HR, 13-09-2011, nr. 10/00540

Het Gerechtshof 's‑Gravenhage heeft verdachte op 19 januari 2010 voor 2 primair. Mensenhandel, terwijl het feit wordt gepleegd door twee of meer verenigde personen, meermalen gepleegd, en 3. Medeplegen van opzettelijk mondeling, bij geschrift of bij afbeelding zich jegens een persoon uiten, kennelijk om diens vrijheid om een verklaring naar waarheid of geweten ten overstaan van een rechter of ambtenaar [een verklaring] af te leggen, te beïnvloeden, terwijl hij weet of ernstige reden heeft te vermoeden dat die verklaring zal worden afgelegd, meermalen gepleegd, veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de duur van twee jaar. Voorts heeft het hof ten aanzien van in beslag genomen voorwerpen de teruggave gelast zoals in het arrest aangegeven.

Mr. T. Felix, advocaat te 's‑Gravenhage, heeft cassatie ingesteld. Mrs. C.W. Noorduijn en Th.J. Kelder, advocaten te 's‑Gravenhage, hebben een schriftuur en aanvullende schriftuur ingezonden, houdende in totaal 10 middelen van cassatie.

Het eerste middel klaagt over de afwijzing door het hof om opgegeven getuigen te horen. In de eerste plaats heeft het hof het in de op 9 januari 2008 ingeleverde appelschriftuur neergelegde verzoek om [betrokkene 1] te horen afgewezen. Deze getuige was in eerste aanleg toegewezen, maar de rechtbank heeft uiteindelijk toch wegens tijdnood afgezien van deze getuige. De getuige is de vader van verdachte en het is in eerste aanleg niet gelukt aan die getuige vragen te stellen. Het middel verwijst naar de pleitnota van eerste aanleg als voorlopige opgave van grieven.

De appelschriftuur bevat een voorlopige opgave van getuigen en deskundigen. Onder hen [betrokkene 1]. Een nadere onderbouwing ontbreekt, hoewel de rechtbank op 14 december 2007 een volledig vonnis in Promis-vorm heeft gewezen. Ik ga ervan uit dat de advocaat van verdachte al voor 9 januari 2008, de dag waarop de appelschriftuur werd ingeleverd, de beschikking heeft gehad over dit volledig uitgewerkte vonnis. De advocaat moet dan in staat zijn geweest om het verzoek om getuigen te horen te onderbouwen, temeer daar zij ook in eerste aanleg is opgetreden. De enkele vermelding dat de rechtbank deze getuige ook wilde horen en dat ondanks alle inspanningen dat niet is gelukt is in ieder geval niet als een toereikende onderbouwing aan te merken. De stellers van het middel wijzen voorts op een schrijven van 29 januari 2009 aan de AG, waarin onderzoekswensen van de verdediging zijn vervat. In die brief zijn de personen die in het eerste middel zijn genoemd opgegeven. De stellers van het middel wijzen erop dat deze getuigen al in eerste aanleg door de verdediging zijn opgegeven en dat de rechtbank in het horen van deze personen heeft bewilligd. Ondanks alle inspanningen is het evenwel niet gelukt om deze personen te horen. Het is volgens de schrijvers van deze brief in het belang van de verdediging alsook noodzakelijk in het kader van waarheidsvinding deze getuigen alsnog te ondervragen. Ter terechtzitting van 13 februari 2009 zijn de onderzoekswensen nader toegelicht en heeft de advocaat van verdachte zich aangesloten bij hetgeen de advocaat van [medeverdachte 5] heeft betoogd over de wens om deze getuige te kunnen horen.

Het proces-verbaal van 13 februari 2009 in de strafzaak tegen de medeverdachte, [medeverdachte 5], houdt onder meer het volgende in:

De schriftuur vermeldt onder 2.3 dat de raadsman van [medeverdachte 5] het belang van het horen van de getuige zou hebben opgehangen aan drie onderdelen. Ik heb zojuist het deel van het proces-verbaal van 13 februari 2009 in de zaak van de medeverdachte aangehaald, waarin de advocaat van de medeverdachte een nadere toelichting geeft op de wens om de getuige te horen. Ik lees in dat proces-verbaal wel dat de raadsman vragen wil stellen over een telefoongesprek over de aankoop van een stuk grond in India, maar de twee andere onderwerpen waarover deze getuige volgens de stellers van het middel zou kunnen verklaren zie ik daarin niet terug.

Het proces-verbaal van de regiezitting van het hof van 13 februari 2009 in de zaak tegen verdachte houdt het volgende in:

De stellers van het middel wensen zich ook te beroepen op een onderdeel van de pleitnota van eerste aanleg, gehecht aan het proces-verbaal van de terechtzitting van de rechtbank van 3 oktober 2006. Dat proces-verbaal houdt onder meer in dat de advocaat van verdachte zich op voorhand aansluit bij hetgeen haar collega mr. Sennef in de zaak tegen de medeverdachte opmerkt. De rechtbank is daarmee akkoord gegaan. Blijkens de aangehechte pleitnota heeft mr. Sennef toen het volgende betoogd:

Niet kan evenwel blijken dat de verdediging in hoger beroep heeft gepleit overeenkomstig de in eerste aanleg overgelegde pleitnota van mr. Sennef in een andere zaak.

Het hof heeft de gevraagde getuige [betrokkene 1] aldus afgewezen:

De pleitnota van 20 november 2009 verschaft de achtergrond van het belang van de op 28 januari 2006 gevoerde telefoongesprekken. De officier van justitie heeft een verband gelegd tussen de frequentie van telefoongesprekken en de mishandelingen van het kind [betrokkene 9]. De pleitnota weerspreekt dit verband en stelt dat de telefoongesprekken werden gevoerd om te horen of er al vanuit India inlichtingen waren verschaft over het plan om een stuk grond aldaar aan te kopen.2.

Verdachte is evenwel alleen veroordeeld voor de feiten 2 en 3. Het hof heeft hem vrijgesproken van de beschuldigingen dat hij op enigerlei wijze betrokken was bij de levensberoving van [betrokkene 9]. De vraag of de op 28 januari 2006 gevoerde telefoongesprekken met deze levensberoving te maken hadden is dus in de zaak van verdachte irrelevant geworden. Of er al dan niet telefoongesprekken zijn gevoerd om nader te informeren naar nieuws uit India doet niet meer ter zake.

Dit onderdeel van het middel faalt.

Het tweede onderdeel van het eerste middel klaagt over de beslissing van het hof op het verzoek om de ouders ([betrokkene 3 en 4]) en de tante ([betrokkene 4]) van medeverdachte [medeverdachte 4] te horen. Deze getuigen zijn opgegeven in de appelschriftuur. In de appelschriftuur ontbreekt een nadere motivering van dit verzoek. Zoals ik al schreef in verband met het eerste onderdeel van het middel kan de oorzaak van het ontbreken van een onderbouwing er niet in zijn gelegen dat de rechtbank geen volledig vonnis heeft afgeleverd. Blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting van 13 februari 2009 heeft de advocaat van verdachte zich aangesloten bij hetgeen de advocaat in de zaak van [medeverdachte 5] ter adstructie van de onderzoekswensen heeft betoogd. In dat proces-verbaal is evenwel geen nadere onderbouwing van die advocaat te vinden met betrekking tot deze drie gevraagde getuigen.

Het hof heeft het verzoek met de volgende motivering afgewezen:

De stellers van de schriftuur schrijven dat de motivering van de afwijzing ontoereikend is omdat het juist de bedoeling was om door middel van deze getuigen de onbetrouwbaarheid van de verklaringen van de medeverdachten te kunnen onderbouwen. Het horen ter terechtzitting van deze medeverdachten zelf zou onvoldoende zijn.

