HR, 25-10-2013, nr. 13/02990

Onderdeel I van het middel bevat een motiveringsklacht m.b.t. de verblijfstitel. Onderdeel II heeft betrekking op het bereidheidscriterium. Onderdeel III ziet op de vraag of het gevreesde gevaar kan worden afgewend door een vrijwillige opneming in het ziekenhuis, met de dreiging van tenuitvoerlegging van de hem voorwaardelijk opgelegde vrijheidsstraf als prikkel voor betrokkene om zijn medewerking aan die opneming te verlenen. Onderdeel IV heeft betrekking op de geldigheidsduur van de verleende machtiging.

Onderdeel I klaagt dat het oordeel dat een machtiging tot voortgezet verblijf kan worden verleend onbegrijpelijk is, althans ontoereikend gemotiveerd. Ter toelichting wordt aangevoerd dat, om een dergelijke machtiging te kunnen verlenen, moet vaststaan dat er nog steeds sprake is van een voorlopige machtiging; in de beschikking is niet vastgesteld wat er met de op 21 augustus 2012 afgegeven voorlopige machtiging is gebeurd nadat betrokkene in voorlopige hechtenis was genomen. Volgens de toelichting is de rechtbank ervan uitgegaan dat betrokkene ten tijde van de bestreden beschikking vrijwillig in de kliniek verbleef.

In het middelonderdeel lees ik geen rechtsklacht. Ten overvloede merk ik het volgende op. De strafrechter kan op grond van art. 14a in verbinding met art. 14c, lid 2, Sr bepalen dat de straf of een gedeelte daarvan voorwaardelijk niet ten uitvoer zal worden gelegd. Eén van de mogelijk op te leggen voorwaarden is de opneming van de veroordeelde in een zorginstelling. Art. 14c Sr is ingaande 1 april 2012 gewijzigd; in iets andere bewoordingen stond een dergelijke bepaling voordien in het wetboek. De bepaling is in de praktijk vooral van belang voor die gevallen, waarin voor het desbetreffende delict geen terbeschikkingstelling (t.b.s.) kan worden opgelegd. Of de noodzaak van opneming in een zorginstelling zich voordoet staat ter beoordeling van de strafrechter. Dit neemt niet weg dat, eenmaal opgenomen, de duur van de feitelijke behandeling ter beoordeling staat van de behandelende artsen4.. Een veroordeling tot gevangenisstraf met de bijzondere voorwaarde dat de veroordeelde zich laat opnemen in een zorginstelling zoals een psychiatrisch ziekenhuis hoort thuis in de categorie: ‘geen dwang maar drang’. De gestelde bijzondere voorwaarde in het strafvonnis levert op zichzelf immers geen titel op voor een gedwongen opneming en verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis5.. Indien de veroordeelde niet bereid of niet in staat is de bijzondere voorwaarde na te leven, beslist de strafrechter, desgevorderd, over de tenuitvoerlegging van de voorwaardelijk opgelegde straf (art. 14fa – 14j Sr). Bovendien kan de strafrechter de bijzondere voorwaarde wijzigen of de proeftijd verlengen (art. 14f Sr). In zoverre onderscheidt een voorwaardelijke strafoplegging zich van een onvoorwaardelijke last van de strafrechter tot plaatsing in een psychiatrisch ziekenhuis als bedoeld in art. 37 Sr6.en van een terbeschikkingstelling met bevel tot verpleging van overheidswege als bedoeld in art. 37a en 37b Sr7.. Een veroordeling door de strafrechter met de bijzondere voorwaarde dat de veroordeelde zich laat opnemen in een psychiatrisch ziekenhuis heeft ook niet het rechtsgevolg dat na opneming in het ziekenhuis hoofdstuk III Wet Bopz (over de interne rechtspositie van onvrijwillig in een psychiatrisch ziekenhuis verblijvende patiënten) van toepassing wordt8.. Indien art. 14a in verbinding met art. 14c Sr wordt toegepast ten aanzien van een patiënt die onvrijwillig is opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis ingevolge een bepaling in hoofdstuk II van de Wet Bopz, en de bijzondere voorwaarde een ander psychiatrisch ziekenhuis vermeldt dan dat waarin hij verblijft, kan de patiënt zo nodig overplaatsing naar dat andere ziekenhuis verzoeken op de voet van art. 43 Wet Bopz9..

