk van de klasse 1.4 G/S en zwaarder vuurwerk. De klachten over het bezigen van deze verklaring van Kodde falen op de gronden als weergegeven bij de bespreking van het elfde middel.

k. Ook kan de verklaring van Kodde niet tot het bewijs bijdragen omdat verzoeker heeft deelgenomen aan een pilot, waarin anders dan in de huidige cursus, waarop de verklaring van Kodde betrekking heeft, de vaststelling van de classificatie van vuurwerk geen enkele rol speelde.

Deze klacht mist feitelijke grondslag. Namens verzoeker is op blz. 49 van de ter terechtzitting van 23 april 2003 voorgedragen pleitnota onder meer aangevoerd:

In cassatie kan niet voor het eerst en in afwijking van hetgeen in feitelijke aanleg is betoogd, worden aangevoerd dat de classificatie geen enkele rol speelde bij de door verzoeker gevolgde cursus.

De beschrijving van de verschillende klassen, opgenomen in bijlage A/B bij de Europese Overeenkomst betreffende het internationale vervoer van gevaarlijke stoffen over de weg (Trb. 1959, 171)(ADR) en overgenomen als bijlage I bij de Regeling vervoer over land van gevaarlijke stoffen luidt, voorzover voor de beoordeling van belang, als volgt:

“Subklasse 1.1: Stoffen en voorwerpen met gevaar voor massa-explosie (een massa-explosie is een explosie die praktisch op hetzelfde ogenblik plaatsvindt in nagenoeg de gehele lading).

Subklasse 1.2: Stoffen en voorwerpen met gevaar voor scherfwerking, zonder gevaar voor massa-explosie.

Subklasse 1.3: Stoffen en voorwerpen met gevaar voor brand en met een gering gevaar voor luchtdruk- of scherfwerking of met gevaar voor beide, maar niet met gevaar voor massa-explosie:

In het licht van deze beschrijvingen, die, naar verzoeker zelf heeft aangegeven, bij de door hem gevolgde PTO-cursus aan de orde zijn geweest en gelet op verzoekers ervaring met het bezigen van vuurwerk, in het bijzonder ook wat betreft de titaniumshells, waarvan later tijdens de classificatietests zeer zware explosieve eigenschappen zijn vastgesteld, is allerminst onbegrijpelijk dat het hof redengevende kracht heeft toegekend aan de omstandigheid dat verzoeker de PTO-cursus heeft gevolgd en aan de verklaring van Kodde dienaangaande.

l. Uit de bewijsvoering volgt niet dat verzoeker opdracht heeft gegeven tot en feitelijk leiding heeft gegeven aan het door SE Fireworks opslaan en/of opgeslagen houden van vuurwerk dat massa-explosief was.

Anders dan in het middel wordt verondersteld vereist het bewezenverklaarde in dit verband niet dat verzoekers (voorwaardelijk) opzet gericht was op het massa-explosieve karakter van het opgeslagen vuurwerk. Het bewezenverklaarde vereist in dit verband dat uit de bewijsvoering kan volgen dat verzoeker opdracht heeft gegeven tot en feitelijke leiding heeft gegeven aan de gedragingen die de schuld van SE Fireworks aan de brand en ontploffing vestigen, voorzover voor de beoordeling van de klacht van belang, de gedraging dat SE Fireworks vuurwerk heeft opgeslagen en/of opgeslagen gehouden dat massa-explosief was. Dit kan uit de bewijsvoering volgen.

Uit de door het hof gebezigde bewijsmiddelen kan, voorzover voor de beoordeling van deze klacht van het middel van belang, worden afgeleid dat in de vuurwerkopslagplaatsen op het bedrijfsterrein van SE Fireworks massa-explosief vuurwerk was opgeslagen en dat verzoeker en zijn mededirecteur verantwoordelijk waren voor de bedrijfsvoering en deze zelf verzorgden zodat de aanwezigheid van het vuurwerk geacht mag worden het gevolg te zijn van hun bestelling daarvan en opdrachten tot aflevering op het bedrijfsterrein.

Aldus kan uit de bewijsmiddelen worden afgeleid dat verzoeker opdracht heeft gegeven tot en feitelijk leiding heeft gegeven aan het door SE Fireworks aanwezig hebben van het massa-explosieve vuurwerk.

Dan volgt de vraag of de omstandigheid dat het vuurwerk massa-explosief was aan SE Fireworks en aan verzoeker als feitelijk leidinggever en opdrachtgever kan worden toegerekend.

In aanmerking genomen dat uit de overwegingen van het hof met betrekking tot de schuld aan het opgeslagen hebben van zwaarder vuurwerk dan toegestaan, dat deels massa-explosief was, volgt dat geen sprake is van bijzondere omstandigheden die meebrengen dat sprake is van een strafuitsluitingsgrond ten aanzien van de omstandigheid dat het massa-explosief vuurwerk betrof, geeft 's hofs oordeel dat ook deze omstandigheid aan SE Fireworks als dader en aan de verdachte als opdrachtgever en feitelijk leidinggever kan worden toegerekend geen blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting. Onbegrijpelijk is 's hofs oordeel ook niet. Hierbij dient in het bijzonder gelet worden op de verantwoordelijkheid van verzoeker uit hoofde van zijn directeurschap van een vuurwerkbedrijf met een voorraadterrein in een woonwijk; op zijn ruime praktijkervaring met het betreffende vuurwerk; op de omstandigheid dat verzoeker bekend was met het bestaan van verschillen in gevaarsklassen van vuurwerk en met wat kenmerkend is voor vuurwerk van de verschillende klassen; en tenslotte op het feit dat verzoeker op de hoogte was van de gebondenheid van SE Fireworks aan vergunningsvoorschriften die mede betrekking hadden op de hoeveelheid toegestaan vuurwerk per gevaarssubklasse.

Het tweede middel klaagt ten eerste over de afwijzing van de verzoeken tot het doen verrichten van een contra-expertise. Ten tweede klaagt het middel over de verwerping van het verweer dat de onderzoeken naar classificatie van het vuurwerk in Oldebroek en Berlijn op onzorgvuldige wijze hebben plaatsgevonden en deze niet voor het bewijs mogen worden gebezigd.

Blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting in hoger beroep van 24 januari 2003 heeft de raadsman in zijn voorgedragen pleitnota, voorzover voor de beoordeling van het middel van belang, het volgende aangevoerd:

“Een contra-expertise betreffende het classificatieonderzoek naar de aard van het vuurwerk.

In het strafrechtelijk onderzoek zijn twee onderzoeken gedaan () gericht op de vaststelling van de zwaarte van vuurwerk.

Het eerste onderzoek heeft plaatsgevonden in Oldebroek, geheel buiten de verdediging om. Het tweede onderzoek heeft plaatsgevonden in Berlijn, waarbij de verdediging op de laatste werkdag voor aanvang van de testen is geïnformeerd over de datum van onderzoek. Betreffende het tweede onderzoek is door het Openbaar Ministerie wel op voorhand aan de verdediging bericht over mogelijke weken waarin de testen zouden gaan plaatsvinden, maar de verdediging is pas op de laatste werkdag vóór aanvang van de testen telefonisch geïnformeerd over de datum van onderzoek.

Anders dan eerder door het Openbaar Ministerie is gesteld is het onderzoek in Oldebroek niet slechts uitgevoerd om geschikte producten voor de testserie in Berlijn te selecteren. Uit het rapport van TNO betreffende het classificatieonderzoek, alsmede uit de getuigenverklaring van de heer de Jongh van TNO in eerste aanleg blijkt dat sommige testresultaten uit Oldebroek zijn “meegenomen” naar het onderzoek in Berlijn om als uitgangspunt te dienen bij enkele classificaties van vuurwerk. Het onderzoeksresultaat in Oldebroek is dan ook onderdeel van het uiteindelijke eindresultaat.

Bij dit “meenemen” gaat het met name om testresultaten van het vuurwerkartikel Red Flower in centre of rings; betreffende de problemen die de verdediging met dit artikel heeft verwijs ik naar hetgeen is betoogd ter toelichting op de wens om getuigen te horen en naar de pleitnota in eerste aanleg.

Gezien het gebruiken van de onderzoeksresultaten van Oldebroek in het onderzoek te Berlijn is ten onrechte de verdediging niet uitgenodigd bij de testen in Oldebroek en zelfs niet uitgenodigd om commentaar te leveren op de selectie van de vuurwerkartikelen. Ware dit wel gebeurd dat zou de verdediging hebben kunnen wijzen op het feit dat het artikel Red Flower in centre of rings niet op 13 mei 2000 of enig ander moment bij SE Fireworks aanwezig is geweest en derhalve niet als representatief was aan te merken.

In eerste aanleg is door het Openbaar Ministerie bij voortduring betoogd dat het verzoek tot het houden van een contra-expertise moest worden afgewezen daar onvoldoende geschikt vuurwerk voorhanden zou zijn. De Rechtbank heeft het verzoek van de verdediging met overnemen van dit standpunt afgewezen.

Er is echter geen sprake van dat er geen geschikt vuurwerk beschikbaar zou zijn; in eerste aanleg heeft de heer G.J. Wagenvoort, vuurwerkhandelaar en voorzitter van de branchevereniging VEN verklaard dat op zijn bedrijf voldoende vergelijkbaar vuurwerk aanwezig was en bovendien dat er voldoende vergelijkbaar vuurwerk verkrijgbaar was. Hem had overigens nimmer een verzoek van het Openbaar Ministerie bereikt betreffende het beschikbaar stellen van vuurwerk.

Het kan op dit moment geen enkel probleem opleveren om vuurwerk te verkrijgen afkomstig van de vuurwerkproducenten van wie SE Fireworks in 1999 en 2000 vuurwerk heeft afgenomen.

Het belang dat de verdediging heeft bij een contra-expertise is bijzonder groot.

Het vuurwerk dat bij SE Fireworks aanwezig was op 13 mei 2000 is uiteraard niet getest; er is geen vuurwerk voorhanden dat op 13 mei 2000 bij SE Fireworks aanwezig was.

In dit strafrechtelijk onderzoek gaat het om bewijsvragen met betrekking tot het vuurwerk dat wél op 13 mei 2000 bij SE Fireworks aanwezig was op basis van onderzoek van vuurwerk dat niet op 13 mei 2000 bij SE Fireworks aanwezig was.

Het gaat daarbij uitdrukkelijk niet om veiligheidsvragen, het gaat om bewijs in strafvorderlijke zin. Keihard bewijs derhalve.

Dat betekent dat het vuurwerk dat getest wordt met grote zorgvuldigheid wordt geselecteerd en dat elk misverstand over de representativiteit wordt uitgesloten.

Ook het onderzoek dient zorgvuldig te zijn.

Dat het onderzoek niet zorgvuldig geweest is kan kort door twee voorbeelden worden geïllustreerd:

De onderzoeksleider de Jongh heeft als getuige/deskundige verklaard dat hij tijdens het onderzoek in de waan was dat alle vuurwerkartikelen die getest werden van afnemers of leveranciers van SE Fireworks afkomstig waren. De werkelijkheid is anders, vide hierna. Er zijn in het onderzoeksrapport vuurwerkartikelen als 1.1 bestempeld bij gebreke van informatie over het betreffende artikel.

Deze werkwijze is voorgeschreven als het gaat om een classificatie vanuit veiligheidsoogpunt: wanneer je het niet weet moet het - zekerheidshalve - 1.1 worden genoemd en dan uiteraard de enige juiste aanpak.

Maar deze aanpak is in het onderzoek ook gevolgd om bepaalde artikelen die bij SE Fireworks waren opgeslagen te classificeren: we weten het niet dus noemen we ze 1.1. In de strafzaak kan niet op deze wijze bewijs worden “gecreëerd”; het feit dat het wel gebeurd is zegt iets over de kwaliteit van het onderzoek in strafvorderlijke zin.

Dat de selectie van het vuurwerk niet zorgvuldig is geweest blijkt uit het navolgende.

Het vuurwerk dat getest is is op drie manieren verkregen:

Voorts houdt het proces-verbaal van de terechtzitting van 24 januari 2003, voorzover voor de beoordeling van het middel van belang, het volgende in:

“De raadsman van verdachte verklaart -zakelijk weergegeven-:

Het hof heeft in zijn tussenarrest van 7 februari 2003 het verzoek om een contra-expertise afgewezen en dit als volgt gemotiveerd:

“Contra-expertise classificatie vuurwerk

De verdediging heeft verzocht om een contra-expertise ten aanzien van de classificatie van het vuurwerk. Daartoe is aangevoerd, kort weergeven, dat:

• het onderzoek niet zorgvuldig zou zijn geweest daar:

Blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting in hoger beroep van 23 april 2003 heeft de raadsman in zijn voorgedragen pleitnota, voorzover voor de beoordeling van het middel van belang, het volgende aangevoerd:

“Vuurwerk gebruikt voor classificatietesten in Oldebroek

Op 13 mei 2000 waren er vier containers met vuurwerk op weg naar SE Fireworks. Deze containers zijn in beslag genomen en uit de inhoud is een selectie gemaakt van te testen artikelen.

Het enige artikel dat in Oldebroek na het testen is geclassificeerd als 1.1 (massa-explosief) is het artikel Red Flower in Centre of Rings 12 inch.

Dit artikel is een voor SE Fireworks onbekend artikel; het komt nergens voor, niet op de beslaglijst, niet op enige bestellijst, niet op enige prijslijst, niet op enige pakbon en ook niet op enige factuur.

Zowel [verdachte] als [medeverdachte] hebben verklaard - vide bv [medeverdachte] als getuige ter zitting Rb - dat het artikel onbekend was; [medeverdachte] verklaart de naam voor het eerst ter terechtzitting te hebben gehoord.

SE Fireworks heeft dit artikel nooit gevoerd en nooit ingekocht.

Het artikelnummer waaronder dit artikel in de container zou hebben gezeten wordt wel door SE Fireworks gevoerd, doch betreft een geheel ander artikel, de Brocade Crown.

Er is met de Red Flower in Centre of Rings iets vreemds aan de hand en in ieder geval kunnen de testresultaten van dit artikel niet gebruikt worden om enige uitspraak te doen over het vuurwerk dat op 13 mei 2000 en daarvoor bij SE Fireworks in opslag lag.

Het Openbaar Ministerie verwijst naar Wagenvoort, daar zou het artikel zijn aangetroffen. Als bijlage treft U aan een schrijven van Wagenvoort hierover: ook bij hem gaat het om de Brocade Crown, een geheel ander artikel; ook uit de bijgevoegde facturen blijkt dat het betreffende artikel nimmer aan Wagenvoort is geleverd.

(bijlage I)

Dan is er ook nog het concept TNO rapport betreffende de selectie uit de containers van de te

testen vuurwerkartikelen (blz 078 ev).

Er worden 7 artikelen genoemd, daarbij niet de Red Flower in centre of rings en evenmin het 12 inch artikel met de naam Brocade Crown en het nummer dat volgens het OM bij de Red Flower in centre of rings hoort.

In feite is de herkomst van de geteste Red Flower in centre of rings volkomen onduidelijk.