De Hoge Raad heeft een stelsel ontworpen met criteria ter beoordeling van de vraag of en wanneer een getuige dient te worden gehoord. Het betreft dan meer bepaald de getuige wiens in het opsporingsonderzoek afgelegde belastende verklaring het enige bewijsmiddel is waaruit verdachtes betrokkenheid bij het tenlastegelegde feit rechtstreeks kan volgen.3. Hoe verder een getuige afstaat van de ten laste gelegde feiten, hoe minder streng de toetsing naar mijn mening zal hoeven te zijn. Deze nuancering vertaalt zich niet in een wijziging van bijvoorbeeld het verdedigingsbelang in het noodzaakcriterium als maatstaf waaraan getoetst moet worden, maar doet zich voelen bij de beantwoording van de vraag wanneer een afwijzing van de getuige met het juiste criterium nog begrijpelijk is te noemen. Als het gaat om betrouwbaarheidsgetuigen speelt op de achtergrond mee dat het is voorbehouden aan de rechter die over de feiten oordeelt om van het beschikbare materiaal datgene tot het bewijs te bezigen wat hem vanuit het oogpunt van betrouwbaarheid daartoe dienstig voorkomt, welke keuze doorgaans niet behoeft te worden gemotiveerd.

Het lijkt mij duidelijk dat de in India verblijvende getuigen niet direct zullen kunnen verklaren over waarnemingen van de behandeling van het ‘huishoudelijk personeel’ door verdachte en zijn echtgenote.

In de pleitnota van eerste aanleg van de hand van mr. Sennef, waarnaar de stellers van het middel verwijzen, ligt in 2.7 de nadruk op de toestand en omgang met [betrokkene 9], het kind dat het leven heeft gelaten. Ik kan daarin in ieder geval niet een zelfstandig verzoek lezen om de ouders van [medeverdachte 4] te horen over de behandeling die [medeverdachte 4] in Nederland ten deel is gevallen, nog daargelaten dat niet kan blijken dat de pleitnota van mr. Sennef in de zaak van de medeverdachte in de zaak van verdachte in hoger beroep is voorgedragen.

Wat de schriftuur nu als doeleinden formuleert van het horen van deze getuigen is niet aan het hof voorgehouden. Het hof heeft doen blijken van oordeel te zijn dat een directe ondervraging van de medeverdachten voldoende recht doet aan de belangen van de verdediging. Door deze medeverdachten ter terechtzitting te horen kan de verdediging de betrouwbaarheid van de verklaringen toetsen en de vinger leggen op inconsistenties en onwaarheden. Onder deze omstandigheden acht ik de afwijzing van deze getuigen met de motivering die ik hiervoor heb aangehaald niet onbegrijpelijk.

Met de motivering dat het verzoek om de tante van [medeverdachte 4] te horen onvoldoende is onderbouwd wordt duidelijk dat naar het oordeel van het hof geen redenen zijn gesteld om deze getuige te horen. Dan kan het belang van de verdediging ook niet zijn geschaad door afwijzing van het verzoek. Welk criterium men overigens ook van toepassing zou wachten, dat van het verdedigingsbelang of van de noodzakelijkheid, in beide gevallen is de motivering van het hof toereikend.

Het derde onderdeel heeft betrekking op de afwijzing van het verzoek als getuigen [betrokkene 5] en [betrokkene 6], de ouders van [medeverdachte 3], te horen. Het hof heeft deze afwijzing aldus gemotiveerd:

Voor deze getuigen geldt grotendeels hetzelfde als wat ik heb opgemerkt over het verzoek om de ouders van [medeverdachte 4] te horen. Ook hier heeft de advocaat zich ter terechtzitting van 13 februari 2009 aangesloten bij haar collega in de zaak van de medeverdachte en verzocht alles wat deze collega heeft aangevoerd als herhaald en ingelast te beschouwen. Een onderbouwing van het verzoek om de vader van [medeverdachte 3] te horen is enkel te vinden in de pleitnota eerste aanleg van de hand van mr. Sennef in de zaak van de medeverdachte onder rubriek 2.8. Niet is mij kunnen blijken dat deze pleitnota ook in hoger beroep in de zaak van verdachte is voorgedragen, noch dat er anderszins naar is verwezen of er uit is geciteerd. Gelet op de gebrekkige onderbouwing van dit verzoek in hoger beroep acht ik de motivering van deze afwijzing evenmin onbegrijpelijk.

Het middel faalt in al zijn onderdelen.

Het tweede middel klaagt over de weigering van het hof om bepaalde stukken aan het dossier toe te voegen en valt in twee onderdeel uiteen. Het eerste onderdeel betreft het verzoek om het vreemdelingendossier van [medeverdachte 1] toe te voegen. De advocaat van verdachte heeft zich ook op dit punt aangesloten bij de verzoeken van de advocaat van zijn vrouw en medeverdachte. De achtergrond van dit verzoek was dat de verdediging in staat wilde worden gesteld om de verklaringen die [medeverdachte 1] in de strafzaak heeft afgelegd te vergelijken met haar verklaringen in het vreemdelingendossier.

Blijkens in het proces-verbaal van het onderzoek ter terechtzitting in hoger beroep op 13 februari 2009 heeft de advocaat van verdachte het hof verzocht alles wat door haar collega mr. Van Straalen in de zaak van [medeverdachte 5] ter onderbouwing van diens onderzoekswensen is aangevoerd als herhaald te willen beschouwen in de zaak van verdachte. De pleitnota die mr. Van Straalen op 13 februari 2009 aan het hof heeft overgelegd houdt onder meer het volgende in:

Mr. Martens, de advocaat van [medeverdachte 1], heeft aldus op dit verzoek gereageerd:

Het hof heeft het verzoek afgewezen en die afwijzing op de volgende wijze gemotiveerd:

De stellers van het middel betogen dat dit oordeel van het hof onbegrijpelijk is. Dat het vreemdelingendossier nog geen deel uitmaakt van het strafrechtelijk dossier is geen zelfstandig argument om het verzoek te weigeren. Gegevens uit andere procedures kunnen relevant zijn voor de beoordeling van de betrouwbaarheid van de gegevens die in het strafdossier zijn opgenomen. Criterium voor toetsing van het verzoek zou moeten zijn of de gevraagde stukken in belastende of ontlastende zin relevant kunnen zijn voor enige door het hof te nemen beslissing. Door kennisneming van het vreemdelingendossier wordt de verdediging in staat gesteld de betrouwbaarheid van de in de strafzaak door [medeverdachte 1] afgelegde verklaringen te onderzoeken. Het feit dat strafrechtelijke waarborgen in de vreemdelingenprocedure niet gelden kan niet aan de verdediging worden tegengeworpen omdat er in de vreemdelingenprocedure geen verplichting tot spreken bestaat.