De rechtbank is klaarblijkelijk ervan uitgegaan dat de op 21 augustus 2012 verleende voorlopige machtiging niet is komen te vervallen als gevolg van (het onherroepelijk worden van) het strafvonnis waarin de genoemde bijzondere voorwaarde van opneming in een zorginstelling werd opgelegd. Anders dan het middel beweert, is dat oordeel niet onbegrijpelijk. Een voorlopige machtiging geeft gedurende het tijdvak waarvoor zij is verleend het openbaar ministerie de bevoegdheid om de betrokken patiënt onvrijwillig te doen opnemen en te doen verblijven in een psychiatrisch ziekenhuis10.. In dit geval is de tenuitvoerlegging van de machtiging binnen twee weken aangevangen11.. De officier van justitie heeft vanaf een datum in oktober 2012 voorrang gegeven aan het strafrechtelijk traject en betrokkene in voorlopige hechtenis doen stellen. Nadat de voorlopige hechtenis was geëindigd (op de datum waarop het strafvonnis onherroepelijk is geworden, welke datum ergens tussen 7 en 9 februari 2013 kan worden gesitueerd12.), bestond er wettelijk geen beletsel om de onderbroken tenuitvoerlegging van de voorlopige machtiging, die een geldigheidsduur had tot en met 21 februari 2013, te hervatten voor het restant van de geldigheidsduur. Nadat een gedwongen opneming in een psychiatrisch ziekenhuis door een ontslag uit het ziekenhuis op grond van de Wet Bopz is beëindigd, is een machtiging tot voortgezet verblijf niet meer mogelijk. Uit de bestreden beschikking en de overgelegde processtukken blijkt echter niet dat de geneesheer-directeur aan betrokkene tussentijds ontslag uit het ziekenhuis zou hebben verleend op de voet van art. 48 Wet Bopz, noch dat de rechter ontslag uit het ziekenhuis heeft bevolen, noch dat de officier van justitie van verdere tenuitvoerlegging van de 21 augustus 2012 verleende machtiging heeft afgezien.

Over de vraag of in dit geval, na de beëindiging van de voorlopige hechtenis, de tenuitvoerlegging van de voorlopige machtiging inderdaad is hervat, bevat het dossier uiteenlopende informatie. De rechtbank vermeldt op blz. 2 de opvatting van de behandelend psychiater dat betrokkene ‘thans’ (d.w.z. op 19 maart 2013) op vrijwillige basis in de FPK Inforsa verblijft. De geneeskundige verklaring vermeldt op blz. 1 dat betrokkene in de kliniek verblijft op basis van de lopende machtiging en op blz. 2 dat betrokkene met een “voorwaardelijke machtiging” is opgenomen. Nergens in het dossier is echter steun te vinden voor de veronderstelling dat een voorwaardelijke machtiging (art. 14a Wet Bopz) is verleend en op de voet van art. 14d Wet Bopz opneming heeft plaatsgevonden. Op blz. 5 van de geneeskundige verklaring heeft de (wnd.) geneesheer-directeur uiteengezet waarom zijns inziens met een vrijwillige opname, ter voldoening aan de bijzondere voorwaarde in het strafvonnis (art. 14a – 14c Sr), niet kan worden volstaan. Het behandelingsplan vermeldt, evenals de aantekeningen ex art. 37a Wet Bopz, dat betrokkene in de FPK Inforsa is opgenomen in het kader van de bijzondere voorwaarde die de strafrechter had opgelegd. Kennelijk bestaat binnen de inrichting onduidelijkheid over de verblijfstitel en overheerst de opvatting dat een gedwongen opneming in de zin van de Wet Bopz nodig wordt geacht om het gevreesde gevaar te keren: alleen in dat geval kan betrokkene worden belet de kliniek te verlaten en alleen in dat geval is onvrijwillige behandeling als bedoeld in hoofdstuk III Wet Bopz mogelijk.

De rechtbank vermeldt op blz. 2 het verweer van de raadsvrouwe dat betrokkene vrijwillig in de FPK Inforsa is opgenomen. De rechtbank gaat kennelijk ervan uit dat betrokkene als vrijwillig opgenomen patiënt verblijft in de FPK Inforsa, ook al is dat ter voldoening aan de bijzondere voorwaarde in het strafvonnis, en dat zulks niet in de weg staat aan het verlenen van een rechterlijke machtiging op grond van de Wet Bopz. De rechtbank acht een gedwongen opneming noodzakelijk om het gevreesde gevaar te keren. Zij wijst erop dat een vrijwillige opneming voor de behandelaar geen titel vormt om betrokkene het vertrek uit het psychiatrisch ziekenhuis te beletten. Die redengeving is niet onbegrijpelijk. Weliswaar kan worden gezegd dat de waardering van de feiten door de familiekamer van de rechtbank een andere is dan die van de strafkamer, maar dat zou hoogstens kunnen leiden tot de gevolgtrekking dat de beslissing een nadere motivering behoefde. Die nadere motivering heeft de rechtbank gegeven. De slotsom is dat de motiveringsklacht van onderdeel I faalt.