Opmerkelijk is verder dat juist dit artikel het enige artikel is geweest dat op grond van het testresultaat 1.1. werd genoemd.

Overigens is door de getuige/deskundigen met betrekking tot de test van dit artikel het volgende verklaard:

De Jong van TNO (ter zitting Rb):

Als alleen de definitie zou zijn toegepast op de inhoud van de vier containers, dus dat nagenoeg de gehele hoeveelheid tegelijkertijd gaat, dan zou men de 12 inch bommen Red Peony Shell of Shells en Red Flower in Centre of Ring geen 1.1. vuurwerk hoeven te noemen. Het vuurwerk-artikel Red Peony Shell of Shells is gezien de grote mate van overeenkomst naar analogie getest en geclassificeerd. Een en ander impliceert dat als de Red Flower in Centre of Ring geen 1.1 zou zijn, volgens deze analogie ook de Red Peony Shell of Shells geen 1.1 zou zijn.

Dirkse van TNO (ter zitting Rb):

Wij waren van mening dat het artikel Red Flower In Centre of Ring 1.1 moest zijn. Ik ben het eens met collega de Jong als hij zegt dat dit artikel volgens de geldende definitie niet, maar op grond van de opgetreden effecten, zoals kratervorming, piekdruk etc. wel als 1.1 geclassificeerd kan worden.

Noot: Let op “kan”!

De Jong (ter zitting Rb):

De definitie alleen biedt dus onvoldoende aanknopingspunten voor de conclusie of iets als massa-explosief dient te worden aangemerkt. De opgetreden effecten dienen te worden meegenomen. De beslissing hiertoe is door ons in de loop van het onderzoek genomen.

In bewijsrechtelijke zin moet worden vastgesteld dat vanwege de onduidelijkheid over de Red Flower in Centre of Ring (niet representatief) en vanwege het ontbreken van een objectief testcriterium in Oldebroek niet van 1.1 is gebleken.

Een testcriterium dat door deskundigen gaandeweg de testprocedure kan worden veranderd juist op grond van de testresultaten is een criterium dat in een strafzaak onbruikbaar is, reeds vanwege het ontberen van enige objectiviteit.

En omdat steeds de zwaarste optie is gekozen.

Vuurwerk gebruikt voor classificatietesten in Berlijn

Zowel door de Commissie Oosting als door het Openbaar Ministerie is gesteld dat het vuurwerk dat in Berlijn is getest vuurwerk van SE Fireworks is geweest.

Het zou gaan om vuurwerk uit containers op weg naar SE Fireworks, vuurwerk afkomstig van afnemers van SE Fireworks en vuurwerk afkomstig van producenten van SE Fireworks (en dus vergelijkbaar)

In een zeer kort zinnetje op blz M0306 is te lezen dat er vuurwerk is getest dat niet afkomstig is van een producent van SE Fireworks, maar dat gewoon op de Duitse vuurwerkmarkt is gekocht en dat is geproduceerd door een fabrikant waar SE Fireworks nooit vuurwerk van heeft betrokken (Red Dragon).

Opmerkelijk is - ivm de onduidelijke herkomst van de vuurwerkartikelen - de verklaring van getuige de Jong ter zitting:

Maar bij de dozen die wij gezien hebben daar liggen de voorwerpen tegen elkaar aan...

Bij SE Fireworks lagen de voorwerpen in de dozen nimmer tegen elkaar aan!

Er is derhalve vuurwerk getest dat geen andere relatie had met SE Fireworks dan dat het vuurwerk was. De resultaten van testen met dit vuurwerk zijn zowel door de Commissie Oosting als door het Openbaar Ministerie gebruikt om aan te tonen dat er bij SE Fireworks massa-explosief materiaal heeft gelegen.

Het Openbaar Ministerie stelt dat het in verband met de vergelijkbaarheid van belang was dat het te verzamelen vuurwerk daadwerkelijk afkomstig was van SE Fireworks vof. Van deze uitgangspunten is eenmaal, noodgedwongen, afgeweken.

Red Dragon, zie hierna.

Maar dit probleem wordt soepeltjes opgelost door de artikelen chemisch te analyseren en vervolgens te vergelijken.

Kennelijk is dit fenomeen niet aan de classificerende deskundigen kenbaar gemaakt, zij zijn in de waan gelaten dat het vuurwerk dat zij aan het testen waren van SE Fireworks afkomstig was.

Uit de testen in Berlijn blijkt dat - op één na - alle artikelen die zowel door TNO als het BAM na het testen 1.1 zijn genoemd afkomstig waren juist uit die ene fabriek, Red Dragon, die nooit aan SE Fireworks heeft geleverd.

Vide blz M0305 en M0306

Uit de verklaring van de Jong kan echter zonder veel moeite worden afgeleid dat het gehele fenomeen bureauclassificatie in een strafzaak niet kan worden toegepast.

De Jong over de constatering dat de Brocade Crown tegen de verwachting in niet als 1.1 kon worden ingedeeld:

Dit is een opmerkelijke uitkomst. Er zijn echter dingen die wij niet begrijpen. Waarom het ene artikel als 1.1 reageert en het andere klaarblijkelijk niet. Er zullen bv 12 inch of 300 mm kogelbommen zijn, die wel massa-explosief zijn, en er zullen andere zijn, die dat weer niet zijn. Dat geldt overigens ook voor 200 mm en 250 mm natuurlijk; in gelijke mate.

Wanneer je dit soort verschillen - nog - niet kunt begrijpen kun je ook niet met terugwerkende kracht allerlei uitspraken doen - met kracht van bewijs! - over artikelen die er niet meer zijn.

Dat die bureauclassificatie buiten een strafzaak zou moeten blijven geeft ook Hofmeester bij de RC aan:

Ik ben het met U eens dat de bureauclassificatie van de door mij geproduceerde en door mijzelf gebruikte goederen geen goede wijze van classificeren is.

Ook duidelijk - op dit punt - is Dirkse (TNO) ter zitting, als het gaat om classificatie op basis van overeenkomsten van massa-explosieve stoffen:

Een aantal artikelen zal wellicht niet voldoen aan die methode.

Vraag in strafzaken: welke artikelen?

en:

Over kaliumperchloraat: gezien het gedrag van dat pyro-technisch mengsel gaan we er vanuit dat dat hetzelfde reageert. We hebben dat echter nooit proefondervindelijk vastgesteld.

Dit kaliumperchloraat wordt nu juist in verband met massa-explosiviteit gebracht.

en:

Als we bv volgende week een artikel binnen krijgen gaan we altijd testen.

We gaan niet analyseren, maar testen.

Misschien dat Forsman dit goed begrijpt en daarom verklaart (RC):

Het klopt dat je zonder test geen feitelijke uitspraak kunt doen over de classificatie. Je kunt dan alleen zeggen dat het uit veiligheidsoverweging ingedeeld moet worden bij de klasse 1.1.

Dit (zegt) de man die leiding geeft aan de door de centrale overheid ingesteld adviesinstantie met betrekking tot de opslag van vuurwerk.

Het artikel dat overblijft (testserie 7) is een artikel dat in beslag is genomen bij de vuurwerkhandelaar [A] in Ede; op de beslaglijst (MB0843) is opgemerkt dat dit vuurwerk zich niet meer in de originele verpakking bevond.

De Jong, ter zitting Rb over deze test:

Of dit vuurwerk zich in de originele verpakking bevond, weet ik niet zeker. Het leek er wel op, maar het is pure speculatie van mij

Let U op: deze deskundige speculeert over de verpakking; maar deze deskundige zegt ook: de analogiemethode kan bij de classificatiebeoordeling alleen maar op betrouwbare wijze worden toegepast, als de verpakking bekend is(.) Bovendien is het de Jong niet opgevallen dat de verpakking die door [A] was gebruikt dateert uit het jaar 1995, hetgeen betekent - gezien de omloopsnelheid van vuurwerk - een zeer oude doos.

Dirkse ter zitting Rb:

Wij gingen er als onderzoekers bij de test uiteraard wel vanuit, dat het vuurwerk mogelijk bij SE Fireworks aanwezig zou zijn geweest. Dat lijkt mij ook logisch want je gaat toch geen artikelen testen die daar niet geweest zijn.

Nog meer over de testen:

De stelling van de verdediging moge duidelijk zijn:

TNO is bij het uitvoeren van de testen volgens opdracht bezig geweest een verklaring voor de ramp te vinden en heeft daarbij vanuit veiligheidsoptiek geclassificeerd; de strafvorderlijke kant is geheel uit het oog verloren, zelfs zonder dat de deskundigen dit hebben beseft.

Het Openbaar Ministerie begrijpt het niet, blijkt uit de vraagstelling aan [verdachte] ter zitting Rb van 5 maart 2002.

Gevraagd werd door de Officier van Justitie hoe [verdachte] kan zeggen dat volgens hem massa-explosief vuurwerk niet bestaat terwijl hij tevens stelt dat een shell buiten de doos van de gevarenklasse 1.1 is.

Iedereen die zich een beetje in de materie heeft verdiept weet dat hier nu juist aan de orde is de tegenstelling tussen een - na testen - vastgestelde feitelijke aard en de veiligheidsindeling.

Daarnaast blijkt uit hetgeen is geschied, de wijze waarop e.e.a. is geschied en uit hetgeen daarover is verklaard dat het met het classificeren van vuurwerk behelpen is en dat het hele gebeuren - althans in Nederland - in de kinderschoenen staat.

Op zich is dat niet zo vreemd omdat Nederland nauwelijks vuurwerk produceert en er - gezien de internationale regelgeving die inhoudt dat de bevoegde autoriteit in het land van herkomst classificeert - tot voor kort geen behoefte bestond aan classificatietesten.

Een bloemlezing uit de verklaringen van deskundigen:

De Jong Rb:

We zijn begonnen met de 6a test. De gegevens die daaruit voortkwamen waren gewoon voor meerdere uitleg vatbaar. Toen heb ik naar buitenlandse collega‘s een e-mail gestuurd, wat vinden jullie er nu van als je die gegevens ziet. Daar kwamen ook tegenstrijdige verklaringen uit, reden waarom we hebben besloten om verder te gaan met de 6b test.

en:

Zoals gezegd gaat het bij de VN-testen om aanbevelingen. Daar kan van worden afgeweken (zie brief OvJ!!)

en:

De definitie alleen biedt dus onvoldoende aanknopingspunten voor de conclusie of iets als massa-explosief dient te worden aangemerkt. De opgetreden effecten dienen daarbij te worden meegenomen. De beslissing daartoe is door ons in de loop van het onderzoek genomen.

Tijdens het onderhavige onderzoek hebben wij in een bepaald geval, waarin slechts de helft van het geteste vuurwerk ontplofte, op grond van de opgetreden effecten, besloten toch te concluderen tot massa-explosief. Deze conclusie zou op basis van de geldende definitie niet mogelijk zijn geweest.

(dit gegeven is ook later met medewerkers van de Commissie Oosting besproken. Tijdens een door mij gehouden presentatie heb ik mijn bevindingen medegedeeld).

Eckhardt (BAM) bij RC:

Er is in internationaal verband gediscussieerd over de interpretatie van de woorden “nagenoeg gelijktijdig" of de Engelse taal “practically instantaniously".

De uitkomst daarvan is geweest dat er consensus was dat in sommige gevallen van nagenoeg gelijktijdig reageren sprake is wanneer de helft van de geteste hoeveelheid gelijktijdig of vrijwel gelijktijdig reageert.

Wat hij hier zegt is dat onder het begrip vrijwel de gehele inhoud (want dat begrip staat in de definitie) ook kan worden verstaan de helft van de gehele inhoud.

Welke dan die sommige gevallen zijn waar Eckhardt op doelt is niet duidelijk laat staan dat duidelijk is dat de onderhavige gevallen daarmee worden bedoeld.

En, aan het slot van zijn verhoor, wordt deze uitlating door Eckhardt op een vraag van [verdachte] meer dan genuanceerd:

Ik merk hierbij op dat, voor zover ik weet, deze discussie betrekking had op militaire munitie. Met betrekking tot vuurwerk is een dergelijke discussie mij niet bekend.

De getuige Kodde (ter zitting Rb):

Dit is namelijk de eeuwige discussie die wordt gevoerd.

Het deel wat weggeslingerd is zou toch meegegaan kunnen zijn in de explosie; dit is echter een hypothese.

Over het graven van een kuil

Het gaat hier om:

Ter terechtzitting van 29 april 2003 is in verband met het verzoek om contra-expertise nog het volgende naar voren gebracht:

In de bestreden einduitspraak heeft het hof als volgt gemotiveerd beslist:

“Verzoek tot aanhouding van de behandeling en contra-expertise van het classificatieonderzoek

Ter terechtzitting van 15 (ik lees: 23, NJ) april 2003 heeft de verdediging het verzoek tot contra-expertise van de classificatietesten herhaald omdat de testen buiten de verdediging om en ondeugdelijk zouden zijn uitgevoerd.

Voorts is door de verdediging gesteld dat er voldoende vergelijkbaar vuurwerk aanwezig of verkrijgbaar is, zodat het houden van een contra-expertise mogelijk is en de aangevoerde gronden de eerdere beslissing van het hof tot afwijzing niet kunnen dragen.

Verzocht is de behandeling van de strafzaak aan te houden teneinde de contra-expertise mogelijk te maken.

De klacht van de verdediging dat ten onrechte van de onmogelijkheid van contra-expertise wordt uitgegaan, mist feitelijke grondslag nu ‘s hofs afwijzing van dat verzoek in het tussenarrest van 7 februari 2003 niet gegrond is op onmogelijkheid van contra-expertise.

Het hof heeft in het tussenarrest van 7 februari 2003 al vastgesteld dat de opvatting van de verdediging, dat zij in de gelegenheid had moeten worden gesteld om de testen in Olde()broek en bij Berlijn bij te wonen geen steun vindt in het recht, terwijl hetgeen daartoe nu wordt aangevoerd geen aanleiding geeft om op die beslissing terug te komen.

In voormeld tussenarrest heeft het hof geoordeeld, dat het onderzochte materiaal een deugdelijk representatief beeld geeft van het op 13 mei 2000 bij SE Fireworks aanwezige vuurwerk.

Daaraan doen de stellingen die zijdens de Staat in een civiel geding over de aansprakelijkheid voor de gevolgen van de ramp naar voren zijn gebracht, niet af.

Ook de verschillen tussen de rapporten van TNO Prins Maurits Laboratorium en van het Bundesanstalt für Materialforschung und -prüfung acht het hof in de rapportage voldoende toegelicht, en het hof heeft deze derhalve reeds in zijn oordeel betrokken.

Samenvattend is het hof van oordeel dat de bezwaren die de verdediging ter terechtzitting van 15 april 2003 tegen de classificatietesten heeft aangevoerd, reeds grotendeels door het hof in de beslissing van 7 februari 2003 tot afwijzing van dit verzoek zijn betrokken. Nu ook overigens niet kan worden aangenomen dat, gelet op de wijze waarop het classificatieonderzoek en de rapportage hieromtrent heeft plaatsgevonden, op het recht van verdachte op een eerlijke procesvoering, als bedoeld in artikel 6 EVRM, inbreuk is gemaakt, wijst het hof het verzoek tot contra-expertise af.