In het dossier dienen stukken die redelijkerwijs van belang kunnen zijn, hetzij in voor verdachte belastende hetzij in ontlastende zin, te worden gevoegd.4. De officier van justitie is in beginsel verantwoordelijk voor het toevoegen van de resultaten van het opsporingsonderzoek aan het dossier. Tijdens het gerechtelijk vooronderzoek komt die verantwoordelijkheid toe aan de rechter-commissaris, tijdens het onderzoek ter terechtzitting aan de rechter. Als de verdediging de betrouwbaarheid van enig bewijsmiddel aanvecht dient zo een verweer te worden onderzocht. De verdediging moet in beginsel kennis kunnen nemen van stukken die nog niet aan het dossier zijn toegevoegd en waarvan de kennisneming van belang is voor de beoordeling van de betrouwbaarheid van bewijsmateriaal. Maar het is in beginsel gerechtvaardigd om een onderscheid te maken tussen bescheiden die zijn opgemaakt in het kader van het opsporingsonderzoek en bescheiden die door andere overheidsdiensten dan politie en OM in andersoortige onderzoeken zijn vervaardigd. Dat andere overheidsdiensten andere verantwoordelijkheden hebben en dat op hen uit dien hoofde andere verplichtingen rusten zijn factoren die een rol kunnen spelen.5. Deze andere overheidsdiensten vallen niet onder de verantwoordelijkheid van het OM en verrichten hun werkzaamheden op een wijze waarvoor het OM geen verantwoordelijkheid kan dragen. Verklaringen die in het kader van een onderzoek door deze andere overheidsdiensten zijn afgelegd hebben een andere achtergrond dan verklaringen in een opsporingsonderzoek en zullen niet worden voorafgegaan door de mededeling dat de persoon van wie een verklaring wordt verwacht niet tot antwoorden verplicht is. Integendeel, in de meeste gevallen zal de verklarende persoon uitleg moeten geven en zijn standpunt moeten onderbouwen om in aanmerking te komen voor bijvoorbeeld vergunning. Daarom geldt wanneer wordt verzocht stukken uit zo een andersoortig onderzoek aan het strafdossier toe te voegen mijns inziens het noodzaakcriterium en niet het eerder genoemde relevantiecriterium, dat betrekking heeft op resultaten van het opsporingsonderzoek.

Het hof heeft het verzoek getoetst aan het juiste criterium. De vraag rijst of de motivering om het verzoek af te wijzen begrijpelijk is.

De beslissing van het hof is, gelet op hetgeen door de verdediging ter ondersteuning van het verzoek is aangevoerd, niet onbegrijpelijk, mede in aanmerking genomen dat het verzoek in de kern slechts steunt op de stelling dat de mogelijkheid bestaat dat in, aan de verdediging niet beschikbaar gestelde, niet-openbare stukken van door de IND met [medeverdachte 1] gevoerde gesprekken mededelingen voorkomen die niet (geheel) overeenstemmen met hetgeen die persoon in het strafrechtelijk onderzoek heeft verklaard, terwijl zij — zo heeft het hof immers op 20 februari 2009 beslist — alsnog in de zaak tegen verdachte als getuige zal worden gehoord en de verdediging de gelegenheid zal hebben haar als getuige onder ede te (doen) ondervragen.6.

Bovendien kon de verdediging beschikken over de correspondentie die is gevoerd door de advocaat van [medeverdachte 1] met de officier van justitie over de vreemdelingenrechtelijke status van diens cliënt, waaruit de verdediging informatie heeft kunnen putten over de toekenning van een verblijfsvergunning.

Dit onderdeel faalt.

Het tweede onderdeel van het tweede middel keert zich tegen de weigering van het hof om de gedragskundige rapportage over de medeverdachte [medeverdachte 1] in het dossier van verdachte te voegen omdat het hof daardoor heeft miskend dat kennisneming van de inhoud daarvan van belang zou zijn voor de beoordeling van de betrouwbaarheid van de verklaringen van [medeverdachte 1].

Blijkens het proces-verbaal van het onderzoek ter terechtzitting in de zaak tegen de medeverdachte [medeverdachte 5], die gelijktijdig maar niet gevoegd met die van verdachte is behandeld, heeft de advocaat van de medeverdachte, mr. Van Straalen, het volgende betoogd:

De verdediging heeft in de strafzaak tegen verdachte verzocht hetgeen mr. Van Straalen heeft aangevoerd in de zaak tegen een medeverdachte als herhaald en ingelast te beschouwen in de zaak tegen verdachte. Het proces-verbaal van het onderzoek ter terechtzitting van 13 februari 2009 in de strafzaak tegen verdachte vermeldt voorts het volgende:

Het hof heeft het verzoek afgewezen:

De stellers van het middel klagen dat deze verwerping onbegrijpelijk is. Dat de deskundigenrapportage voor een ander doel is opgemaakt wil nog niet zeggen dat zulke rapporten geen bijdrage kunnen leveren aan de toetsing of verklaringen die in de strafprocedure door de onderzochte zijn afgelegd betrouwbaar zijn. Bovendien heeft het hof gebruikgemaakt van een onjuist criterium. Het hof had het verzoek moeten beoordelen aan de hand van de maatstaf of toevoeging van het stukken aan het dossier voor de beantwoording van de vragen van artikel 348 en 350 Sv relevant kan zijn.

De deskundigenrapportage is opgemaakt in de strafzaak tegen [medeverdachte 1]. Weliswaar is het opsporingsonderzoek een groot complex geheel, waarin verschillende verdachten naar voren zijn gekomen onder wie [medeverdachte 1], maar een persoonlijkheidsonderzoek is zodanig verknocht aan beslissingen over toerekeningsvatbaarheid en over de aan de persoon aan te passen sanctie dat zo een rapportage niet gelijk is te stellen aan de overige resultaten van het opsporingsonderzoek die met het bewijs te maken hebben. De door de stellers van het middel bepleite maatstaf lijkt mij daarom niet van toepassing.

Artikel 6 lid 3 onder d EVRM geeft de verdachte het recht een getuige te (doen) ondervragen om de verdediging in de gelegenheid te stellen de door de getuige afgelegde verklaring te bestrijden en te trachten twijfel te zaaien omtrent de betrouwbaarheid. De verdediging is in de gelegenheid geweest om dat recht uit te oefenen. Het verzoek van de verdediging was erop gegrond dat de rapportage over [medeverdachte 1] gegevens kon bevatten die door de verdediging bij de betwisting van haar betrouwbaarheid kunnen worden benut. Voor zover het gaat om een psychiatrisch-psychologisch rapport dat met de medewerking van [medeverdachte 1] is opgemaakt omtrent haar persoon in haar strafzaak zal de rechter of het OM een dergelijk rapport met gegevens van zeer persoonlijke en vertrouwelijke aard niet, althans niet zonder toestemming van betrokkene, aan een ander dossier kunnen toevoegen gelet op artikel 8 lid 1 EVRM.7.

De advocaat van [medeverdachte 1] heeft zich uitdrukkelijk verzet tegen voeging van de deskundigenrapportage over [medeverdachte 1] in het dossier van verdachte. Dit in aanmerking genomen geeft het oordeel van het hof dat honorering van het verzoek niet noodzakelijk is en dat de aard van de opgemaakte rapportage zich verzet tegen voeging in het strafdossier van een andere verdachte geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting, terwijl het evenmin onbegrijpelijk is.

Het middel faalt in al zijn onderdelen.

Het derde middel maakt bezwaar tegen de verwerping door het hof van het beroep op een schending van artikel 359a Sv die zou moeten leiden hetzij tot niet-ontvankelijkverklaring van het OM dan wel tot een verlaging van de straf, welk verweer erop was gebaseerd dat de gesprekken met geheimhouders niet of te laat zijn vernietigd en processen-verbaal niet naar waarheid zijn opgemaakt.

In het requisitoir heeft de AG een overzicht gegeven van de verwikkelingen rond de gesprekken met de geheimhouders. De AG heeft toegegeven dat er sprake was van een schending van artikel 126aa Sv. Gelet op de opvattingen geldend ten tijde van het opnemen van de telefoongesprekken en de vertrouwelijke communicatie is er volgens de AG geen sprake geweest van een moedwillige schending van artikel 126aa Sv. Volgens de AG was de omvang van de schending ook betrekkelijk omdat van de 5643 gesprekken er 81 zijn die met geheimhouders zijn gevoerd en niet zijn vernietigd. In 14 gevallen ging het volgens de AG om inhoudelijke gesprekken met een advocaat. De AG bestrijdt dat de informatie uit deze gesprekken in het onderzoek is gebruikt. Omdat er geen concreet nadeel voor de verdediging uit deze handelwijze is voortgevloeid kan het hof volgens de AG volstaan met de constatering dat er van een vormverzuim sprake is.