Onderdeel II is gericht tegen de vaststelling (op blz. 3 van de bestreden beschikking) dat bij betrokkene onvoldoende sprake is van bereidheid tot voortzetting van het verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis. Volgens de klacht is deze vaststelling onbegrijpelijk, nu uit de stukken niet blijkt dat betrokkene, die ten tijde van de bestreden beschikking bijna anderhalve maand in de kliniek was opgenomen, de kliniek heeft verlaten of daartoe pogingen heeft ondernomen.

De desbetreffende vaststelling is inderdaad summier. Zij moet evenwel worden bezien in samenhang met hetgeen de rechtbank daaraan voorafgaand overwoog over het gevaar dat niet kan worden gekeerd indien niet kan worden belet dat betrokkene het psychiatrisch ziekenhuis verlaat. Daarbij doelt zij op het gevaar dat betrokkene aan een ander ernstig letsel zal toebrengen, gevaar voor de algemene veiligheid van personen of goederen en/of het gevaar dat betrokkene door zijn hinderlijk gedrag agressie van anderen tegen zichzelf zal oproepen. De wet eist de nodige bereidheid. Met het woord “nodige” wordt tot uitdrukking gebracht dat niet iedere bereidverklaring tot (voortgezet) verblijf aan het verlenen van een rechterlijke machtiging in de weg behoeft te staan: de rechter heeft een beoordelingsmarge13.. Een bereidverklaring bijvoorbeeld die zich beperkt tot de zgn. hotel-functie van het ziekenhuis (“bed, bad en brood”) of een geclausuleerde bereidverklaring behoeft de rechter niet zonder meer te accepteren als een reële bereidheid van de patiënt tot opneming en verblijf in het psychiatrisch ziekenhuis14..

Naar vaste rechtspraak is een standaardmotivering toelaatbaar, mits de uit de gedingstukken naar voren komende feiten voldoende sprekend zijn om te rechtvaardigen dat in de beschikking met een summiere motivering wordt volstaan15.. Uit de bestreden beschikking en uit het proces-verbaal van de mondelinge behandeling blijkt dat betrokkene ter zitting heeft medegedeeld dat hij van mening is dat de huidige kliniek niet de juiste kliniek voor hem is. Hij wil naar een verslavingskliniek. Uit de geneeskundige verklaring16.blijkt dat betrokkene zeer beperkt ziektebesef en inzicht heeft en geweigerd heeft zijn medicijnen in te nemen. In het behandelingsplan17.is onder meer vermeld:

“Betrokkene heeft van de rechtbank artikel 14a van het wetboek van strafrecht opgelegd gekregen, met als bijzondere voorwaarde een klinische psychiatrische behandeling voor de duur van maximaal zes maanden. Echter dit justitiële artikel biedt geen behandelopties. Betrokkene heeft al gezegd dat hij liever dat “maandje” uitzit… Derhalve wordt een verlenging van de huidige civielrechtelijke machtiging volgens de wet BOPZ cruciaal geacht om het gevaar te kunnen afwenden.”

De uit de gedingstukken naar voren komende feiten zijn naar mijn mening voldoende sprekend om te rechtvaardigen dat in de beschikking met een summiere motivering is volstaan18.. Onderdeel II faalt.

Onderdeel III is in het bijzonder gericht tegen de overweging dat het in art. 15 lid 2 Wet Bopz, in verbinding met art. 1 van die wet, bedoelde ‘gevaar’ niet kan worden afgewend door middel van de (dreiging van tenuitvoerlegging van de) aan betrokkene voorwaardelijk opgelegde straf. Volgens de rechtbank brengt de omstandigheid dat betrokkene “hechtenis”19.te wachten staat indien hij de gestelde voorwaarde niet naleeft, niet mee dat de kliniek hem het vertrek kan verhinderen. Het verblijf van betrokkene in de kliniek berust immers op vrijwilligheid. Volgens de klacht is dit geen toereikende motivering voor de verwerping van het gevoerde verweer, dat de behandelaars tegen de achtergrond van de dreiging van tenuitvoerlegging van het voorwaardelijk opgelegde gedeelte van de vrijheidsstraf voldoende mogelijkheden hebben om betrokkene te behandelen.