Subsidiair heeft de verdediging betoogd dat de testrapporten niet voor het bewijs mogen worden gebruikt, indien de verdediging het recht op contra-expertise wordt ontzegd. Gelet op hetgeen hiervoor is overwogen over de noodzaak van een contra-expertise betreffende het classificatieonderzoek, is het hof van oordeel dat de resultaten van het classificatieonderzoek voor het bewijs kunnen worden gebruikt."

Voorts houdt 's hofs einduitspraak in dit verband op blz. 11 het volgende in:

“In het classificatieonderzoek, gerelateerd in het ambtsedig proces-verbaal van de buitengewoon opsporingsambtenaar (boa) Sijmen Klaas Roosma d.d. 13 maart 2001 wordt een resultaat bereikt op basis van de voorlopige voorraadberekening. Slechts op grond van dergelijke berekeningen, uitgevoerd op basis van belangrijke delen van de administratie van SE Fireworks, aangevuld met andere methodieken, kon de hoeveelheid vuurwerk die op 13 mei 2000 was opgeslagen op het terrein van SE Fireworks worden vastgesteld, waarbij van belang is, dat het gewicht van de verschillende producten zoveel mogelijk is bepaald door weging van producten van dezelfde soort, en dat bij verschillen of afrondingen altijd is gekozen voor de uitkomst die het meest gunstig was voor verdachte. Het hof acht deugdelijk de werkwijze waarbij mede in ogenschouw is genomen de inhoud van containers die vanuit China op transport waren gezet, maar nog niet bij SE Fireworks waren aangekomen, alsmede het onderzoek naar vuurwerk dat door SE Fireworks aan derden was geleverd, en naar vuurwerk waarvan kon worden aangenomen, dat het soortgelijk was aan het door SE Fireworks opgeslagen materiaal. Bij verschil in de classificatie door TNO-PML en BAM is er gekozen voor de voor verdachte meest gunstige uitkomst."

De aanvulling op het verkorte arrest houdt, voorzover voor de beoordeling van het middel van belang, het volgende in:

“11.4 Een ambtsedig proces-verbaal (proces-verbaal classificatie), in de wettelijke vorm opgemaakt door de opsporingsambtenaar Roosma en gesloten op 13 maart 2001 (pp M286 e.v.), inhoudende als relaas van verbalisant:

In het kader van het onderzoek contra SE Fireworks vof en haar eigenaren, hierna te noemen SE Fireworks, heeft onderzoek plaatsgevonden naar de classificatie van het vuurwerk dat op 13 mei 2000 in opslag heeft gelegen. Met vuurwerkartikelen, afkomstig uit de in beslag genomen containers, die bestemd waren voor SE Fireworks, zijn classificatietesten uitgevoerd. Voorafgaand aan het testen is de inhoud van de containers geïnventariseerd en geïnspecteerd. Daarbij zijn vuurwerkartikelen geselecteerd die door TNO-PML zijn getest. Door TNO-PML zijn classificatietesten uitgevoerd met de geselecteerde vuurwerkartikelen op het militair schietterrein ASK te Olde()broek. Uit de bovengenoemde classificatietesten te Oldenbroek bleek dat de gevoerde classificatie 1.4 voor geen van de geteste vuurwerkartikelen juist was en dat naast de gevaren sub-klasse 1.3 G ook de gevaren sub-klasse 1.1 G was aangetoond. Er is een nader onderzoek opgezet teneinde het vuurwerk dat op 13 mei 2000 bij SE Fireworks in opslag heeft gelegen zoveel als mogelijk te classificeren.

Voor het doen van classificatietesten en analyse van vuurwerk is door medewerkers van het Tolteam gedurende de onderzoeksperiode vuurwerk afkomstig van SE Fireworks in beslag genomen of verkregen. Voorzover de vuurwerkartikelen via binnenlandse klanten van SE Fireworks zijn verkregen zijn de vuurwerkartikelen in beslag genomen, voorzover de vuurwerkartikelen via buitenlandse klanten van SE Fireworks zijn verkregen zijn de vuurwerkartikelen aangeschaft. De verkregen vuurwerkartikelen zijn onder toezicht van medewerkers van het Tolteam vervolgens vervoerd naar de opslaglocatie, zijnde het munitiecomplex te Elsendorp, of vervoerd naar het testterrein van de BAM of naar TNO-PML te Rijswijk ten behoeve van de analyse.

Tijdens het verzamelen van het vuurwerk bleek dat er onvoldoende vuurwerk voor de classificatietesten kon worden verkregen bij de klanten van SE Fireworks. Voor het uitvoeren van de testen is daarom ook gebruik gemaakt van vuurwerk afkomstig uit de in beslag genomen containers die bestemd waren voor SE Fireworks. Hierbij wordt er van uitgegaan dat dit vuurwerk vergelijkbaar is met het vuurwerk dat bij SE Fireworks in opslag lag. Dat sprake is van vergelijkbaarheid blijkt uit het feit dat al het vuurwerk dat in de containers is aangetroffen op de prijslijst van SE Fireworks van 2000 voorkomt en uit het feit dat in de containers vuurwerkartikelen, met name cakeboxen, romeinse kaarsen en shells, zijn aangetroffen die ook in grote hoeveelheid op 13 mei 2000 bij SE Fireworks in opslag hebben gelegen.

Ook met de vuurwerkartikelen afkomstig uit de containers was nog onvoldoende vuurwerk verzameld voor het doen van de classificatietesten. Voor het uitvoeren van de testen is daarom gebruik gemaakt van vuurwerk afkomstig van de firma Pyro Art te Berlijn. De betreffende firma importeert vuurwerk van dezelfde fabrikanten/leveranciers als het vuurwerk van SE Fireworks. Vergelijkbaarheid blijkt uit het feit dat de vuurwerkartikelen afkomstig zijn van dezelfde fabrikanten/leveranciers leveranciers als het vuurwerk van SE Fireworks of uit het feit dat deze vuurwerkartikelen ook voorkomen op de prijslijst van 2000 van SE Fireworks. De van Pyro Art afkomstige vuurwerkartikelen die niet van dezelfde fabrikanten/leveranciers waren als de vuurwerkartikelen van SE Fireworks zijn geanalyseerd en vergeleken met dezelfde of vergelijkbare artikelen afkomstig van SE Fireworks. Uit de uitgevoerde analyse blijkt dat de vuurwerkartikelen afkomstig van Pyro Art goed vergelijkbaar zijn met de vuurwerkartikelen afkomstig van SE Fireworks.

In de periode van maandag 20 november tot en met 24 november 2000 hebben op de testlocatie, Dorfstral te 15307 Horstwalde te Duitsland, van het Bundesanstalt für Materialforschung und -prüfung, hierna te noemen het BAM, classificatietesten plaatsgevonden. Door TNO-PML zijn een groot aantal vuurwerkartikelen geanalyseerd. Daarbij is de opbouw bepaald en is in de meeste gevallen ook de chemische analyse bepaald. De analyse is uitgevoerd enerzijds om een uitspraak te kunnen doen over de niet geteste vuurwerkartikelen en anderzijds om aan te tonen dat de vuurwerkartikelen verkregen bij Pyro Art vergelijkbaar zijn met de vuurwerkartikelen van SE Fireworks.

Op grond van de uitgevoerde classificatietesten en analyses van vuurwerk alsmede het uitgevoerde onderzoek naar buitenlandse classificatiesystemen is het mogelijk de hoeveelheid vuurwerk die op 13 mei 2000 bij SE Fireworks in opslag heeft gelegen te classificeren. In dit onderzoek beperkt zich dit tot de cakeboxen, Romeinse kaarsen en shells. Hiertoe zijn op grond van de definitieve voorraadberekening, die is opgesteld binnen het Financieel Economisch deel van het TOL-team, overzichten gemaakt met de hoeveelheid aanwezige cakeboxen, Romeinse kaarsen en shells.

(volgen vier tabellen met onder meer een omschrijving van producten en de desbetreffende onderscheidenlijke testresultaten van TNO-PML, BAM en NRC, welke kort gezegd inhouden dat volgens TNO-PML, BAM en NRC de titanium salut 3", 4"en 6" ingedeeld moeten worden in de gevarensubklasse 1.1G en dat het overige geteste vuurwerk volgens NRC steeds ingedeeld moet worden in gevarensubklasse 1.3G, terwijl dit volgens de BAM en TNO-PML soms als 1.2G/1.3G moet worden aangemerkt en TNO-PML van een aantal geteste producten daarnaast 1.1G als testresultaat aangeeft, NJ)

Met behulp van de aangegeven classificatie in het vorige hoofdstuk “Classificatie opslag 13 mei 2000” en het proces-verbaal “Opslag van vuurwerk d.d. 13 mei 2000 binnen de inrichting van SE Fireworks” is het mogelijk de classificatie van het vuurwerk per opslaglocatie aan te geven. Uit het overzicht met betrekking tot de classificatie van de opslaglocaties van SE Fireworks blijkt dat in E2, M7 en C11 vuurwerk heeft gelegen met de classificatie 1.3 G, 1.1 G/1.3G en 1.1 G. Uit proces- verbaal “Opslag van vuurwerk d.d. 13 mei 2000 binnen de inrichting van SE Fireworks” blijkt dat in E2 shells hebben gelegen van 4 tot en met 12 inch van An Ping, dat in M7 shells hebben gelegen van 4 tot en met 12 inch van An Ping. Daarnaast blijkt dat in C11 shells hebben gelegen van 2,5 inch tot en met 6 inch van Guang Dong/Golden Horse.

Van belang hierbij is tevens dat uit de classificatietesten te Horstwalde is gebleken dat bij een gezamenlijke test met vuurwerk van de klasse 1.3G en 1.1G het vuurwerk van de klasse 1.3G in de massa-explosie heeft meegereageerd. Ook blijkt uit het overzicht met betrekking tot de classificatie van de opslaglocaties van SE Fireworks dat in de opslaglocaties naast en nabij C11, zijnde de bunkers C9, C13 en C15 vuurwerk van de gevarenklasse 1.3 G3G, 1.1G/1.3G en 1.1 G, zijnde de titanium salute shells, in opslag hebben gelegen. Dit geldt tevens voor de opslaglocaties E9 en E10. In dit kader is het van belang op te merken dat classificatietesten worden uitgevoerd met drie dozen met vuurwerk, terwijl in de locaties waar de shells hebben gelegen per opslag gemiddeld circa 220 dozen van dit vuurwerk hebben gelegen. Dit is berekend vanuit de totale hoeveelheid aan dozen shells gedeeld door het aantal locaties waar shells hebben gelegen. Uit het hoofdstuk 6.9 blijkt dat er ruim 2000 dozen met shells in opslag hebben gelegen en uit het proces-verbaal Opslag van vuurwerk d.d. 13 mei 2000 binnen de inrichting van SE Fireworks blijkt dat in 9 opslagen (het hof leest: shells) hebben gelegen, namelijk in de opslagen E2, E9 en E10, M7 en C7, C9, C11, C13 en C15."

De onderhavige verzoeken tot contra-expertise, zijn verzoeken aan de rechter als bedoeld in art. 328 Sv om gebruik te maken van de in artikel 315 Sv omschreven bevoegdheid, waarop krachtens artikel 330 Sv uitdrukkelijk moet worden beslist. Ingevolge artikel 415 Sv zijn deze bepalingen van overeenkomstige toepassing op het geding in hoger beroep. Maatstaf is hier of aan de rechter de noodzaak van hetgeen verzocht wordt is gebleken. Daarbij is van belang dat een algemeen recht op een tegenonderzoek in gevallen als het onderhavige niet bestaat, maar dat onder omstandigheden de eis van een eerlijke procesvoering kan meebrengen dat aan een verzoek van een verdachte tot het verrichten van een contra-expertise gevolg behoort te worden gegeven, indien dit verzoek wordt gedaan op een tijdstip waarop zodanige contra-expertise (nog) mogelijk is (vgl. HR 2 februari 1993, NJ 1993, 476 en HR 6 maart 2001, NJ 2001, 257). In dit verband kan verwezen worden naar de bespreking van de jurisprudentie van het EHRM door mijn ambtgenoot mr Machielse, gepubliceerd onder LJN-nummer AH9922, in de punten 11.25-11.33.

Wat betreft de afwijzing van de verzoeken om contra-expertise bevat de toelichting op het middel kort gezegd de klachten (i) dat niet blijkt dat het hof de juiste maatstaf heeft aangelegd, te weten of de noodzaak was gebleken, (ii) dat 's hofs afwijzing van de verzoeken in het licht van de jurisprudentie van het EHRM en de Nederlandse rechtsliteratuur op het gebied van het recht op tegenonderzoek alsmede gelet op uit de wetsgeschiedenis bij de art. 151a en 193d Sv sprekende visie van de wetgever, niet in stand kan blijven.

De klacht onder (i) faalt bij gebrek aan feitelijke grondslag. In 's hofs beslissing op het verzoek in zijn tussenarrest van 7 februari 2003, waarin het zich heeft laten leiden door de op grond van art. 6 EVRM te stellen eisen aan de eerlijkheid van het proces, ligt besloten dat het de noodzaak tot toewijzing van het verzoek niet aanwezig achtte. In zijn beslissing op het desbetreffende verzoek in het eindarrest heeft het hof in zijn laatste hierboven geciteerde alinea (punt 80) expliciet de noodzaak als gehanteerde maatstaf vermeld.

Ook de klacht onder (ii) faalt. Allereerst gaat het middel mank voorzover de onderhavige zaak vergelijkbaar wordt geacht met de zaak Bönisch.

In de zaak Bönisch (EHRM 5 mei 1985, NJ 1989, 385) ging het om het volgende. Bönisch was een aantal malen veroordeeld omdat het in zijn onderneming gerookte vlees niet voldeed aan de eisen. De vervolgingen waren gebaseerd op rapporten van de directeur van een overheidsinstituut, welke aan het OM waren gezonden om strafvervolgingen uit te lokken. Dezelfde directeur trad ook in het proces op als deskundige. Bönisch wilde een contra-expert omdat hij die directeur partijdig en niet objectief vond. Tevens klaagde hij dat de rechter de directeur anders behandelde dan een door de verdediging voorgebrachte deskundige. Het EHRM overwoog dat voor een waardering van de rol van de directeur acht geslagen moest worden op "the procedural position he occupied and to the manner in which he performed his function." Het EHRM kwam vervolgens tot de vaststelling dat de directeur wel een bijzondere deskundige was:

“In this connection, the Director had drafted the Institute's reports, the transmission of which to the prosecuting authorities had set in motion the criminal proceedings against Mr. Bonisch (...). Thereafter he was designated as expert by the Vienna Regional Court in pursuance of section 48 of the 1975 Act (...); under the terms of this section, he had the duty of "explaining and supplementing the findings or the opinion" of the Institute (...).