De advocaat van verdachte dacht er anders over. De pleitnota in hoger beroep vat de tekortkomingen als volgt samen:

De pleitnota in hoger beroep wijst er verder op dat de vernietiging van de resultaten van het opnemen van vertrouwelijke communicatie bovendien veel te laat is geschied. De inbreuk op het wettelijk recht van vertrouwelijk verkeer tussen verdachte en zijn advocaat is onherstelbaar. De verdediging wijst op het grote belang dat gediend is met de vertrouwelijkheid der communicatie met een geheimhouder. Deze vertrouwelijkheid is van groot belang voor de mogelijkheid van een eerlijk proces. Maar het beginsel van vertrouwelijkheid overstijgt zelfs zo'n individueel belang. Vertrouwelijke gesprekken over de strafzaak van verdachte zijn lange tijd ter beschikking van de politie gebleven. De politie heeft bevelen tot vernietiging in de wind geslagen en het OM heeft dat laten gebeuren. Er zijn onware processen-verbaal opgemaakt over vernietiging van deze gegevens, terwijl deze vernietiging niet heeft plaatsgevonden. Viermaal heeft (minstens) een verbalisant moedwillig in strijd met de waarheid op ambtseed een proces-verbaal opgemaakt inhoudende dat de gegevens waren vernietigd terwijl dat niet het geval was. De rechtbank is onjuist voorgelicht. Daardoor is een eerlijk proces niet meer mogelijk. Het OM moet niet-ontvankelijk worden verklaard omdat opsporingsambtenaren doelbewust of met grove veronachtzaming van de belangen van verdachte aan diens recht op een eerlijke behandeling van zijn zaak tekort hebben gedaan. Subsidiair dienen deze vormverzuimen effect te hebben op de straftoemeting.

In de repliek heeft de AG haar opinie over de stand van zaken aldus samengevat:

In de dupliek van de verdediging van 9 december 2009 stelt de verdediging dat het feit dat de politie met een geweldige hoeveelheid onvertaalde gesprekken in het Hindi kwam te zitten een organisatorische tekortkoming is die voor rekening van de politie komt. Er is met onvoldoende zorgvuldigheid omgegaan met het bevel tot vernietiging van gesprekken met geheimhouders. Met een beroep op allerlei gegevens van feitelijke aard komt de verdediging tot de conclusie dat er sprake is geweest van een grove veronachtzaming van de belangen van de verdediging.

In zijn arrest heeft het hof het volgende overwogen:

De stellers van het middel wijzen erop dat het hof zich hoofdzakelijk heeft beperkt tot de vraag of al dan niet doelbewust of met grove veronachtzaming van de belangen van verdachte is gehandeld en dat het hof nauwelijks is ingegaan op de factoren die volgens het tweede lid van artikel 359a Sv moeten worden meegewogen bij de vaststelling of en welke sanctie op het vormverzuim dient te volgen.

Onrechtmatig optreden van opsporingsambtenaren kan onder omstandigheden een zodanig ernstige schending van een beginsel van een behoorlijke procesorde opleveren dat zulks tot niet-ontvankelijkheid van het OM dient te leiden. Zo'n sanctie kan echter slechts volgen indien sprake is van ernstige inbreuken op die beginselen, waardoor doelbewust of met grove veronachtzaming van de belangen van verdachte aan diens recht op een eerlijke behandeling van zijn zaak wordt tekortgedaan.9. Er kan sprake zijn van een ernstige schending van beginselen van goede procesorde welke schending toch niet tot niet-ontvankelijkverklaring van het OM leidt.10. Het hof heeft deze leidraad niet ontkend, integendeel. Het hof heeft doen blijken zich er zeer goed van bewust te zijn dat het OM alleen niet-ontvankelijk kan worden verklaard als doelbewust of met grove veronachtzaming van de belangen van verdachte zijn recht op een eerlijke behandeling wordt getorpedeerd. Het hof heeft vastgesteld dat daarvan geen sprake is geweest. Ook heeft het hof vastgesteld dat de inhoud van de communicatie met de geheimhouders niet op enigerlei wijze in het onderzoek benut is.11. Dan houdt het op.12. Er is dan geen ruimte meer om desalniettemin het OM niet-ontvankelijk te verklaren omdat, hoewel verdachte niet getroffen is in zijn recht op een eerlijk proces, toch de behoorlijke procesorde is geschonden.

Het hof heeft het beroep op niet-ontvankelijkheid van het OM getoetst aan het juiste criterium. De uitkomst van deze toetsing acht ik niet onbegrijpelijk.

In dit verband wens ik nog een enkele opmerking te maken. De stellers van het middel menen dat het oordeel van het hof dat verdachte geen nadeel zou hebben geleden zonder nadere motivering onbegrijpelijk is, gelet op hetgeen daaromtrent door de verdediging aan het hof is voorgehouden. De stellers van het middel verwijzen dan naar de pleitnota van hoger beroep.

Uit de wetsgeschiedenis van artikel 359a Sv blijkt zonneklaar dat niet-ontvankelijkverklaring van het OM in ieder geval verlangt dat de verdachte nadeel heeft geleden:

En:

Ook de Hoge Raad onderschrijft dat de verdediging moet stellen dat, en zo ja welke nadeel verdachte heeft ondervonden van de beweerde vormverzuimen die volgens haar moeten leiden tot niet-ontvankelijkverklaring van het OM.16. De verdachte moet immers, wil de rechter gevolgen verbinden aan een vormverzuim, daadwerkelijk in zijn verdediging zijn geschaad.17.

Naar mijn indruk blijven cassatiemiddelen die klagen over de verwerping van het verweer dat het OM niet-ontvankelijk moet worden verklaard vaak in gebreke, omdat zij nalaten het nadeel voor verdachte voldoende helder voor het voetlicht te brengen. De onderhavige zaak bevestigt die indruk. Het wijzen op het abstracte belang van de onschendbaarheid van de vertrouwensrelatie tussen advocaat en cliënt is ontoereikend voor de aanname dat verdachte geen eerlijk proces heeft gehad. In hoger beroep heeft de verdediging nog wel gesteld dat niet kan worden uitgesloten dat de inhoudelijke gesprekken tussen advocaat en verdachte maandenlang ter beschikking hebben gestaan van de recherche en dat de inhoud van deze gesprekken als sturende informatie is gebruikt, maar deze stelling is speculatief van aard en wijst geen concreet nadeel aan. Het hof heeft zich ook niet laten overtuigen op dit punt. Ook het feit dat men moet kunnen vertrouwen op de waarheidsgetrouwheid van processen-verbaal die door de politie zijn opgemaakt is een algemeen geformuleerd belang, maar kan nog niet tot de slotsom leiden dat dus verdachte concreet nadeel heeft geleden door het feit dat de werkelijkheid der vernietiging anders was dan wat in de processen-verbaal is beschreven. Dat verdachte geen eerlijk proces heeft gehad wordt niet gesteld. Verdachte heeft zich laten bijstaan door advocaten, deze hebben onderzoekswensen kunnen indienen, getuigen kunnen ondervragen en alles aan kunnen voeren wat de verdediging zou kunnen helpen.

Het middel faalt.

Het vierde middel stelt dat het hof de door verdachte aan de rechter-commissaris afgelegde verklaring heeft gedenatureerd. Het hof wekt de indruk dat verdachte zou hebben verklaard dat [medeverdachte 1] moest werken vanaf het moment dat de kinderen wakker werden en dat dit werk de hele dag doorging. Maar verdachte heeft nu juist in zijn verklaring er op gewezen dat [medeverdachte 1] overdag ook vrij had en dat zij dan zelf kon bepalen wat ze deed. Eveneens heeft de verdachte verklaard dat [medeverdachte 1] nergens toe werd gedwongen. Het enige wat van haar werd verwacht, aldus verdachte, was dat zij de kinderen klaarmaakte voor school.