Onder vigeur van de vroegere Krankzinnigenwet heeft de Hoge Raad beslist dat niet juist was de toen geuite veronderstelling dat de mogelijkheid van opheffing van de schorsing van een voorlopige hechtenis wegens overtreding van een schorsingsvoorwaarde, die inhield dat de verdachte zich in een psychiatrisch ziekenhuis zou laten opnemen, een middel oplevert om het verlaten van het ziekenhuis te beletten dat even doeltreffend is als een rechterlijke machtiging tot plaatsing. De Hoge Raad noteerde dat bij de beoordeling of de schorsing wegens overtreding van deze voorwaarde moet worden opgeheven, een andere afweging in aanmerking komt dan bij de rechterlijke machtiging tot plaatsing in een psychiatrisch ziekenhuis. Bovendien pleegt de procedure tot opheffing van een schorsing van de voorlopige hechtenis tijd te vergen20..

Widdershoven21.schreef over het verband tussen de strafrechtelijke voorwaarde en de Bopz-titel:

“In het kader van het al dan niet verlenen van een Bopz-titel is (met inachtneming van de proportionaliteitseis) bepalend of aan de wettelijke Bopz-vereisten is voldaan. Het feit dat aan betrokkene een strafrechtelijke voorwaarde is opgelegd, heeft in dat verband geen zelfstandige betekenis. Wel kan zo’n voorwaarde indirect een rol spelen. Als bij betrokkene de nodige bereidheid bestaat tot opneming en verblijf in het psychiatrisch ziekenhuis kan geen Bopz-titel volgen. (…) Genoemde bereidheid (kan) zeer wel ingegeven zijn door de aanwezigheid van een strafrechtelijke voorwaarde. (…) Die voorwaarde kan als stok achter de deur fungeren en zodoende een dwangopneming helpen voorkomen.”

De rechtbank heeft in het onderhavige geval geoordeeld dat de voorwaardelijke veroordeling [lees: de dreiging van tenuitvoerlegging] onvoldoende is om het gevaar, als gevolg van de stoornis, af te wenden. Dit oordeel is niet onbegrijpelijk noch onvoldoende gemotiveerd, gelet op de inhoud van de gedingstukken, waaronder het gebrek aan behandelopties in combinatie met het weigeren van medicatie door betrokkene. De omstandigheid dat een inbewaringstelling (art. 20 Wet Bopz) kan worden aangevraagd indien betrokkene de kliniek wenst te verlaten – een in eerste aanleg niet aangevoerd argument −, maakt dit niet anders, reeds gelet op de tijd die nodig is voor een inbewaringstelling.

Onderdeel IV klaagt dat de rechtbank de geldigheidsduur van de verleende machtiging ten onrechte dan wel op onbegrijpelijke gronden heeft bepaald op het tijdvak tot 20 maart 2014 (één jaar, gerekend vanaf de datum van de machtiging) en niet op het tijdvak tot 22 februari 2014 (één jaar na het verstrijken van de geldigheidsduur van de voorlopige machtiging).

De hoofdregel is dat een machtiging tot voortgezet verblijf een geldigheidsduur heeft van ten hoogste een jaar na haar dagtekening (art. 17 lid 3 Wet Bopz). Die hoofdregel is in dit geval niet geschonden. Indien de officier van justitie het verzoek tot het verlenen van een machtiging tot voortgezet verblijf heeft ingediend (weliswaar niet in de 6e of 5e week zoals art. 17 lid 1 Wet Bopz voorschrijft, maar nog wel) vóór het verstrijken van de geldigheidsduur van de lopende machtiging, kán de rechtbank de geldigheidsduur evenredig verkorten; zij is daartoe niet verplicht. De reden waarom de rechtbank geen aanleiding heeft gezien om van deze bevoegdheid gebruik te maken, behoefde geen nadere motivering; in eerste aanleg is geen verzoek aan de rechtbank gedaan om van deze bevoegdheid gebruik te maken22.. Zowel de rechtsklacht als de motiveringsklacht stuiten hierop af, zodat onderdeel IV faalt.

De conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

a. – g.