Voorts gronden de stellers van het middel het bestaan van een recht op tegenonderzoek in de onderhavige zaak op (a) de omstandigheid dat de onderhavige classificatieonderzoeken hebben plaatsgevonden op initiatief en onder leiding van het openbaar ministerie, (b) dat de verdediging van het plaatsvinden van het onderzoek te Oldebroek in het geheel niet op de hoogte is gesteld en van het onderzoek in Duitsland pas op een zo laat tijdstip, dat zij niet meer in de gelegenheid was dit onderzoek bij te wonen en (c) dat TNO-PML en BAM de enige instanties zijn die het te dezen noodzakelijke onderzoek kunnen uitvoeren en de rechter de enige is die met vrucht een tegenonderzoek door deze instanties zou kunnen bevelen.

Wat de klacht onder (a) betreft geldt dat in feitelijke aanleg niet is aangevoerd dat de onderzoeken onder leiding van het openbaar ministerie hebben plaatsgevonden, in die zin dat het openbaar ministerie zou kunnen bepalen hoe de desbetreffende testen van wetenschappelijke aard zouden worden uitgevoerd, terwijl dit niet voor het eerst in cassatie te berde kan worden gebracht. Overigens acht ik de klacht onaannemelijk. De ingenomen stelling is niet nader gemotiveerd en het is uitgesloten te achten dat een leek die een deskundige inschakelt vervolgens de leiding neemt bij het onderzoek van de deskundige. Dat het openbaar ministerie het initiatief heeft genomen tot het laten doen van classificatieonderzoek door een onafhankelijke wetenschappelijke instelling, doet aan de waarde van dat onderzoek niet af en roept op zichzelf geen noodzaak in het leven tot het bieden van de gelegenheid voor een op initiatief van de verdediging uit te voeren tegenonderzoek.

Wat de klacht onder (b) betreft geldt dat 's hofs oordeel dat de opvatting van de verdediging dat zij in de gelegenheid had moeten worden gesteld voormeld wetenschappelijk onderzoek bij te wonen geen steun vindt in het recht, geen blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting. Voorts heeft de verdediging niet gesteld en is ook niet aannemelijk geworden dat door de afwezigheid van de verdediging bij de desbetreffende wetenschappelijke onderzoeken, de mogelijkheden zich tegen de resultaten van het onderzoek teweer te stellen zijn beperkt. Dat eerder gewezen had kunnen worden op hetgeen in de visie van de verdediging aan de onderzoeken mankeerde, wat nu pas later gebeurde, schaadt de verdediging niet.

In de klacht onder (c) wijst de verdediging op haar afhankelijke positie. Dat is een omstandigheid waarvan de rechter zich rekenschap dient te geven. Bij verzoeken om tegenonderzoek die een verdachte ook gemakkelijk zelf zou kunnen instigeren mag de rechter in zijn beoordeling betrekken dat deze zulks niet zelf heeft gedaan. In casu waren, naar mag worden aangenomen, de mogelijkheden voor de verdediging om zelf relevante classificatieonderzoeken te laten uitvoeren minimaal. Indien echter (zoals in het onderhavige geval) de door de verdediging aan de rechter voorgelegde bezwaren tegen een reeds uitgevoerde onderzoek, door de rechter niet aannemelijk worden geoordeeld, kan de enkele omstandigheid dat het voor de verdediging moeilijk is zelf een tegenonderzoek te instigeren niet meebrengen dat het uitblijven van een door de rechter bevolen tegenonderzoek in strijd komt met verzoekers recht op een eerlijk proces. Mitsdien biedt ook deze klacht geen grond aan een in de onderhavige zaak bestaand recht op tegenonderzoek.

De door de verdediging aangehaalde algemene rechtsliteratuur omtrent het recht op tegenonderzoek en de weergegeven wetsgeschiedenis van het recht op tegenonderzoek in het verband van DNA-onderzoek bieden geen aanknopingspunten om 's hofs oordeel in deze zaak, welk oordeel geen blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting en ook niet onbegrijpelijk is, aan het wankelen te brengen.

Het eerste onderdeel van het middel kan dus niet tot cassatie leiden.

Het tweede onderdeel van het middel betreffende de verwerping van het tot bewijsuitsluiting strekkende verweer wordt in de toelichting vertegenwoordigd door de klachten (i) dat het hof niet alle door de verdediging tegen de uitgevoerde onderzoeken ingebrachte bezwaren in zijn overwegingen heeft betrokken en (ii) dat de verwerping van het verweer dat het onderzochte vuurwerk niet representatief is onbegrijpelijk is.

Wat betreft klachtonderdeel (i) zijn op blz. 43 van de schriftuur de punten van bezwaar opgesomd die het hof, naar het oordeel van de stellers van het middel, heeft verzuimd in zijn overwegingen te betrekken. Kort samengevat worden daar genoemd:

In 's hofs oordeel dat, gelet op de wijze waarop het classificatieonderzoek heeft plaatsgevonden en gelet op de rapportage hieromtrent, op het recht van verzoeker op een eerlijke procesvoering, als bedoeld in art. 6 EVRM geen inbreuk is gemaakt, ligt de verwerping van de hiervoor onder a tot en met g onderscheiden klachten besloten. Die verwerping geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Onbegrijpelijk is die verwerping evenmin. Daarbij dient het volgende in aanmerking te worden genomen.

Bij de klacht onder (a) mist verzoeker belang. Blijkens de inhoud van de hiervoor door mij samengevatte tabel en in aanmerking genomen 's hofs overweging dat het bij uiteenlopende classificaties door de verschillende instanties, van het voor verzoeker gunstigste resultaat is uitgegaan, heeft het hof vastgesteld dat alleen het vuurwerk titanium salut in de maten 3", 4" en 6" in de zwaarste gevarensubklasse, te weten 1.1G, moet worden ingedeeld. Uit de aan de Hoge Raad gezonden stukken volgt dat de indeling van deze producten in gevarensubklasse 1.1G niet is geschied 'uit veiligheidsoverwegingen bij gebrek aan informatie'. Immers, de rapporten van TNO-PML en BAM houden in dat de producten titanium salut 3" en 4" door die instituten op 22 onderscheidenlijk 23 november 2000 aan daadwerkelijke testen zijn onderworpen, op grond waarvan beide instituten tot de conclusie zijn gekomen dat de betreffende producten in de gevarenklasse 1.1G moeten worden ingedeeld.2 De indeling van hetzelfde product in het grotere formaat is door TNO-PML geschied op basis van deze testresultaten en de wetenschappelijke redenering dat "wanneer de kleinere slagbommen (titanium salutes zijn slagbommen, NJ) in het vuur een massa-explosie geven, de grotere soorten dit ook zullen doen" welke redenering TNO-PML is zijn rapport voorts doet steunen op andere resultaten van feitelijk uitgevoerde tests.3 Voorts vindt de classificatie van alle drie formaten titanium salutes steun in de door de Canadese autoriteiten aan de desbetreffende producten gegeven classificatie.

De klachten onder (b) en (c) betreffende de uitvoering van de tests door het graven van een kuil en betreffende de onervarenheid van onderzoeksleider van TNO-PML De Jong worden ondervangen en vinden hun weerlegging in de door het hof vastgestelde feiten dat de classificatietests door TNO-PML en BAM, als door de wetgever aangewezen instanties voor dit type classificatieonderzoek, zoveel mogelijk zijn uitgevoerd volgens de Recommendations on the Transport of Dangerous Goods; Manual of Tests and Criteria en dat voorzover van deze door de Verenigde Naties vastgestelde aanbevelingen in de door TNO-PML en BAM uitgevoerde tests is afgeweken, dit in de rapportage is toegelicht. Bovendien heeft het hof vastgesteld dat TNO-PML en BAM los van elkaar de testresultaten hebben geïnterpreteerd en een classificatie aan de verschillende vuurwerkartikelen hebben toegekend, terwijl daarnaast de vuurwerkartikelen zijn geclassificeerd aan de hand van de door de National Resources Canada; Explosive Regulatory Division (NRC) gehanteerde criteria, welke instantie in Canada is aangewezen dit type classificatieonderzoek te verrichten. Het classificatieproces is aldus met diverse waarborgen omkleed geweest, waardoor een eventuele vertekenende invloed van een afwijking van de aanbevelingen van de VN of van een gebrek aan ervaring van De Jong voldoende is gecompenseerd. In dit verband is ten slotte ook weer van belang dat het hof bij het uiteenlopen van de classificaties door de verschillende instanties steeds is uitgegaan van het voor verzoeker gunstigste resultaat. Tenslotte verdient hier opmerking dat namens verzoeker geen deskundigenoordeel in het geding is gebracht waarin het gemotiveerde oordeel van de deskundigen van TNO-PML en BAM omtrent de uitvoering van de tests gemotiveerd is aangevallen. De enkele stelling van de raadsman dat de tests niet deugen omdat van de VN-aanbevelingen is afgeweken is in dit licht onvoldoende.

Ook de klacht onder (d), die in feitelijke aanleg in de sleutel is gezet van het gebrek aan ervaring van de werknemers van TNO-PML met het classificeren van vuurwerk, stuit af op de hiervoor samengevatte vaststellingen van het hof nu een dergelijk gebrek, zo daarvan al sprake is geweest, voldoende gecompenseerd kan worden geacht door de omstandigheden dat het hof zich niet enkel op de door TNO-PML bevonden classificatietestresultaten heeft verlaten, maar mede de door BAM en NRC gegeven classificaties in zijn oordeel heeft betrokken en bij verschil de voor verzoeker gunstigste classificatie bewezen heeft geacht.

De klacht onder (e) heeft blijkens de pleitnota onder meer betrekking op het afwijken van de VN-aanbevelingen. In zoverre gaat de klacht ten onder aan 's hofs vaststelling dat TNO-PML en BAM, die de testen hebben uitgevoerd, de wettelijk aangewezen instanties zijn voor het uitvoeren van de betreffende testen en dat is toegelicht in de rapportage wanneer van de aanbevelingen is afgeweken. Opmerking verdient daarbij dat een aanbeveling naar haar aard geen dwingend voorschrift is en dat de wettelijk aangewezen instituten daar op grond van hun wetenschappelijke expertise ook niet als zodanig mee zijn om gegaan. Dat stond te hunner beoordeling, aldus het impliciete oordeel van het hof dat ook hier geen blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting en niet onbegrijpelijk is.

Ik wil hier overigens nog wijzen op de passage in de General Introduction op de Manual of Tests and Criteria van UNECE (Dangerous Goods Home Page)4 die flexibiliteit propageert welke kennelijk noodzakelijk is en die als volgt luidt:

“It should be noted that the Manual of Tests and Criteria is not a concise formulation of testing procedures that will unerringly lead to a proper classification of products. It therefore assumes competence on the part of the testing authority and leaves responsibility for classification with them. The competent authority has discretion to dispense with certain tests, to vary the details of tests, and to require additional tests when this is justified to obtain a reliable and realistic assessment of the hazard of a product. In some cases, a small scale screening procedure may be used to decide whether or not it is necessary to perform larger scale classification tests.”

Voorzover de klacht onder (f) betrekking heeft op het door TNO-PML en BAM geteste product Crackling tail (een romeinse kaars, zo volgt uit het testrapport, NJ) stuit de klacht hierop af dat het hof blijkens de gebezigde bewijsmiddelen op blz. 21 van zijn arrest, en zijn overweging dat bij verschil van de voor verzoeker gunstigste classificatie is uitgegaan, welke overweging aldus moet worden verstaan dat het hof hier niet de testresultaten van TNO-PML of BAM tot het bewijs heeft gebezigd, doch de classificatie door NRC. De klacht over de classificatie van de Red Chrysanthemum, die in de pleitnota van 23 april 2003 aan duidelijkheid niet overhoudt, faalt in het licht van de hiervoor weergegeven vaststellingen omtrent de onderzoeken en de waarborgen waarmee dat is omkleed en gelet op het uit de bewijsmiddelen volgende feit dat zowel TNO-PML, als BAM als NRC het betreffende product classificeert als 1.3G.

Tot slot de klacht onder (g) betreffende de verpakking van het geteste materiaal. Deze klacht zou, zo begrijp ik de toelichting op het middel, moeten worden afgeleid uit de pleitnota van 23 april 2003. Die pleitnota houdt in wezen niet meer in dan de weergave van verklaringen van getuigen-deskundigen dat bij de classificatie van vuurwerk de verpakking van belang is. Daarop behoefde het hof niet te reageren. Niet is aangevoerd dat de verpakking die bij de testen is gebruikt een andere is geweest dan die waarin het vuurwerk bij SE Fireworks zich heeft bevonden.

De onderdelen a tot en met g vinden dus hun weerlegging in 's hofs oordeel. Dat oordeel behoefde het hof niet nader te motiveren.

Nu rest wat de klacht over het gebruik voor het bewijs van de classificatietestresultaten van TNO-PML en BAM alleen nog de klacht over de verwerping van het verweer dat het onderzochte vuurwerk niet representatief is. De verwerping van dat verweer zou, zoals hiervoor al vermeld, onbegrijpelijk zijn. Daartoe is in de toelichting op het middel aangevoerd dat de kritiek zich in het bijzonder richt op het geteste vuurwerkproduct "Red flower in center of rings" en op het vuurwerk dat is aangekocht bij Duitse bedrijven.

De aanvulling op het bestreden arrest behelst in verband met het verweer aangaande het product "Red flower in center of rings" de volgende bewijsmiddelen en daarop aansluitende overwegingen:

“11.8 Het als bijlage bij voormeld hoofdproces-verbaal gevoegd proces-verbaal, in de wettelijke vorm opgemaakt door de opsporingsambtenaar G.L.J. Frankel, gedateerd 28 juli 2000, (pp MB1041 e.v.), inhoudende als relaas van verbalisant:

Op dinsdag 18 mei 2000 werd de container voorzien van nummer WSDU400378, bestemd voor SE Fireworks, door mij in beslaggenomen.

Als bijlage is een doos met invoices behorende bij de container bijgevoegd.

Hiertegen is in de toelichting op het middel ingebracht dat niet uit de bewijsmiddelen blijkt dat het product "Brocade Crown Red Hart" en "Red Flower in Center of Rings" op dezelfde wijze waren verpakt. Deze klacht mist feitelijke grondslag. Kennelijk heeft het hof met zijn overweging over de verpakkingswijze het oog op het aantal producten per doos, te weten twee.

Uit de bewijsmiddelen 11.8 en 11.9 kan worden afgeleid dat zich in een container met vuurwerk die ten tijde van de ramp op weg was naar SE Fireworks 15 dozen bevonden met elk twee 12" shells per doos die - zo volgt uit 's hofs bewijsoverweging - op verzoekers prijslijst kennelijk waren aangeduid als het product "Brocade Crown Red Hart". Bij de test van deze inbeslaggenomen producten door TNO-PML zijn zij aangeduid als "Red Flower in Center of Rings", een mortierbom (shell, NJ) met een diameter van 12", waarvan zich in een transportverpakking 2 artikelen bevinden.