Het middel heeft betrekking op de volgende passage in het arrest:

Voorop dient te worden gesteld dat het aan de feitenrechter is om het bewijsmateriaal te selecteren en te waarderen. De feitenrechter kan onderdelen van het bewijs te terzijde leggen als hij van oordeel is dat deze onderdelen geen geloof verdienen of niet relevant zijn.18. Het hof is kennelijk van oordeel geweest dat de verklaring van verdachte voor zover die betrekking had op de vrijheid en vrije tijd die aan [medeverdachte 1] werd gegund niet geloofwaardig was.19. Tot dat oordeel is het hof kunnen komen op grond van de andere verklaringen waarnaar het hof verwijst. Het hof was niet gehouden deze keuze nader te motiveren.

Het middel faalt.

Het vijfde middel klaagt over schending van het tweede lid van artikel 359 Sv, welke schending erin heeft bestaan dat het hof heeft nagelaten in het bijzonder de redenen op te geven die hebben geleid tot afwijking van het door de verdediging geformuleerde en onderbouwde standpunt inzake feit 2, dat er geen sprake is geweest van tewerkstelling van lange dagen in de huishouding. De verdediging heeft het standpunt dat de verklaringen van [medeverdachte 1], [medeverdachte 3] en [medeverdachte 4] onbetrouwbaar zijn uitvoerig gedocumenteerd. Op verschillende plaatsen in de pleitnota's zijn de argumenten uiteengezet voor de diskwalificatie van deze getuigen. Deze argumenten berusten op vaststellingen van feitelijke aard, onder meer over de werkzaamheden die nodig waren in het huis en over de staat waarin het huis blijkens zich in het dossier bevindende foto's verkeerde. Hetgeen de verdediging heeft aangevoerd logenstraft de bewering dat de drie genoemde personen lange dagen in de huishouding te werk zijn gesteld.

In de nummers 83 tot 184 van de pleitnota in hoger beroep onderwerpen de advocaten de verklaringen van [medeverdachte 1], [medeverdachte 3] en [medeverdachte 4] aan een nauwkeurig onderzoek. Zij concluderen dat deze verklaringen steeds wijzigen, en onderling en intern niet overeenstemmen. Daarna wenden zij zich in nr. 184 e.v. tot de verklaringen van verdachte en zijn echtgenote. Deze zijn wel consequent en helder. Hun verklaringen vinden ook steun in de woorden van derden, aan wie niet getwijfeld kan worden. In 295 e.v. worden de verklaringen van de drie bedienden vergeleken met de sectierapporten over het overleden kind, [betrokkene 9]. Deze rapporten wijzen niet op een lange geschiedenis van mishandeling, waarover de drie hebben verklaard. In 316 e.v. betogen de advocaten dat verdachte van de mishandelingen van het kind niet heeft geweten. Hoewel deze onderdelen van de pleitnota grotendeels betrekking hebben op feiten waarvan verdachte is vrijgesproken, zijn deze onderdelen toch voor de beoordeling van de betrouwbaarheid van de verklaringen van verdachte en zijn echtgenote enerzijds en de drie bedienden anderzijds van belang. Daarom heb ik er ook aandacht aan geschonken. In 336 e.v. komt feit 2 aan de orde. In 341 e.v. wordt de versie van verdachte uiteengezet. In 353 e.v. gaan de stellers van het middel in op de verklaringen van de drie bedienden voor zover die op feit 2 betrekking hebben. Analyse van deze verklaringen leidt hen wat betreft feit 2 tot dezelfde conclusie als wat betreft feit 1; deze verklaringen zijn onbetrouwbaar. De pleitnota gaat ook nog in op feit 3, het beïnvloeden van getuigen en schildert de achtergrond van deze pogingen.

Als feit 2 is bewezen verklaard dat:

In zijn arrest heeft het hof overwegingen gewijd over de voor het bewijs te bezigen verklaringen van de drie verdachte bedienden. Hoewel verdachte van feit 1 is vrijgesproken heeft het hof in het arrest dat tegen verdachte is uitgesproken ruimschoots aandacht besteed aan de verklaringen van de drie bedienden over dit feit 1, kennelijk omdat de verdediging de betrouwbaarheid van die verklaringen ook in verband met de beschuldiging van feit 1 aan de orde heeft gesteld en de kwestie van de betrouwbaarheid van deze verklaringen haar schaduw ook werpt over de verklaringen die over de andere feiten zijn afgelegd. Deze overwegingen luiden aldus:

Vervolgens gaat het hof in op de gebeurtenissen voor en op 28 januari 2006, de dag dat [betrokkene 9] overleed, op het aandeel van ieder der verdachten daarin en op de juridische kwalificaties van het aandeel.

Op p. 63 van het arrest wendt het hof de steven naar de mensenhandel, feit 2. Het hof wijdt beschouwingen aan de verschillende aspecten en gedragingen die in dat verband aan de orde zijn gekomen. Zo bespreekt het hof de huisvesting van de drie bedienden (p. 66 tot en met 68), werkzaamheden en werktijden (p. 68 tot en met 73), de betaling van de bedienden (p. 73 tot en met 76), daarna de dwingende omstandigheden waaronder de bedienden zijn geplaatst en de overige omstandigheden die hun leven bepaalden.

Op p. 73 komt het hof tot de conclusie dat [medeverdachte 3], [medeverdachte 1] en [medeverdachte 4] door verdachte en zijn echtgenote als hulp in de huishouding te werk zijn gesteld en dat zij (excessief) lange werkdagen maakten waarbij zij op ieder willekeurig moment inzetbaar moesten zijn. De verklaringen van de drie acht het hof in zoverre betrouwbaar. Verdachte en zijn echtgenote hebben volgens het hof ook gedreigd met geweld en geweld gepleegd. Daaraan doet niet af dat verdachte niet lijfelijk aanwezig is geweest bij de gelegenheden dat zijn echtgenote de drie bedienden met geweld bedreigde. De verklaringen van de drie zijn volgens het hof ook in zoverre betrouwbaar (p. 81). De stelling van de verdediging dat de verdachte moet worden vrijgesproken nu het bewijs daarvoor enkel bestaat uit onbetrouwbare verklaringen van [medeverdachte 3], [medeverdachte 4] en [medeverdachte 1], wordt door het hof verworpen:

De verdediging heeft zich zeer ingespannen om de betrouwbaarheid van de verklaringen van de bedienden aan te vechten. Het hof heeft die inspanningen niet gehonoreerd. Van belang lijkt mij dat het hof meerdere malen de drie bedienden ter terechtzitting als getuige heeft ondervraagd. Ook de verdediging heeft de gelegenheid gehad de betrouwbaarheid van deze personen ter terechtzitting aan de orde te stellen en hen te ondervragen. Het hof heeft zich klaarblijkelijk mede aan de hand van het optreden van de getuigen ter terechtzitting een oordeel gevormd over hun betrouwbaarheid. In zijn beoordeling van de betrouwbaarheid van de getuigen heeft het hof recht heeft gedaan aan de inspanningen die de verdediging heeft verricht. Het hof hoefde niet op ieder detail van het verweer in te gaan.20.

Die overwegingen met betrekking tot de geloofwaardigheid en de betrouwbaarheid van de afgelegde verklaringen kunnen, gelet op de aan de feitenrechter voorbehouden vrijheid in de selectie en waardering van het bewijsmateriaal, in cassatie slechts op hun begrijpelijkheid worden getoetst. Het oordeel van het hof dat verklaringen van de drie voor het bewijs konden worden gebezigd is niet onbegrijpelijk en is toereikend gemotiveerd.21.

Het middel faalt.