's Hofs oordeel dat “Brocade Crown Red Hart" en “Red Flower in Center of Rings" in feite hetzelfde product betreft is, zodat de test van het met laatstvermelde naam aangeduide product (- dat in een container die op weg was naar het bedrijf van verzoeker in beslag is genomen en dat op verzoekers prijslijst met de eerstvermelde naam is aangeduid -), tot het bewijs kon bijdragen van het op het terrein van SE Fireworks aanwezige vuurwerk, is niet onbegrijpelijk.

De mogelijkheid dat de producent onder hetzelfde artikelnummer een nieuw artikel met andere samenstelling heeft geproduceerd en het oude artikel uit de lijn heeft gehaald doet daaraan niet af. Het hof heeft geoordeeld dat die mogelijkheid zich hier niet voordeed en heeft aan dat oordeel ten grondslag gelegd dat het gaat om shells van hetzelfde kaliber die op dezelfde wijze zijn verpakt. Daar komt bij dat de namen weliswaar verschillen, maar dat beide duiden op een product dat als effect een rood middendeel te zien geeft met daaromheen ringen, dan wel een kroon. Al met al is 's hofs oordeel ook in dit opzicht, mede in aanmerking genomen dat de verdediging niet gemotiveerd heeft aangevoerd dat de geopperde mogelijkheid zich daadwerkelijk heeft voor gedaan, niet onbegrijpelijk.

Met betrekking tot het bij Duitse bedrijven aangekochte vuurwerk dat is gebruikt bij de tests door TNO-PML en BAM heeft het hof, zoals hiervoor geciteerd, in zijn tussenarrest van 7 februari 2003 overwogen dat de overeenkomst van dit vuurwerk met het vuurwerk dat lag opgeslagen bij SE Fireworks door middel van chemisch onderzoek is vastgesteld.

Voorzover hiertegen in het middel wordt geklaagd op de grond dat is aangevoerd dat het vaststellen van de classificatie op grond van chemisch onderzoek geen deugdelijke classificatiemethode is, vindt het zijn weerlegging in hetgeen hiervoor is overwogen met betrekking tot de uitvoering van de classificatieonderzoeken, welke het hof zonder blijk te geven van een onjuiste rechtsopvatting en niet onbegrijpelijk deugdelijk heeft geoordeeld.

Voorzover wordt geklaagd dat door middel van chemisch onderzoek niet het oordeel kan worden bereikt dat bepaald vuurwerk overeenkomt met ander vuurwerk, in dit geval, dat het bij Pyro Art in Duitsland ingekocht vuurwerk overeenkwam met het op 13 mei 2000 op het terrein van SE Fireworks aanwezige vuurwerk, is deze - met het oordeel van de deskundigen van TNO-PML strijdige - opvatting van de verdediging niet zodanig met redenen omkleed dat 's hofs overneming van het oordeel van de deskundigen in dit opzicht onbegrijpelijk is.

Het middel faalt mitsdien in alle onderdelen.

Het derde middel komt op tegen de verwerping van het verweer dat het openbaar ministerie niet-ontvankelijk dient te worden verklaard in de vervolging van het onder 4 tenlastegelegde wegens het bij verzoeker gewekte vertrouwen dat hij ter zake daarvan niet vervolgd zou worden. In de toelichting wordt herhaald wat bij het hof reeds naar voren is gebracht met uitzondering van de klacht over de overweging van het hof dat er ruimte is voor voortschrijdend inzicht bij het OM.

Blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting in hoger beroep van 11 maart 2003 is namens verzoeker het volgende verweer gevoerd:

“De verdediging is primair van oordeel dat het Openbaar Ministerie partiëel niet ontvankelijk verklaard dient te worden, en wel terzake de vervolging terzake punt 4 van de tenlastelegging, brand door schuld en subsidiair dood door schuld.

Op 26 april 2001 heeft de Officier van Justitie een vordering wijziging tenlastelegging gedaan, welke vordering door de Rechtbank is toegewezen.

De verdediging is van oordeel dat in de gegeven omstandigheden de vervolging terzake brand door schuld in strijd is met het vertrouwensbeginsel en/of de regels van een goede procesorde, nu [verdachte] aan het optreden van het Openbaar Ministerie en aan mededelingen van het Openbaar Ministerie het objectief gerechtvaardige vertrouwen heeft ontleend en heeft kunnen ontlenen dat hij niet terzake brand door schuld en/of dood door schuld zou worden vervolgd.

Ter toelichting het navolgende:

Voorts houdt het proces-verbaal van de terechtzitting van 11 maart 2003, voorzover voor de beoordeling van het middel van belang, het volgende in:

“De raadsman voert het woord overeenkomstig zijn pleitnota, welke aan het hof is overgelegd en aan dit proces-verbaal is gehecht en voegt daaraan toe -zakelijk weergegeven-:

Het openbaar ministerie heeft, na een onderzoek van elf maanden, kort voor de zitting in een officiële, op naam gestelde brief van de hoofdofficier van justitie laten weten wat de stand van zaken was en hoe de vervolgingen eruit zouden gaan zien. Het standpunt van de verdediging is dat het openbaar ministerie, behoudens nieuw opgekomen inzichten of nieuw opgekomen feiten, en die zijn er niet geweest, de plicht heeft te handelen zoals is aangekondigd. Ook de verhorende politiefunctionarissen hebben verdachte bij herhaling gezegd dat hij wel verdachte was, maar alleen met betrekking tot overtreding van vergunningsvoorschriften. Dat levert op zichzelf nog niet een te respecteren vertrouwen bij verdachte op dat hem niets anders telastegelegd zou worden, maar het versterkt wel de indruk die vervolgens door de hoofdofficier van justitie werd gewekt.

Naar de mening van de verdediging is het waarschijnlijk dat, naar aanleiding van de brief van het openbaar ministerie, iemand aan de bel is gaan trekken met de constatering dat niemand zich voor de ramp bij de rechter hoefde te verantwoorden. Bij gebreke van andere kandidaten heeft het openbaar ministerie kennelijk bedacht dat het dan maar de directeuren moesten worden. Dit is natuurlijk slechts een veronderstelling, maar je mag van deze officiële brief verwachten dat deze achterwege blijft wanneer de inhoud niet juist is. Die inhoud moet daarom voor juist gehouden worden en het openbaar ministerie heeft derhalve in strijd gehandeld met het opgewekte vertrouwen dan wel in strijd met de regels van de goede procesorde door zo kort voor de zitting dit soort mededelingen te doen en die dan direct daarna op de zitting ongedaan te maken.

De advocaat-generaal verklaart -zakelijk weergegeven-:

De raadsman leest meer dan er in de brief staat. De brief is gericht aan de slachtoffers van de vuurwerkramp, is algemeen gesteld en geeft informatie in hoofdlijnen. De brief is niet gericht aan [verdachte] als verdachte. Er wordt niet door de hoofdofficier van justitie aangegeven voor welke feiten de verdachte [verdachte] precies wordt vervolgd en uit de brief is niet af te leiden dat wordt uitgesloten dat [verdachte] alsnog voor de brand en dood door schuld wordt vervolgd. [Verdachte] heeft aan deze brief geen verwachtingen kunnen ontlenen.

De wijziging van de telastelegging maakt het telastegelegde feitencomplex bovendien niet anders. Het is juist dat bij overtreding van de vergunningsvoorschriften alleen, de ramp niet aan de orde komt. Dat is ook de reden geweest voor de vordering tot wijziging van de telastelegging van de officier van justitie destijds en dat is naar mijn mening een juiste beslissing geweest. Het verweer dient naar mijn mening te worden verworpen.

De raadsman van verdachte verklaart -zakelijk weergegeven-:

De vraag is hoe [verdachte] uit de brief van het openbaar ministerie kon afleiden dat hij als slachtoffer en niet als verdachte werd aangesproken en dat in dat geval de inhoud van de brief kennelijk niet juist hoefde zijn. In de brief staat echter dat er grondig is nagedacht en dat hierin de beslissingen worden aangegeven. Dat de ramp zonder wijziging van de telastelegging niet aan de rechter zou worden voorgelegd, had het openbaar ministerie zich op dat moment reeds moeten realiseren. Het openbaar ministerie moet aan de inhoud van deze brief worden gehouden.

De advocaat-generaal geeft aan dat het feitencomplex niet is veranderd door de wijziging telastelegging. Voor [verdachte] maakt de wijziging van de telastelegging, waardoor hij zich, samen met de mededirecteur, als enige voor de rechter moet verantwoorden voor de ramp, een enorm verschil.

De verdachte verklaart zich aan te sluiten bij de woorden van zijn raadsman.

Na schorsing voor beraad deelt de voorzitter de beslissing van het hof mee.

De brief van het openbaar ministerie van april 2001 had het karakter van algemene informatie aan alle betrokkenen van de vuurwerkramp, waaronder ook [verdachte]. De brief had niet het karakter van een specifiek tot de verdachte gerichte toezegging en liet de mogelijkheid open dat de officier van justitie tot veranderingen in die telastelegging zou komen op grond van nieuwe ontwikkelingen of nieuw gebleken feiten. De verdediging heeft aangevoerd dat er geen nieuwe ontwikkelingen, dan wel nieuwe feiten waren. Dat is mogelijk. De brief liet echter ook de mogelijkheid open dat het openbaar ministerie op basis van voortschrijdend inzicht tot een vordering wijziging telastelegging zou komen.

De manier waarop de opsporingsambtenaren zich tegenover verdachte hebben uitgelaten doet daar niet aan af. Bij hen bestond waarschijnlijk, evenals bij verdachte, de verwachting dat deze alleen voor milieudelicten zou worden vervolgd, zoals deze in de inleidende dagvaarding waren opgenomen. Die verwachting zal dan ook in hun woorden hebben doorgeklonken. [Verdachte] mocht dit ook wel verwachten, maar een verwachting is nog geen gerechtvaardigd en te respecteren vertrouwen, dat wil zeggen een gerechtvaardigde gevolgtrekking dat de officier van justitie welbewust afstand doet van bepaalde hem toekomende bevoegdheden en toezegt die bevoegdheden niet te zullen hanteren. Een dergelijke toezegging klinkt in het aangevoerde, zowel in de genoemde brief als in de uitlatingen van de opsporingsambtenaren, naar het oordeel van het hof niet door. Het hof verwerpt derhalve het verweer."

Vooropgesteld moet worden dat het vertrouwensbeginsel meebrengt dat indien bij de verdachte door de daartoe bevoegde autoriteit het gerechtvaardigd vertrouwen is gewekt dat niet tot vervolging zal worden overgegaan, de niet-ontvankelijkheid van het openbaar ministerie in de vervolging daarvan het gevolg kan zijn (zie bijv. Van Dorst, Cassatie in strafzaken, 4e, p. 186 en zie bijv. HR 20 april 1999, NJ 1999, 486).

Het hof heeft blijkens de motivering van zijn beslissing deze maatstaf van mogelijk gerechtvaardigd vertrouwen niet miskend. Zijn oordeel geeft dus geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Onbegrijpelijk is zijn oordeel evenmin, dat door de inhoud van de in het verweer geciteerde brief niet het gerechtvaardigd vertrouwen bij verzoeker is gewekt dat hij niet ter zake van het onder 4 tenlastegelegde zou worden vervolgd. Daaraan draagt bovendien het karakter van de brief bij: een algemeen rondschrijven aan 9000 personen binnen het rampgebied. De inhoud van de brief geeft voorts geen grond voor de veronderstelling dat uitsluitend ter zake van overtreding van milieuvoorschriften zou worden vervolgd. Niet uit het oog moet worden verloren dat de schuldige kern van de tenlastelegging onder 4 wordt gevormd door diverse milieuovertredingen.

Ik zou in herhaling (van de woorden van het hof) vallen indien ik hier elke daar behandelde klacht nog eens zou bespreken: dat is niet nodig omdat het oordeel van het hof rechtens juist en niet onbegrijpelijk is. Wat betreft de klacht tegen de ruimte voor “voortschrijdend inzicht”: geen rechtsregel verbiedt het OM om hetzelfde feitencomplex vanuit meer verschillende invalshoeken van materieel strafrechtelijke aard te bezien en door middel van een vordering wijziging tenlastelegging aan de rechter voor te leggen (HR 2 november 1999, NJ 2000, 174; zie verder aant. 2 op art. 313, T&C Sv, 5e.). Een expliciete en ondubbelzinnige toezegging aan de verdachte q.q. lijkt me aan een vordering in de weg te kunnen staan. Daarvan is hier geen sprake.

Het middel faalt.

Het vierde middel klaagt over de afwijzing van de verzoeken tot het horen als getuigen van Stam, Breman, Kuipers, Leunk en Kukler.

Het proces-verbaal van de terechtzitting van 13 maart 2003 houdt in verband met het in het middel bedoelde verzoek met betrekking tot Stam, het volgende in:

“De raadsman merkt op, zakelijk weergegeven:

Ik verzoek mr Stam, voormalig officier van justitie te Almelo, als getuige op te roepen. In een eerder stadium is een verzoek gedaan door de verdediging om mr Stam als getuige te horen. Daarop heeft de advocaat-generaal hier ter zitting gesteld dat de kritiek van de beide rechercheurs zich richtte op ondergeschikte punten dat hun beweringen door hem waren weerlegd. De weerlegging op het punt van het GSM-verhaal heeft er uit bestaan dat volgens de advocaat-generaal al in maart 2001 het openbaar ministerie in Almelo het GSM-verhaal heeft laten vallen en dit ook heeft medegedeeld aan de rechter-commissaris en bij het hof Arnhem in het hoger beroep gevangenhouding, Ik heb net aan de rechercheurs Paalman en de Roy van Zuydewijn een stuk getoond, overgelegd door de officier van justitie tijdens de zitting van 5 juli 2001. Ik breng dit stuk in het geding. In dit stuk werd heel duidelijk het GSM-verhaal overeind gehouden () als bezwaar in de zaak [betrokkene 1]. Als het stuk van de officier van justitie van 5 juli 2001 waar is, dan heeft de advocaat-generaal verkeerde informatie gegeven aan uw hof en aan de verdediging. Vandaar dat ik het van belang voor de verdediging acht mr Stam, de opsteller van dit stuk, hierover te horen.

De advocaat-generaal merkt op, zakelijk weergegeven:

Ik heb gereageerd op het verwijt van Paalman en De Roy van Zuydewijn dat het GSM verhaal bewust buiten beeld is gehouden en dat, indien dat niet was gebeurd, [betrokkene 1] op vrije voeten zou zijn gesteld. In mijn reactie heb ik dan ook aangegeven welke bewijsmiddelen en verdenkingen er op het moment van de gevangenhouding nog meer waren, Ik heb niet gekeken naar wat er later op de zitting van 5 juli 2001 nog door de officier is gezegd. Daar was mijn stuk niet op gericht. Het feit dat Stam het GSM-verhaal later op de zitting nog eens naar voren heeft gebracht is in een ander kader geweest. Ik heb hierover niet gesproken. Ik ben dan ook van mening dat ik u niet verkeerd heb voorgelicht. Voorts hebben de getuigen Paalman en De Roy van Zuydewijn hier op generlei wijze waargemaakt dat er bewust informatie zou zijn achtergehouden. Ik zie geen reden om naar aanleiding van de verklaringen die hier vandaag zijn afgelegd de heer Stam als getuige op te roepen.

De raadsman merkt op, zakelijk weergegeven:

Wat de advocaat-generaal hier zegt is gewoon niet waar. Ik heb hier zijn brief voor mij. Hij schrijft letterlijk: Op 20 maart 2001 is de rechtbank op de hoogte gebracht van het feit dat de GSM niet in het bezit was van [betrokkene 1]. Vanaf dat moment is het GSM-verhaal niet meer genoemd als ernstig bezwaar om [betrokkene 1] in voorlopige hechtenis te houden. In het stuk van 5 juli 2001 van de officier van justitie is de GSM als reactie op het verzoek tot onmiddellijke in vrijheidstelling onder “ernstige bezwaren” genoemd.

De advocaat-generaal merkt op, zakelijk weergegeven:

Ik ben van mening dat wat de officier op 5 juli 2001 heeft gezegd in een ander verband moet worden gezien.

Ik verzoek het hof dhr Kamperman als getuige te horen. Hij kan wellicht ook verklaren over de gang van zaken met betrekking tot het proces-verbaal van de heer Kukler. Dan is het niet nodig om mr Stam over dat punt hier te laten komen. Daarnaast zou ik dhr Maandag hier als getuige willen horen over de vraag of hij dan wel teamgenoten van hem met het rode broekje op het hoofd of anderszins hebben rondgelopen.

De raadsman merkt op, zakelijk weergegeven:

Ik heb geen bezwaar tegen het horen van de heer Maandag als getuige.

Na beraad deelt de voorzitter als beslissing van het hof mede dat het verzoek tot het horen van dhr. Stam op de eerstvolgende zitting wordt afgewezen,5 en dat het hof de beslissing op de gedane verzoeken overigens zo spoedig mogelijk zal geven.”

Als beslissing op het verzoek met betrekking tot Stam houdt het proces-verbaal van de terechtzitting van 17 maart 2003, het volgende in:

“De voorzitter deelt de beslissingen van het hof op de ter terechtzitting van 13 maart 2003 gedane verzoeken mee.

Door de verdediging is ter terechtzitting van 13 maart 2003 verzocht om de officier van justitie Stam als getuige op te roepen. Het verzoek is gedaan naar aanleiding van en gemotiveerd met verwijzing naar de verklaringen van de gehoorde getuigen Paalman en De Roy van Zuydewijn betreffende de zogenaamde ramp-gsm, een gsm-toestel dat rond de tijd van de ramp in het rampgebied aanwezig was geweest en dat eerder aan de van brandstichting verdachte [betrokkene 1] had toebehoord. De verklaringen van de getuigen kwamen erop neer dat informatie volgens welke die gsm ten tijde van de ramp waarschijnlijk niet meer in het bezit van de verdachte [betrokkene 1] was, eerst met grote vertraging aan de rechter kenbaar is gemaakt, hoewel dat veronderstelde bezit als belangrijk bewijsmiddel tegen [betrokkene 1] gold en die informatie dus in hoge mate relevant en ontlastend voor die verdachte was.

In verband met dit verzoek dient voorop te worden gesteld dat het horen als getuige van de officier van justitie die in dezelfde strafzaak als vertegenwoordiger van het openbaar ministerie is opgetreden en die derhalve partij is in het geding, behoudens bijzondere gevallen, niet in het Nederlandse stelsel van strafvordering past. Het hof is van oordeel dat de aanvankelijk belastende, later ontlastende informatie over die gsm en de vraag wat er met het aan het dossier toevoegen van die informatie fout kan zijn gegaan, van geen belang is voor enige in verband met deze zaak te nemen beslissing en dat daarom niet valt in te zien welk verdedigingsbelang gediend kan zijn met het hierover horen van de officier van justitie Stam.

De verdediging heeft aan het verzoek mede ten grondslag gelegd dat de advocaat-generaal ter terechtzitting van 24 januari 2003 naar aanleiding van het ook toen reeds gedane verzoek om een verhoor van de officier van justitie Stam onjuiste informatie aan het hof zou hebben verstrekt door te ontkennen dat de voor verdachte [betrokkene 1] ontlastende informatie betreffende de ramp-gsm te lang aan de rechter onthouden was. Dat neemt echter niet weg dat de informatie betreffende de gsm (en evenzo wat de advocaat-generaal daarover terecht of ten onrechte zou hebben meegedeeld) slechts in de zaak tegen [betrokkene 1] en niet ook in deze zaak van belang kan zijn. Daaraan doet niet af dat de advocaat-generaal zijn mededelingen gedaan heeft op een terechtzitting waar behalve de zaak [betrokkene 1] ook deze zaak gelijktijdig aan de orde was.

Het hof acht op deze gronden het horen van de officier van Justitie Stam niet noodzakelijk en is daarenboven van oordeel dat redelijkerwijs valt aan te nemen dat door het niet horen het openbaar ministerie niet in zijn vervolging en de verdachte niet in zijn verdediging geschaad is.

De advocaat-generaal heeft ter terechtzitting van 13 maart 2003 gevraagd om H.E. Kamperman, inspecteur van politie Twente, als getuige te horen, wat het hof begrijpt als een verzoek om dag en uur voor diens verhoor vast te stellen. Het hof ziet aanleiding tot inwilliging van dit verzoek.

Voorts heeft de advocaat-generaal ter terechtzitting van 13 maart 2003 gevraagd om D.L. Maandag als getuige te horen, wat het hof begrijpt als een verzoek om dag en uur voor diens verhoor vast te stellen. Het hof acht verhoor van Maandag niet nodig en zal niet tot vaststelling van dag en uur voor dat verhoor overgaan.

Het hof beveelt de oproeping van de getuige Kamperman tegen 27 maart 2003 te 14.00 uur en wijst de hiervoor besproken verzoeken voor het overige af.”

Het proces-verbaal van de terechtzitting van 2 april 2003 houdt in verband met de in het middel bedoelde verzoeken ten aanzien van Breman, Kuipers, Leunk en Kukler, het volgende in:

“Ik wil het hof verzoeken een aantal getuigen te horen. Daarbij merk ik op dat, nu ik mijn verzoeken pas heb kunnen doen na kennisneming van hetgeen op de zitting van afgelopen donderdag is voorgevallen, het hof deze verzoeken zou moeten beoordelen op basis van het verdedigingsbelang.

Het hof heeft mijn verzoek om de getuigen Paalman en De Roy van Zuydewijn te horen toegewezen en daarbij kennelijk geoordeeld dat het horen van deze getuigen in het belang van de verdediging was. De verklaring die deze getuigen hebben afgelegd is inhoudelijk van belang voor de verdediging en in mijn pleidooi wil ik twee elementen van deze verklaring gebruiken. Het gaat als eerste om de stelling die de verdediging zal hanteren dat wanneer aannemelijk of waarschijnlijk is dat er op 13 mei 2000 medewerkers van SE Fireworks of anderen op het bedrijfsterrein hebben gewerkt of aanwezig zijn geweest, dit van belang is voor de beoordeling van de beschuldiging van dood door schuld van mijn cliënt, Ik ben van mening dat wanneer Paalman en De Roy van Zuydewijn gelijk hebben met hun verhaal dat dit aspect richting werknemers en ex-werknemers van SE Fireworks onvoldoende is onderzocht, door het achterblijven van dit onderzoek het verdedigingsbelang van mijn cliënt is geschaad. Het tweede onderdeel van hun verklaring dat ik van belang acht is dat zij aanmerkelijke kritiek hebben geuit op het onderzoek. Het gaat daarbij niet uitsluitend om elementen die van belang zijn in de zaak [betrokkene 1]. Het zegt iets over de wijze waarop het onderzoek is uitgevoerd en dat raakt ook de zaak tegen mijn cliënt.

Aan de verklaring van Paalman en De Roy van Zuydewijn is inmiddels afbreuk gedaan door de verklaring ter terechtzitting van de heer Kamperman. Op twee punten bestaat er een evident verschil van mening tussen Kamperman en de rechercheurs Paalman en De Roy van Zuydewijn. Het gaat met name om de postdatering van het proces-verbaal waar Kukler om verzocht zou zijn en de gang van zaken rond het sportbroekje. In ieder geval heeft één rechercheur voor dit hof meineed gepleegd. De vraag is alleen wie. Dit betreft zaken die inhoudelijk een rol spelen in de zaak van [betrokkene 1], maar als het gaat om de betrouwbaarheid van de verklaringen van Paalman en De Roy van Zuydewijn, is dit ook van belang voor deze zaak. De vraag of er ten overstaan van uw hof door een rechercheur van het Tolteam meineed is gepleegd is natuurlijk ook van belang voor deze zaak. De advocaat-generaal heeft met betrekking tot de gang van zaken rond het sportbroekje 28 processen-verbaal overgelegd. Vóór deze processen-verbaal is een proces-verbaal gevoegd waarin het standpunt van Mijwaart is vervat. Hij geeft daarin aan dat uit de 28 processen-verbaal blijkt dat rechercheur Paalman niet de waarheid heeft gesproken. Ik ben verbijsterd dat de advocaat-generaal deze processen-verbaal voor zijn verantwoording neemt nu van de 28 processen-verbaal er direct een groot aantal in de prullenbak kunnen. Er zit bijvoorbeeld een proces-verbaal bij van iemand die op de bewuste dag in Brazilië zat en dus niets kan zeggen over hoe er met het broekje is omgegaan. Datzelfde geldt voor 11 of 12 van deze processen-verbaal. Rechercheur Maandag stelt in zijn verklaring dat hij het broekje een week mee naar huis heeft genomen om te voorkomen dat met het broekje zou worden gerommeld. Ik begrijp hieruit dat het broekje niet op het politiebureau bewaard kon worden zonder gevaar voor rommelen. Bij al deze 28 processen-verbaal is er niet één waarin gezegd wordt dat het niet waar is wat Paalman en De Roy van Zuydewijn beweren. Alleen Maandag doet dit, maar voegt er dan aan toe dat het ook niet logisch is dat hij het vieze broekje heeft aangetrokken of op zijn hoofd heeft gehouden. Logica is echter niet belangrijk, het gaat erom of dit wel of niet is gebeurd. Uit de verklaringen blijkt wel dat het broekje tweemaal omhooggehouden en getoond is en dat het broekje door anderen vluchtig is bekeken.

Ik verzoek twee van de betreffende verbalisanten, de heren Breman en Kuipers, te horen over de gang van zaken met betrekking tot het sportbroekje, in het kader van de betrouwbaarheid van de verklaring van met name de heer Paalman die ook voor deze zaak van belang is.

De heer Paalman heeft verklaard dat de heer Kukler hem heeft gezegd dat hem gevraagd is zijn proces-verbaal van 26 april 2001 te antedateren. De heer Kamperman betwist dit. Dat betekent dat één van beiden niet de waarheid spreekt. Uit de media heb ik begrepen dat er inmiddels een derde rechercheur, de heer Leunk, is opgestaan die ook van de heer Kukler heeft gehoord dat hem gevraagd is zijn proces-verbaal te postdateren. Ik verzoek de heren Leunk en Kukler als getuigen te horen.

In de toelichting op het middel wordt tegen de afwijzing van voormelde getuigenverzoeken, kort gezegd, ingebracht dat deze getuigen relevant waren voor het vaststellen van het mogelijk bestaan van een tunnelvisie of andere gebreken bij het rechercheteam dat verzoekers zaak heeft onderzocht, als gevolg waarvan mogelijke verdachten van het veroorzaken van de eerste brand op het terrein van SE Fireworks buiten beeld zijn gebleven.

Aan het getuigenverzoek en het middel ligt de gedachtegang ten grondslag dat het ontstaan van de brand door moedwil dan wel misverstand iets zou kunnen toe- of afdoen aan de geheel daarvan onafhankelijke vraag wat verzoeker aan risicobeperking heeft nagelaten. Dit verband is terecht door het hof niet gelegd. Zelfs in geval van een calamiteit waarmee men redelijkerwijs geen rekening behoeft te houden (zoals het neerstorten van een vliegtuig) bestaat er aanleiding zich af te vragen waarom dat ongeluk ernstiger gevolgen heeft dan nodig was indien een ieder zich aan de voorschriften gehouden had. Fouten van anderen staan aan het aannemen van causaliteit wegens eigen gebreken niet in de weg, evenmin als zij het aannemen van schuld verhinderen. In de straftoemeting kan de medeschuld van anderen wel worden verdisconteerd - hetgeen het hof ook inderdaad heeft gedaan. Daarbij gaat het om medeschuld aan het bewezenverklaarde. In dit geval niet het doen ontstaan van de brand maar het doen bestaan van een zo gevaarlijke situatie op het terrein van SE Fireworks dat, toen eenmaal brand was ontstaan, deze kon leiden tot de rampzalige afloop.

Het oordeel van het hof geeft derhalve naar mijn inzicht geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onbegrijpelijk.

Opmerking verdient nog dat anders dan in de toelichting op het middel wordt betoogd, ’s hofs overweging omtrent uitdijing van het onderzoeksmateriaal, allerminst onbegrijpelijk is. Inderdaad is niet al wat relevant is voor de betrouwbaarheid van het openbaar ministerie in het algemeen of voor de betrouwbaarheid van een in een bepaalde zaak gehoorde getuige om die enkele reden ook relevant in de te beslissen zaak. Dat lijkt mij evident, evenals ’s hofs overweging dat een andere opvatting zou leiden tot een met het beginsel dat elk proces eens tot een einde moet komen strijdige uitdijing van het onderzoeksmateriaal. Ook voorzover deze overwegingen in het middel worden aangevallen kan het dus niet tot cassatie leiden.

Het middel faalt.

Het vijfde middel klaagt over de afwijzing van het verzoek om [betrokkene 1] en [betrokkene 2] als getuigen te horen.

Bij de stukken van het aan de Hoge Raad gezonden dossier bevindt zich een brief van de raadsman aan de advocaat-generaal bij het hof van 17 januari 2003 die in verband met de in het middel bedoelde getuigenverzoeken het volgende inhoudt:

“In bovenvermelde zaak heeft de verdediging de wens een aantal personen als getuige dan wel als getuige/deskundige te horen.

Het betreft personen aan welke de verdediging op een aantal verschillende onderwerpen vragen wenst te stellen.

Hieronder zijn bedoelde personen zoveel mogelijk per onderwerp aangeduid.

In verband met voormelde verzoeken houdt het proces-verbaal van de terechtzitting van 24 januari 2003 het volgende in:

Het hof heeft op dit verzoek bij tussenarrest van 7 februari 2003 als volgt beslist:

“Verzoek tot het horen van getuigen en deskundigen

De verdediging heeft verzocht verschillende getuigen te horen die mogelijk zouden kunnen verklaren over het ontstaan van de brand die uiteindelijk heeft geleid tot de ramp in Enschede op 13 mei 2000. Zo het horen van deze getuigen niet van belang zou zijn voor het vaststellen van de feiten, dan zouden de verklaringen van deze getuigen in ieder geval van belang kunnen zijn voor de bepaling van de hoogte van de straf, aldus de verdediging.