Het zesde middel klaagt dat het hof delen van de verklaring van 21 mei 2007 van [medeverdachte 4] heeft gebruikt zonder dat gebruik nader te motiveren, terwijl dat wel had gemoeten omdat de verdediging een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt had ingenomen, er op neerkomende dat deze verklaring onbetrouwbaar is.

Het middel citeert uit de pleitnota van hoger beroep waar de verklaringen van [medeverdachte 4] worden getoetst (150 tot en met 183). De advocaten hebben uit de pogingen van [medeverdachte 3] en [medeverdachte 4] om hun verklaringen onderling af te stemmen de conclusie getrokken dat deze verklaringen dus verzonnen zijn (157). Het blijft eigenaardig dat [medeverdachte 4] eerst na anderhalf jaar met de waarheid komt (158). Dat [medeverdachte 4] bang was dat verdachtes echtgenote [medeverdachte 5] slechte dingen met hem en zijn familie in India zou kunnen doen is volgens de verdediging ondenkbaar, omdat [medeverdachte 5] familie is van [medeverdachte 4]. Daarom is het uitgesloten dat [medeverdachte 5] [medeverdachte 4] kwaad zou willen doen (159). De advocaten gaan overigens niet zover om uit deze familierelatie de conclusie te trekken dat ook [medeverdachte 4] vanwege de familierelatie [medeverdachte 5] nooit zomaar zou beschuldigen. [Medeverdachte 4] slaagt er volgens de verdediging niet in om een coherent en consistent verhaal te houden (161,162). Ondanks de wens om hun verklaringen onderling af te stemmen zijn er geweldig veel verschillen tussen de verklaringen van [medeverdachte 3] en de verklaringen van [medeverdachte 4].

Dat het hof het onderbouwde standpunt over de onbetrouwbaarheid van de verklaring op 21 mei 2007 door [medeverdachte 4] afgelegd heeft genegeerd door zonder nadere redengeving delen van deze verklaring voor het bewijs te bezigen kan ik niet inzien. Op p. 43 van het arrest doet het hof onder het hoofd ‘Afstemmen verklaringen [medeverdachte 3] en [medeverdachte 4]’ immers blijken dat er van een nadere afstemming van de verklaring van 21 mei 2007 door [medeverdachte 4] op de verklaring van [medeverdachte 3] geen sprake is. Aldus heeft het hof de stelling van de verdediging, dat [medeverdachte 3] en [medeverdachte 4] hun verklaringen onderling op elkaar hebben afgestemd en dat daarom deze verklaringen verzonnen moeten zijn, gewogen en te licht bevonden.

Het middel mist dus feitelijke grondslag.

Het zevende middel klaagt over de kwalificatie die het hof heeft gegeven aan feit 3. Deze kwalificatie zou onjuist zijn.

Het hof heeft als feit 3 bewezenverklaard dat

Het hof heeft dit bewezenverklaarde gekwalificeerd als ‘Medeplegen van opzettelijk mondeling, bij geschrift of bij afbeelding zich jegens een persoon uiten, kennelijk om diens vrijheid om een verklaring, naar waarheid of geweten ten overstaan van een rechter of ambtenaar een verklaring af te leggen, te beïnvloeden, terwijl hij weet of ernstige reden heeft te vermoeden dat die verklaring zal worden afgelegd, meermalen gepleegd’.

De woorden ‘een verklaring’ zijn ten onrechte dubbel in de kwalificatie opgenomen. De Hoge Raad kan de kwalificatie verbeterd lezen. De kwalificatie die daardoor ontstaat voldoet naar mijn mening aan de wettelijke eisen. Ik verwijs naar HR 12 september 2006, LJN AV6188 waarin was gekwalificeerd als 1 subsidiair ‘poging om een ander door het verschaffen van inlichtingen te bewegen om zich opzettelijk mondeling en bij geschrift of afbeelding jegens een persoon te uiten, kennelijk om diens vrijheid om naar waarheid of geweten ten overstaan van een rechter of ambtenaar een verklaring af te leggen te beïnvloeden terwijl hij weet dat die verklaring zal worden afgelegd’ en onder 2. ‘medeplegen van zich opzettelijk mondeling en bij geschrift of afbeelding jegens een persoon uiten, kennelijk om diens vrijheid om naar waarheid of geweten ten overstaan van een rechter of een ambtenaar een verklaring af te leggen te beïnvloeden terwijl hij weet of ernstige reden heeft om te vermoeden dat die verklaring zal worden afgelegd’.

De Hoge Raad vond geen reden om ambtshalve in te grijpen.22. Dat de Hoge Raad niet ingrijpt als anders wordt gekwalificeerd (bijvoorbeeld in HR 30 augustus 2005, LJN AT7093) doet daaraan niet af. Dat het misdrijf van artikel 285a Sr hier beter, zoals de stellers van het middel bepleiten, gekwalificeerd kan worden als ‘medeplegen van het opzettelijk beïnvloeden van de vrijheid van een persoon om naar waarheid afgeweten een verklaring ten overstaan van de rechter of een ambtenaar af te leggen, meermalen gepleegd’ kan ik niet onderschrijven. Ik verwijs in dit verband naar HR 27 mei 2008, LJN BC7910, waarin de Hoge Raad overwoog:

In de door de stellers van het middel aangehangen kwalificatie komt tot uitdrukking dat er in werkelijkheid beïnvloeding heeft plaatsgevonden. Dat is een eis die de wet dus niet stelt.

Het middel faalt.

Het achtste middel klaagt over de beslissingen die het hof heeft genomen over in beslag genomen voorwerpen. Ten onrechte heeft het hof geen beslissing genomen over een boek (21 op de beslaglijst), en met betrekking tot de als objecten 2, 10, 11, 12, 15, 16, 17, 19, 20 en 22 aangeduide voorwerpen een ontoelaatbare beslissing genomen, welke beslissing bovendien ontoereikend is gemotiveerd.

Het arrest gaat op p. 96 nader in op het beslag:

Volgens het dictum worden de voorwerpen onder de nummers 1, 3 en 18 teruggegeven. Nummer 13 en nummer 14 moeten aan de houders worden teruggegeven. Nummer 2 wordt gevormd door twee computeronderdelen, nummer 10 is een foto, nummer 11 is een deken, nummer 12 een adresboek, nummer 15 is een paspoort op naam van het overleden kind [betrokkene 9], nummer 16 zijn drie sjaals, nummer 17 is een kindertrui, nummer 19 een stok, nummer 20 een stuk papier met aantekeningen over astrologie, nummer 21 een boek in Hinditaal en nummer 22 een brief.

Stukken van overtuiging zijn volgens Blok/Besier ‘alle voorwerpen, welke in den loop van het onderzoek in beslag genomen zijn’.23. Corstens wijst er daarentegen op dat ook andere dan in beslag genomen voorwerpen stukken van overtuiging kunnen zijn, bijvoorbeeld de van een reconstructie gemaakte videofilm.24. In de onderhavige zaak is dit verschil naar mijn mening niet van belang. Alle voorwerpen waarover in cassatie discussie is, zijn vermeld op de lijst van in beslag genomen voorwerpen. Er mag dan in redelijkheid van worden uitgegaan dat al deze voorwerpen inderdaad in beslag zijn genomen. Alleen het tegen verdachte gewezen arrest, niet de arresten tegen de medeverdachten, bevat beslissingen over in beslag genomen voorwerpen en bevat een bijlage, bestaande in een beslaglijst.