Het is op zich juist dat de ramp aanleiding heeft gegeven tot het onderzoek naar alle telastegelegde feiten. Onder de aan verdachte telastegelegde feiten is er slechts één waarbij de ramp in de telastelegging een rol speelt en dat is feit 4 van de telastelegging. Voor het overige gaat de telastelegging over diverse vergrijpen tegen de milieuwetgeving, in het bijzonder het niet in acht nemen van veiligheidsvoorschriften, die zijn telastegelegd zonder dat daarbij enig verband met de ramp wordt gelegd.

Dat verband komt wel aan de orde in feit 4. Daar wordt verdachte, kort weergegeven, telastegelegd dat het aan de wijze van bedrijfsvoering en daarmee aan de medeschuld van SE Fireworks te wijten is dat een brand, toen die eenmaal was ontstaan, zich zo heeft kunnen ontwikkelen en/of uitbreiden dat een of meer explosies en/of branden zijn ontstaan met fatale gevolgen. Verdachte wordt voor de wijze van bedrijfsvoering als opdrachtgever of feitelijk leidinggever verantwoordelijk gesteld. Het op enige wijze ontstaan van de eerste brand (en dat impliceert noodzakelijkerwijze ook enige verbreiding daarvan) wordt aan SE Fireworks en verdachte niet verweten. Het hof kan voorshands dan ook niet inzien hoe het belang van de verdediging, ook op het punt van straftoemeting, kan zijn gediend met meer duidelijkheid over die aan hem niet verweten voorgeschiedenis. Dat zal hierna leiden tot afwijzing van een aantal verzoeken tot het horen van getuigen.

In zijn brief van 17 januari 2003 verzoekt de raadsman de getuigen [betrokkene 1], [getuige 2], [getuige 7], [getuige 10], [getuige 11], [getuige 12], en [betrokkene 2] te horen. Uit de toelichting op deze verzoeken blijkt dat de raadsman deze getuigen alleen wenst te horen over het ontstaan van de brand. Gelet op hetgeen hiervoor is overwogen zal het hof het verzoek tot het horen van voormelde getuigen afwijzen, nu redelijkerwijs valt aan te nemen dat de verdachte niet in zijn verdediging wordt geschaad.”

In de toelichting op het middel wordt als eerste geklaagd dat de motivering van de afwijzing van het verzoek [betrokkene 1] en [betrokkene 2] als getuigen te horen onbegrijpelijk is, in aanmerking genomen het latere verhoor ter terechtzitting van [getuige 5], [getuige 2], [getuige 7], [getuige 10], [getuige 6], [getuige 8] en [getuige 9]. Deze getuigen zijn voor het hof immers gehoord over de voorgeschiedenis die het hof irrelevant achtte en waarop het zijn afwijzing grondde van het verzoek om [betrokkene 1] en [betrokkene 2] als getuigen te horen. In zoverre zouden de beslissingen van het hof inconsistent zijn.

Bij de beoordeling van deze klacht moet worden bedacht dat het onderhavige strafproces een bijzondere eigen dynamiek kende. Het hof moest zich bewegen in een delicaat veld, waarin natuurlijk de met het oog op de tenlastelegging relevante waarheidsvinding centraal stond, maar waarin het zich tevens bewust was van de grote belangstelling vanuit de samenleving voor het onderhavige proces. Niet alleen van de direct betrokken en de (nabestaanden van) slachtoffers. Om het wat journalistiek uit te drukken wilde iedereen weten wat er in Enschede bij SE Fireworks gebeurd was. Ik verwijs in dit verband naar 's hofs arrest in de gelijktijdig met de zaak tegen verzoeker behandelde zaak tegen [betrokkene 1], die ervan werd verdacht brand te hebben gesticht op het terrein van SE Fireworks (LJN AF8395).

Het verhoor van [getuige 5] moet mede in dit licht worden gezien, wiens verhoor overigens relevant kon zijn voor de aan verzoeker tenlastegelegde gedragingen, omdat zijn eerder in het onderzoek afgelegde verklaring mede betrekking had op de aard van het bij SE Fireworks aanwezige vuurwerk. Kennisneming van het proces-verbaal van het verhoor van de getuige [getuige 5] ter terechtzitting van 18 maart 2003 leert dat zijn ondervraging betrekking had op zijn verklaring omtrent de aard van het vuurwerk dat zich op het terrein van SE Fireworks bevond op 13 mei 2000 en op de door hem gestelde ontmoeting met medeverdachte [medeverdachte] op die dag, waarbij [medeverdachte] hem zou hebben gezegd dat hij in verband met door anderen te verrichten werkzaamheden op die dag op het terrein van SE Fireworks aanwezig moest zijn. Dit is door de medeverdachte [medeverdachte] overigens betwist.

Het verhoor van de getuigen [getuige 6], [getuige 8] en [getuige 9] ligt in het verlengde van het verhoor van [getuige 5]. In dit verband houdt het proces-verbaal van de terechtzitting van 27 maart 2003 in dat de advocaat-generaal bij het hof heeft verzocht een datum vast te stellen voor hun verhoor en dat de raadsman van verzoeker heeft gepersisteerd bij zijn verzoek deze getuigen te horen. De getuigen [getuige 6] en [getuige 8] zijn gehoord met het oog op de verklaring van [getuige 5], dat hij medeverdachte [medeverdachte], de vader van [getuige 6], op 13 mei 2000 om 12.50 uur heeft ontmoet en dat [medeverdachte] toen onder meer het een en ander tegen hem zou hebben gezegd omtrent de aard van het op het terrein van SE Fireworks aanwezige vuurwerk en dat hij op die dag het terrein van SE Fireworks aanwezig moest zijn in verband met daar door anderen te verrichten werkzaamheden.

In de toelichting op het middel worden deze verhoren nu in de sleutel gezet van de oorzaak van de brand, in welk kader [getuige 5]s verklaring van belang is dat [medeverdachte] hem op 13 mei 2000 zou hebben gezegd dat hij die dag op het terrein van SE Fireworks aanwezig zou zijn in verband met door anderen te verrichten werkzaamheden. Ik meen echter dat die verhoren moeten worden gezien in het licht van het toetsen van de betrouwbaarheid van [getuige 5]s verklaring, hetgeen met het oog op de tenlastelegging relevant was omdat [getuige 5] ook verklaarde omtrent de aard van het vuurwerk dat op het terrein van SE Fireworks volgens zeggen van medeverdachte [medeverdachte] aanwezig zou zijn geweest.

Wat het verhoor van [getuige 2] ter terechtzitting van 24 maart 2003 betreft geldt dat het hoofdzakelijk betrekking heeft op andere onderwerpen dan het ontstaan van de eerste brand.

Wat betreft de getuigen [getuige 7] en [getuige 10], die inderdaad hoofdzakelijk zijn verhoord met betrekking tot de mogelijke oorzaak van de eerste brand, is van belang op te merken dat het hof het in de onderhavige zaak gedane verzoek om deze getuigen te horen, zoals hierboven weergegeven heeft afgewezen. In de gelijktijdig met de onderhavige zaak behandelde zaak tegen [betrokkene 1], die ervan werd verdacht op het terrein van SE Fireworks brand te hebben gesticht, was door het hof een datum voor het verhoor van deze getuigen bepaald. In dit verband houdt het proces-verbaal van de terechtzitting van 24 maart 2003 in:

“Op verzoek van de raadsman en gehoord de advocaat-generaal bepaalt het hof dat de in een andere zaak tegen de zitting van 24 maart 2003 opgeroepen getuigen [getuige 2], [getuige 7], [getuige 10] en [getuige 15], indien zij alsdan verschijnen, ook in de onderhavige zaak zullen worden gehoord.”

Kennelijk heeft het hof de verdediging in zoverre tegemoet willen komen, dat de betreffende personen die toch gehoord zouden worden in een andere gelijktijdig behandelde zaak, ook aan verzoeker en zijn raadsman voor ondervraging worden aangeboden.

Op grond van al het vorenstaande kom ik tot de conclusie dat voorzover het hof niet steeds in alle gestrengheid zou hebben vastgehouden aan zijn juiste uitgangspunt dat het ontstaan van de eerste brand voor de beoordeling van de onderhavige zaak niet van belang is, verzoeker daardoor niet in zijn verdediging is geschaad.

Onbegrijpelijk is de afwijzing van het verhoor als getuige van [betrokkene 1] en [betrokkene 2] er ook niet van geworden, nu voor de afwijzing van het verhoor van de in het middel bedoelde andere getuigen de hiervoor besproken gronden zijn aan te wijzen. Mij moet van het hart dat het veelvuldig gebruik van woorden als uiteraard en per definitie eerder een gevoel van verzwakking dan van versterking van de ingenomen standpunten te weeg bracht.

De tweede in de toelichting op het middel opgeworpen klacht berust op hiervoor reeds als onjuist aangemerkte opvatting dat het ontstaan van de brand relevant was voor de beoordeling van de tenlastelegging die immers ziet op het bestaan van de gevaarlijke situatie waarin de ontstane brand zulke rampzalige gevolgen kon hebben.

Het middel faalt in beide onderdelen.

Het zesde middel komt op tegen de bewezenverklaring van het onder 1 tenlastegelegde met de klacht dat uit de bewijsmiddelen niet blijkt dat SE Fireworks in strijd met voorschrift 13.1.2 vuurwerk aanwezig heeft gehad in de ruimten H en C2, zijnde elders dan een voor opslag van vuurwerk bestemde bewaarplaats.

Het hof heeft ten laste van verzoeker onder 1 bewezenverklaard dat:

“dat de vennootschap onder firma SE Fireworks op 13 mei 2000 en in de periode van 27 april 1998 tot en met 12 mei 2000, in de gemeente Enschede, terwijl aan de besloten vennootschap SE Fireworks door en/of namens Burgemeester en Wethouders van de gemeente Enschede bij besluit van 22 april 1997, kenmerk H 6886, en aan voornoemde vennootschap onder firma bij besluit van 19 juli 1999, kenmerk Wm 1723, vergunningen krachtens de Wet milieubeheer waren verleend tot het in die gemeente op het perceel [a-straat 1], oprichten en in werking hebben van een inrichting als bedoeld in categorie 3 van bijlage 1 van het Inrichtingen- en vergunningenbesluit milieubeheer, in genoemde inrichting, zich heeft gedragen in strijd met voorschriften verbonden aan voormelde vergunningen, immers heeft meergenoemde vennootschap onder firma

Met uitzondering van de hierna besproken klachten is in de bespreking van het eerste middel, klachten a. en b., reeds uiteengezet waarom het middel niet op gaat.

De in de toelichting verscholen klacht dat ten aanzien van “H” het bewijs alleen op verzoekers eigen verklaring zou berusten - hetgeen in strijd met art. 341, vierde lid, Sv zou komen, mist feitelijke grondslag nu ook de vergunningvoorwaarde 13.1.2. tot bewijs is gebezigd, terwijl overigens deze wettelijke bepaling betrekking heeft op het tenlastegelegde feit in zijn totaliteit (zie onder meer HR 15 juni 1976, NJ 1976, 551).

De klacht dat de tot het bewijs gebezigde verklaring van verzoeker dat er in C2 "altijd" 350 tot 400 kilo vuurwerk lag opgeslagen niet meebrengt dat dit in de bewezenverklaarde periode ook het geval was, geeft blijk van een te beperkte opvatting van het woord "altijd". Overigens wordt die verklaring van verzoeker ondersteund door de tot het bewijs gebezigde verklaring van de getuige [getuige 1].

Het middel faalt in alle onderdelen.

Het zevende middel klaagt over de verwerping van het verweer dat SE Fireworks wegens “(putatieve) rechtsdwaling” geen schuld draagt aan de onder 1 tenlastegelegde overtredingen van vergunningvoorschrift 13.2.1 en dat daarom verzoeker ten onrechte strafbaar is verklaard.

De in dit middel vervatte klachten zijn reeds besproken bij middel 1, klachten d. en e. Het middel faalt op de daar aangegeven gronden.

Het achtste middel klaagt ten eerste over de verwerping van het verweer dat verzoeker geen verwijt kan worden gemaakt van het door SE Fireworks opslaan van vuurwerk van een zwaardere klasse dan 1.4G. Het middel behelst als tweede klacht dat de bewezenverklaring onvoldoende met redenen is omkleed nu feiten en omstandigheden die in de overwegingen van het hof betreffende de verwijtbaarheid zijn vermeld, niet in bewijsmiddelen zijn neergelegd.

Bij de beoordeling van dit middel zijn de hiervoor bij de bespreking van het eerste middel, klacht h., weergegeven overwegingen van het hof van belang. Naar die overwegingen zij hier verwezen.

De eerste klacht faalt op de gronden als weergegeven bij de bespreking van klacht h. en i van het eerste middel.

Voorzover in het middel voorts wordt geklaagd dat de PTO-cursus en de verklaring daarover van Kodde de verwijtbaarheid niet kan vestigen faalt het middel op de gronden als vermeld in de bespreking van klacht k. van het eerste middel onderscheidenlijk het elfde middel.

Als elders in de schriftuur niet aan te treffen klacht houdt de toelichting op dit middel in, dat het in 's hofs bewijsoverweging opgenomen feit dat etikettering in belangrijke mate werd bepaald door overwegingen van commerciële aard ten onrechte niet terug is te vinden in de bewijsmiddelen.

De betreffende bewijsoverweging is hiervoor bij de bespreking van klacht h. van het eerste middel weergegeven.

Bij de beoordeling van deze klacht moet worden vooropgesteld dat wanneer de rechter zich beroept op feiten of omstandigheden die door hem redengevend worden geacht voor de bewezenverklaring, en zich daarbij beroept op bepaalde niet in de bewijsmiddelen vermelde gegevens, hij met voldoende mate van nauwkeurigheid in zijn overweging (a) die feiten of omstandigheden dient aan te duiden, en (b) het wettige bewijsmiddel dient aan te geven waaraan die feiten of omstandigheden zijn ontleend (vgl. HR 24 juni 2003, NJ 2004, 165, m.nt. JR). Dit is de hoofdregel wat betreft het aanwijzen van bronnen van feiten en omstandigheden die in een nadere bewijsoverweging worden betrokken.

Deze regel geldt echter niet voor feiten van algemene bekendheid. Zulke feiten behoeven geen bewijs ingevolge art. 339, tweede lid, Sv.

In het licht van het vorenstaande is van belang dat het hof aan de bewijsmiddelen heeft kunnen ontlenen dat de etikettering in het geheel geen verband hield met de werkelijke gevaarssubklasse van het vuurwerk en het mede aan de stellingen van de verdediging heeft ontleend dat de etikettering naar gevarensubklasse kon geschieden door de producent zelf. Wanneer daarbij het feit van algemene bekendheid in aanmerking wordt genomen dat transport van stoffen duurder wordt naarmate de stoffen gevaarlijker zijn, vindt de gevolgtrekking van het hof dat

“valt te vrezen, en ook verdachte daarmee rekening had moeten houden, dat de etikettering in belangrijke mate mede werd bepaald door overwegingen van commerciële aard, in die zin, dat transport van als minder gevaarlijk geëtiketteerde soorten veel goedkoper zou zijn, zodat voor een belangrijk lagere prijs kon worden geleverd, dan wanneer op de verpakking kenbaar was, dat de vervoerder te maken had met vuurwerk van de klasse 1.3, 1.2 of 1.1."

genoegzaam steun in door het hof aangeduide wettige bewijsmiddelen.