Denkbaar is natuurlijk dat een in beslag genomen voorwerp door een beslissing van de rechter deel gaat uitmaken van het procesdossier. De rechter kan immers ambtshalve, op verzoek van de verdediging of de vordering van het OM toevoeging aan het dossier gelasten van stukken die redelijkerwijs van belang kunnen zijn hetzij in belastende hetzij in ontlastende zin.25. Het hof heeft in zijn arrest vastgesteld dat de voorwerpen deel uitmaken van het dossier. Deze voorwerpen moeten dus op grond van een beslissing van de officier van justitie, de rechter-commissaris of de vonnisrechter aan dat dossier zijn toegevoegd, als zijnde relevant voor een door de rechter ten aanzien van verdachte te nemen beslissing. De constatering van het hof is van feitelijke aard en onttrekt zich naar mijn mening aan controle in cassatie. Dat wil evenwel niet zeggen dat aldus deze voorwerpen gevrijwaard zijn van de onverbiddelijke werking van artikel 353 Sv. De strekking van artikel 353 lid 1 Sv is immers dat de rechter verplicht is in alle gevallen dat nog niet tot teruggave van de in beslag genomen voorwerpen is beslist, om enige beslissing ten aanzien van die voorwerp te nemen. Uitgesloten moet worden dat de rechter zich buiten staat verklaart zo een beslissing te nemen.26.

Als ik goed zie stelde de wetgever zich op een rigoureus standpunt, waarop geen uitzonderingen mogelijk zijn. In de Memorie van toelichting schrijft de Minister immers:

Met betrekking tot gegevensdragers kan men denken aan de mogelijkheid dat deze ten behoeve van het dossier worden gekopieerd of uitgelezen. Dat laat natuurlijk onverlet dat artikel 353 Sv ook uitdrukkelijk verwijst naar de mogelijkheid dat de inbeslaggenomen voorwerpen object zijn van een strafrechtelijke maatregel of een straf, zoals de onttrekking aan het verkeer of verbeurdverklaring.

In dit verband wijs ik ook nog op het gestelde in artikel 552p leden 2 en 3 Sv, waarin voorzien is in een verplichting van de verzoekende staat om stukken van overtuiging die zijn verzameld door middel van een strafvorderlijke bevoegdheid, worden teruggezonden zodra daarvan het voor de strafvordering nodige gebruik is gemaakt. Ook in dat geval zullen dus eventueel door de buitenlandse autoriteiten in hun dossier opgenomen stukken van overtuiging daaruit weer moeten verwijderen ter terugzending.

Het hof had dus ten aanzien van de voorwerpen 2, 10, 11, 12, 15, 16, 17, 19, 20, 21 en 22 een van de in artikel 353 lid 2 Sv genoemde beslissingen moeten nemen.

Het middel slaagt.

Het negende middel klaagt dat het hof de strafoplegging ten onrechte op artikel 273f Sr in plaats van op artikel 273a (oud) Sr heeft doen berusten en daarom ook ten onrechte het eerste artikel in zijn arrest heeft vermeld als bepaling waarop de strafoplegging mede berust. De stellers van het middel wijzen erop dat eerst per 1 september 2006 artikel 273a (oud) Sr is hernummerd en dat artikel 273f ten tijde van de bewezenverklaarde feiten nog niet van kracht was. Artikel 273f lid 1 Sr kent bovendien sinds 1 juli 2009 van hoger strafmaximum van artikel 273a (oud) Sr, zodat het ook nog eens aannemelijk is volgens de stellers van het middel dat het hof ten onrechte is uitgegaan van het huidige strafmaximum dat is gesteld op artikel 273f Sr.

Artikel 273a Sr is het product van de Wet van 9 december 2004 tot uitvoering van internationale regelgeving ter bestrijding van mensensmokkel en mensenhandel (Stb. 645), welke wet op 1 januari 2005 in werking is getreden. Door de Wet van 1 juni 2006 (computercriminaliteit II, in werking getreden op 1 september 2006) is artikel 273a hernummerd tot artikel 273f Sr.

Het hof heeft arrest gewezen op 19 januari 2010. Klaarblijkelijk is het hof van oordeel geweest dat aan het verbod van mensenhandel niets is gewijzigd, maar dat het verbod alleen een andere plaats toegewezen heeft gekregen in het wetboek. Artikel 273f Sr is niet de opvolger van artikel 273a Sr, maar is slechts de aanduiding van die nieuwe plaats in het wetboek. Er is geen sprake van een opeenvolging van wetsbepalingen. Het hof heeft er zelf wel wat verwarring gezaaid door de overweging dat het heeft gelet op onder meer artikel 273f Sr zoals dat gold ten tijde van het bewezenverklaarde. In ieder geval wordt hieruit wel duidelijk dat het hof met de verhoging van het strafmaximum waarop de stellers van het middel wijzen geen rekening heeft gehouden. Dat blijkt ook wel uit de overwegingen die het hof op p. 63/64 van zijn arrest aan het juridisch kader van de mensenhandel heeft gewijd:

Blijkens voetnoot 100 van het arrest heeft het hof zich laten inspireren door de wetsgeschiedenis van artikel 273a Sr. HR 27 oktober 2009, LJN BI7097 draait ook om dat artikel. Het lijdt mijns inziens geen twijfel dat het hof artikel 273a Sr als uitgangspunt heeft genomen.

Het middel faalt.

De stellers van de schriftuur hebben nog een aanvullend middel van cassatie ingezonden. Dat middel klaagt over de behandeling door het hof van verweren die hetzij afzonderlijk hetzij in gezamenlijkheid strekken tot niet-ontvankelijkverklaring van het OM, bewijsuitsluiting of strafvermindering. Ook hier gaat het om verweren die gevoerd zijn in de zaak tegen een medeverdachte, waarbij de verdediging zich heeft aangesloten. Ik zal de verweren die in hoger beroep zijn gevoerd niet in extenso gaan herhalen, maar mij beperken tot een weergave van de samenvatting ervan in het arrest van het hof, nu die samenvatting in cassatie niet onder vuur ligt.

Het eerste thema betreft de tunnelvisie waaraan de politie en justitie zouden hebben geleden. Het hof heeft dienaangaande overwogen:

Niet-ontvankelijkverklaring van het OM in de vervolging komt als in art. 359a Sv voorzien rechtsgevolg slechts in uitzonderlijke gevallen in aanmerking. Daarvoor is alleen plaats ingeval het vormverzuim daarin bestaat dat met de opsporing of vervolging belaste ambtenaren ernstig inbreuk hebben gemaakt op beginselen van een behoorlijke procesorde waardoor doelbewust of met grove veronachtzaming van de belangen van de verdachte aan diens recht op een eerlijke behandeling van zijn zaak is tekortgedaan.28.

Wanneer politiefunctionarissen, gedekt door het OM, proberen de rechter te misleiden over het toepassen van omstreden opsporingsmethoden kan de feitenrechter tot het oordeel komen dat aan deze voorwaarden is voldaan.29. Ook wanneer verdachte door een opsporingsambtenaar voor wiens handelen het OM verantwoordelijk is, wordt gebracht tot het begaan van het strafbaar feit waarvoor verdachte wordt vervolgd, terwijl zijn opzet tevoren daarop niet al was gericht zal het OM niet-ontvankelijk kunnen worden verklaard.30.

In zulke gevallen kan er sprake zijn van de uitzonderlijke omstandigheden waarop de Hoge Raad het oog heeft. Eventuele partijdigheid of onzorgvuldigheid van het politieoptreden staat evenwel gewoonlijk niet aan de ontvankelijkheid van het OM in de weg, reeds omdat een strafrechtelijke vervolging juist met zich brengt dat de uit het politieonderzoek naar voren gekomen gegevens kunnen worden getoetst en aangevuld.31.

In de onderhavige zaak zijn de rechtbank en hof ruimschoots aan de wens van de verdediging tegemoet gekomen om het dossier aan te vullen, om getuigen te horen en om de verweren die in de zaken tegen de medeverdachte zijn gevoerd ook in de beoordeling van de zaak tegen verdachte te betrekken. Aan de eisen van een eerlijk proces is daarom naar mijn mening geen geweld aangedaan.