Deze klacht faalt daarom.

Uit de omstandigheid dat verzoeker vóór 13 mei 2000 ervan op de hoogte was dat etikettering door producenten plaatsvond6 in samenhang met het feit van algemene bekendheid dat transport van als minder gevaarlijk geëtiketteerde soorten veel goedkoper zou zijn, zodat voor een belangrijk lagere prijs kon worden geleverd, dan wanneer op de verpakking kenbaar was, dat de vervoerder te maken had met vuurwerk van de klasse 1.3, 1.2 of 1.1. heeft het hof kunnen afleiden dat verzoeker ook op de hoogte had kunnen en behoren te zijn van het feit dat etikettering in belangrijke mate mede werd bepaald door overwegingen van commerciële aard. Terzijde wil ik wel opmerken dat met deze klacht de spreekwoordelijke zoektocht naar de spijker op het lage water definitief begonnen is.

De klacht die hierop ziet faalt eveneens.

Wat dit middel betreft ten slotte de klachten dat de verwijtbaarheid van het opgeslagen hebben van vuurwerk van een zwaardere dan de toegestane gevaarssubklasse niet kan worden afgeleid uit de omstandigheden dat verzoeker beschikte over de MSDS-lijsten en op de verschillen tussen invoice en packing-list.

Bij de klacht betreffende de MSDS-lijsten moet worden vooropgesteld dat het hof anders dan in de klacht wordt gesteld niet heeft geoordeeld dat op grond van de MSDS-lijsten de juiste classificatie kon worden vastgesteld. Het hof heeft geoordeeld dat verzoeker zich aan de hand van de MSDS-lijsten, bevattende gegevens inzake de samenstelling van het vuurwerk (soort en hoeveelheid kruit) een beeld kon vormen van de aard van het ingekochte vuurwerk en het hof heeft uitgesloten geacht dat verzoeker bij serieuze kennisname van deze gegevens geen twijfels heeft gehad aangaande de juistheid van de indeling in de gevaarssubklasse.

Dit oordeel en het meewegen hiervan in het oordeel omtrent de verwijtbaarheid van het opgeslagen hebben van te zwaar vuurwerk, geeft in het licht van verzoekers ruime ervaring met (het bezigen van) vuurwerk en in aanmerking genomen dat aan de hand van de hoeveelheid en soort kruit in een vuurwerkproduct iets kan worden gezegd over de effecten van het betreffende product en dus ook over de indeling in gevaarssubklasse, geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onbegrijpelijk.

Ook het bemerken van verschillen in aangegeven gevaarssubklasse tussen de invoice en de packing-list heeft het hof kunnen betrekken in zijn overwegingen aangaande de verwijtbaarheid van het opgeslagen hebben van te zwaar vuurwerk door SE Fireworks. Gelet op het grote belang dat was gemoeid met de feitelijk juiste indeling - SE Fireworks mocht immers slechts een beperkte hoeveelheid vuurwerk van de gevaarssubklasse 1.3 op haar terrein opslaan - dienden bij verzoeker alle alarmbellen te gaan rinkelen bij het zien van het voorbedoelde verschil, vooral ook tegen de achtergrond van de (transport)belangen van de producent bij een minder zware dan de feitelijk juiste gevaarssubklasse-indeling.

Het middel faalt mitsdien in alle onderdelen.

Het negende middel komt op tegen de bewezenverklaring onder 2, voorzover deze inhoudt dat zonder vergunning het aantal vuurwerkbewaarplaatsen met twee zeecontainers is uitgebreid.

Ten laste van verzoeker is onder 2 bewezenverklaard:

“dat de vennootschap onder firma SE Fireworks op 13 mei 2000 en in de periode van 27 april 1998 tot en met 12 mei 2000, in de gemeente Enschede, opzettelijk, zonder daartoe verleende vergunning, een op het perceel [a-straat 1] gelegen inrichting waar ontplofbare stoffen, preparaten of producten worden vervaardigd, bewerkt, verwerkt, verpakt en/of herverpakt, opgeslagen en/of overgeslagen, zijnde een inrichting genoemd in categorie 3 van de bij het Inrichtingen- en vergunningenbesluit milieubeheer behorende bijlage 1, heeft veranderd immers heeft genoemde vennootschap onder firma zonder vergunning het aantal vuurwerkbewaarplaatsen uitgebreid met twee zeecontainers, te weten zeecontainers aangemerkt als E15 en E16, zulks terwijl hij, verdachte, tezamen en in vereniging met een ander tot het vorenomschreven strafbaar feit opdracht heeft gegeven en feitelijke leiding heeft gegeven aan de vorenomschreven verboden gedraging"

Uit de bewijsmiddelen kan worden afgeleid dat:

Anders dan in de toelichting op het middel wordt aangevoerd kan hieruit wel degelijk worden afgeleid dat genoemde vennootschap onder firma zonder vergunning het aantal vuurwerkbewaarplaatsen heeft uitgebreid met twee zeecontainers. De betwisting door verzoeker dat de containers bestemd waren voor de opslag van vuurwerk, waarop in de toelichting op het middel nog wordt gewezen, vindt haar weerlegging in de door het hof gebezigde verklaring van de getuige [getuige 1] inhoudende dat in alle containers vuurwerk was opgeslagen. Dat betekent dus ook in de bijgeplaatste twee.

Het middel faalt.

Het tiende middel komt op tegen de bewezenverklaring onder 3, voorzover deze inhoudt dat SE Fireworks vuurwerk opgeslagen heeft gehad in ruimtes zonder dat deze waren voorzien van een adequate brandblusinstallatie.

Ten laste van verzoeker is onder 2 bewezenverklaard:

“dat de vennootschap onder firma SE Fireworks in de periode van 27 april 1998 tot en met 12 mei 2000, in de gemeente Enschede, opzettelijk beroepshalve producten heeft vervaardigd, aan een ander ter beschikking gesteld en in Nederland heeft ingevoerd en toegepast, -terwijl genoemde vennootschap onder firma wist, dat door haar handelingen met die producten gevaren konden optreden voor mens of milieu- en daarbij niet aan haar verplichting heeft voldaan alle maatregelen te nemen die redelijkerwijs van haar konden worden gevergd, teneinde die gevaren zoveel mogelijk te beperken, immers heeft genoemde vennootschap onder firma:

Het middel faalt reeds nu uit de bewijsmiddelen kan worden afgeleid dat SE Fireworks vuurwerk opgeslagen heeft gehad in MAVO-boxen en zeecontainers en dat deze ruimtes in het geheel niet waren voorzien van een brandblusinstallatie.

Overigens treft ook de in de toelichting geformuleerde klacht geen doel, dat uit de bewijsmiddelen niet kan volgen waarom de sprinklerinstallatie in het bunkercomplex niet adequaat werd geacht. Uit de bewijsmiddelen volgt dat sprake was van een handbediende sprinklerinstallatie die bij weten van verzoeker (die in 1987 bij het vuurwerkbedrijf in vaste dienst is gekomen en daarvoor vanaf 1978 of 1980 op afroepbasis bij het bedrijf betrokken) nooit is getest. Voorts blijkt uit de bewijsmiddelen dat brand is ontstaan naast zeecontainer E2, waarschijnlijk door brandend of smeulend vuurwerk uitgeworpen uit de brandende montageruimte C2 van de bewaarplaats. De brand in C2, onderdeel van het bunkercomplex, is dus niet voorkomen door de daar aanwezige sprinklerinstallatie. Op grond hiervan heeft het hof niet onbegrijpelijk kunnen vaststellen dat van een adequate brandblusinstallatie geen sprake was.

Het middel faalt.

Het elfde middel klaagt over het gebruik voor het bewijs van de verklaring van de getuige-deskundige Kodde.

Ten eerste wordt geklaagd dat het hof de betreffende verklaring ten onrechte redengevend heeft geacht voor het bewezenverklaarde en ten tweede wordt geklaagd dat het hof de verklaring van Kodde in zijn bewijsoverweging heeft gedenatureerd.

Het hof heeft in paragraaf 11 van de gebezigde bewijsmiddelen met als titel "De opslag van te veel en te zwaar massa-explosief vuurwerk" als bewijsmiddel 11.6 gebezigd de volgende verklaring van de getuige-deskundige Hermanus Hendrikus Kodde, afgelegd op 22 mei 2000 tegenover de opsporingsambtenaren Verheijen en De Visser:

“U vraagt mij naar de cursus 'veilig werken met groot vuurwerk' aan het Post Tertiair Onderwijs Utrecht (PTO). TNO heeft deze cursus in samenwerking met de branche opgesteld. Zelf geef ik op die cursus les over het onderwerp "pyrotechniek". Op de cursus wordt in een ander blok ook ingegaan op classificatie van vuurwerk. U vraagt mij of iemand die de cursus heeft doorlopen, bij het bezigen van vuurwerk het verschil kan zien tussen vuurwerk van de subklassen 1.4S/G en zwaarder vuurwerk. Ik denk dat degenen die de cursus hebben doorlopen, dat zeker moeten kunnen zien."

Voor de volledigheid geef ik ook het overige deel van de verklaring van Kodde weer met betrekking tot de PTO-cursus, dat volgt op de door het hof gebezigde passage, zoals daarvan blijkt uit voormeld proces-verbaal:

“Zeker wanneer bij het afsteken van vuurwerk heftige explosie-effecten worden waargenomen, zoals bijvoorbeeld een drukgolf of felle lichteffecten, weet je zeker dat het geen vuurwerk van de subklasse 1.4 is. Ik ben van mening dat degenen die de PTO-cursus hebben doorlopen dat ook kunnen weten. Welke subklasse het betreffende vuurwerk dan wel is moet uit tests blijken".

Het hof heeft de hiervoor weergegeven verklaring gebezigd in de context van zijn nadere overwegingen ten aanzien van de toerekenbaarheid aan verzoeker van het opgeslagen hebben door SE Fireworks B.V. van vuurwerk van een zwaardere gevarensubklasse dan haar was vergund. Deze overwegingen zijn bij de bespreking van klacht h. van het eerste middel weergegeven.

In de toelichting op het middel wordt betoogd dat de tot het bewijs gebezigde verklaring van Kodde niet redengevend kan zijn omdat hij slechts aangeeft dat hij denkt dat degenen die de cursus hebben doorlopen het verschil moeten kunnen zien tussen vuurwerk van de klasse 1.4 G/S en zwaarder vuurwerk. Hiertoe wordt nog gewezen op de ter terechtzitting van de rechtbank van 6 september 2001 afgelegde verklaring van dezelfde getuige-deskundige. Deze verklaring houdt, voorzover voor de beoordeling van het middel van belang, het volgende in:

“Als de gemiddelde burger naar een vuurwerkshow kijkt, kan hij naar mijn mening geen concrete uitspraak doen over de vraag hoe een bepaald stuk vuurwerk uit een classificatietest zal komen, omdat hij ten eerste al niet weet wat de testcriteria zijn. Als je daarentegen kennis van zaken hebt betreffende de testcriteria, verstand hebt van vuurwerk en weet welke de vuurwerkeffecten zijn, dan denk ik dat je een redelijke inschatting kunt maken omtrent de gevarenklasse van het vuurwerk.

Als ik naar een vuurwerkshow kijk, kan ik niet zeggen: d[i]t is vuurwerk van de klasse 1.1 en dat is 1.3 vuurwerk. Ik kan echter wel zien dat bepaald vuurwerk niet van de klasse 1.4 is. Of iemand, die de PTO-cursus heeft gedaan en het diploma heeft behaald, voldoende kennis in huis heeft om dat ook te kunnen bepalen, weet ik niet. Ik denk dat het zou kunnen, maar het is afhankelijk van de persoon. Hoe heeft deze de lesstof opgepakt en hoe interpreteert hij die.

Dat de getuige-deskundige denkt dat iemand het bedoelde verschil na het volgen van de cursus kan zien is volgens de steller van het middel geen door de getuige-deskundige zelf ondervonden feit of omstandigheid, doch een gissing en een veronderstelling welke niet op het expertisegebied van een pyrotechnicus ligt, maar op dat van een psycholoog.

Deze klacht treft geen doel. Op grond van de kennis van de inhoud van de door de getuige-deskundige gegeven cursus kan hij uit eigen waarneming verklaren dat degenen die de desbetreffende cursus volgen daarna bij het bezigen van vuurwerk in staat geacht moeten worden het verschil te zien tussen vuurwerk van de klassen 1.4 G/S en zwaarder vuurwerk. Daar is geen psycholoog bij nodig. Hiermee zegt de getuige-deskundige overigens niet dat iedereen na het volgen van de cursus ook daadwerkelijk het verschil ziet. Dat is, zoals volgt uit zijn hierboven geciteerde verklaring bij de rechtbank, vanzelfsprekend afhankelijk van diverse factoren waarop degene die de cursus geeft geen invloed heeft. Kodde's verklaring moet aldus worden verstaan dat hij de cursisten van zodanige informatie heeft voorzien dat zij na het volgen van de cursus het bedoelde verschil kúnnen waarnemen. In deze sleutel moet ook de nadere bewijsoverweging van het hof worden verstaan.

In het licht van het vorenstaande is van dénaturering geen sprake terwijl de verklaring redengevend is voor de toerekening aan verzoeker van het (niet opzettelijk) aanwezig hebben van vuurwerk van een zwaardere gevaarsklasse. Mede door het volgen van deze cursus had hij moeten beseffen dat het door SE Fireworks opgeslagen vuurwerk feitelijk grotendeels niet in gevaarsklasse 1.4 S/G ingedeeld behoorde te zijn.

Mitsdien faalt het middel in beide onderdelen.

Ik maak de balans op, mede in het licht van de meest wenselijke verslaglegging door Uw Raad van de beoordeling van de geformuleerde middelen. Dit, in het licht van het grote belang dat die beoordeling in de geschiedenisboeken over de ramp voldoende duidelijk en afdoende geboekstaafd kan worden. Deze wens brengt mee dat niet alle middelen die strikt genomen voor afdoening met de aan art. 81 RO ontleende formulering in aanmerking komen, ook inderdaad aldus dienen te worden afgedaan. Het komt mij dus beter voor dat de Hoge Raad aan die middelen zelf overwegingen wijdt.

Met de aan art. 81 ontleende formulering kunnen worden afgedaan: de middelen 4 tot en met 11.

Van de middelen 1 en 2 lenen verscheidene klachten zich voor afdoening aan de hand van art. 81 RO.

De verwerping van de overige klachten van deze middelen, en - na enig aarzelen ook - van middel 3 kan beter worden uitgeschreven door Uw Raad.

Gronden waarop de Hoge Raad gebruik zou moeten maken van zijn bevoegdheid de bestreden uitspraak ambtshalve te vernietigen heb ik niet aangetroffen.

Deze conclusie strekt tot verwerping van het beroep.