In de overwegingen van het hof ligt als zijn oordeel besloten dat de opsporingsambtenaren geen last hebben gehad van tunnelvisie en dat de uitkomsten van het door hen verrichte opsporingsonderzoek dan ook als betrouwbaar kunnen worden aangemerkt. Voorts ligt daarin besloten dat niet is gebleken van enig onrechtmatig optreden van de opsporingsambtenaren jegens verdachte, zodat aan de ontvankelijkheid van het OM niets in de weg staat. Dat oordeel getuigt mijns inziens in het licht van het voormelde niet van een onjuiste rechtsopvatting, is evenmin onbegrijpelijk en leent zich niet voor verdere toetsing in cassatie.32.

Ten overvloede wijs ik, in de voetsporen van mijn ambtgenoot mr. Knigge in diens conclusie voor HR 12 mei 2009, LJN BG7756, nr. 13, er op dat het eventuele bestaan van een tunnelvisie geen zelfstandige grond voor vrijspraak of voor niet-ontvankelijkverklaring van het OM oplevert. De rechter dient, als de verdediging zich op de eenzijdigheid van het voorbereidend onderzoek beroept, nagaan of er ‘alternatieve scenario's’ zijn geweest die het bewijs tegen verdachte aantasten. Rechtbank en hof hebben zich uitvoerig van die taak gekweten.

Het onderdeel faalt.

Voorts klagen de stellers van de aanvullende schriftuur over de verwerping door het hof van het verweer dat de bejegening door de politie van de minderjarige kinderen van verdachte tot niet-ontvankelijkverklaring van het OM dient te leiden. De politie heeft immers misbruik gemaakt van de geïsoleerde positie van de kinderen en onder meer gepoogd hen in te zetten om bewijsmateriaal tegen hun ouders te verzamelen zonder dat zij door de politie zijn gewezen op hun verschoningsrecht.

Het hof heeft dit verweer samengevat en vervolgens aldus verworpen:

Vooropgesteld moet worden dat de wetgever opsporingsambtenaren noch rechters heeft verplicht om personen die door hen als getuige worden gehoord uitdrukkelijk te wijzen op de onder omstandigheden bestaande mogelijkheid zich te verschonen van het beantwoorden van bepaalde aan hen gestelde vragen.33.

De schriftuur erkent dat er geen wettelijke verplichting voor de politie bestaat om getuigen eventueel op hun verschoningsrecht te wijzen, maar stelt dat beginselen van een goede procesorde zo een verplichting toch met zich kunnen brengen. De kinderen van verdachte waren uiteraard niet op de hoogte van hun status als verschoningsgerechtigde, waren ontredderd en niet voorzien van rechtsbijstand. Deze omstandigheden maken het oordeel van het hof onjuist.

Dit onderdeel faalt mijns inziens reeds omdat het over het hoofd ziet dat het aangevoerde aan de eerlijkheid van het proces dat tegen verdachte is gevoerd niet afdoet. Niet is gesteld dat de politie de kinderen bijvoorbeeld onder druk heeft gezet om verklaringen tegen hun ouders af te leggen.34.

Integendeel, de kinderen zijn in een aparte studio verhoord en aangenomen moet worden dat zij zijn verhoord overeenkomstig de ten tijde van die verhoren geldende eisen van zorgvuldigheid.

De verdediging had een verzoek kunnen doen om de verbalisanten die de verhoren hebben afgenomen nader aan de tand te mogen voelen of om de eventuele registraties van die verhoren aan een nader onderzoek te mogen onderwerpen. Als er al sprake zou zijn geweest van een ongewenste beïnvloeding van de kinderen had de verdediging daar dan op kunnen wijzen.

Het onderdeel faalt.

Voorts klaagt de aanvullende schriftuur over de gang van zaken rond het instellen van het hoger beroep door verdachte tegen de beschikking van de raadkamer van de rechtbank tot verlenging van de gevangenhouding en over het feit dat een klaagschrift tegen het leggen van beslag op het woonhuis van verdachte nooit is behandeld.

In het arrest is dienaangaande het volgende opgenomen:

In het proces-verbaal van 6 juli 2006 van het onderzoek ter terechtzitting in eerste aanleg is het volgende opgetekend:

Op 14 juli 2006 zijn verdachten door de raadkamer van het hof in vrijheid gesteld. Het vonnis van de rechtbank vermeldt dat de gevangenhouding van verdachte door de raadkamer van de rechtbank op 17 mei 2006 met 60 dagen is verlengd. Tegen die beslissing is appel ingesteld. Vervolgens diende de zaak voor het eerst op 6 juli 2006 in eerste aanleg. Het vonnis houdt dienaangaande nog het volgende in:

Ter terechtzitting van 3 oktober 2006 in eerste aanleg heeft de officier er nog op gewezen dat het OM niet verantwoordelijk is voor de planning van een behandeling door de raadkamer van het hof.

Ik kan me voorstellen dat het tijdsverloop tussen een verlenging gevangenhouding en de behandeling van het hoger beroep tegen die beschikking een rol kan spelen bij de uiteindelijke beoordeling of met de gehele behandeling van de strafzaak de redelijke termijn is overschreden of bij de vraag of spoedig is beslist over de rechtmatigheid van zijn vrijheidsbeneming. Het enkele feit evenwel dat er meer tijd gemoeid is geweest met de behandeling van dit appel dan in het algemeen gewenst moet worden geoordeeld betekent nog geenszins dat er een vormverzuim is begaan, laat staan dat verdachte geen eerlijk proces heeft gekregen, zeker niet bezien tegen de achtergrond van hetgeen de rechtbank heeft overwogen en vastgesteld. Dat het hof daarom — gelet op die achtergrond- heeft geoordeeld dat er geen sprake is geweest van een vormverzuim in de zin van artikel 359a Sv getuigt niet van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onbegrijpelijk.

Dit onderdeel faalt.

Over het niet in behandeling nemen van een klaagschrift tegen de inbeslagneming van de woning ten behoeve van een schouw heeft het hof het volgende overwogen:

De toepassing van artikel 359a Sv is beperkt tot vormverzuimen die zijn begaan bij het voorbereidend onderzoek. Ingevolge artikel 132 Sv moet daaronder worden verstaan het onderzoek dat voorafgaat aan het onderzoek ter terechtzitting. Het klaagschrift tegen de inbeslagneming van de woning is op 21 juli 2006, dus na de aanvang van het onderzoek ter terechtzitting, ingediend. Daarom is artikel 359a Sv niet van toepassing. Dat heeft het hof tot uitdrukking gebracht. Voorts wijs ik erop dat de vertraging in de appointering van de behandeling van het klaagschrift voor verantwoordelijkheid van de rechtbank komt, zoals ook de rechtbank in haar vonnis onder 6.4 heeft overwogen.

Ook dit onderdeel faalt.

Tot slot klaagt het aanvullende middel nog over de oordelen van het hof over het afluisteren van geheimhouders, het achterwege blijven van vernietiging van gegevens en de inhoud van de daarop betrekking hebbende processen-verbaal.

Gelet op het feit dat deze klachten al bij de bespreking van het derde middel aan de orde zijn gekomen acht ik mij ontslagen van een herhaling van zetten.

Het aanvullende middel faalt in al zijn onderdelen.

Het achtste middel komt mij gegrond voor. De overige middelen falen naar mijn mening. Ambtshalve heb ik geen grond aangetroffen die tot vernietiging aanleiding behoort te geven.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest voor zover het de beslissingen betreft over de in beslag genomen voorwerpen, tot terugwijzing van de zaak naar het Gerechtshof 's‑Gravenhage ten einde over het lot van de in beslag genomen voorwerpen opnieuw te beslissen, en tot verwerping van het beroep voor het overige.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden