Causaal verband

Bij de condicio sine qua non gaat het om het feitelijke causaal verband tussen de gebeurtenis waarop de aansprakelijkheid berust en de schade. Elke voorwaarde zonder welke de schade niet zou zijn ingetreden, is in die optiek oorzaak van de schade. De condicio sine qua non is aldus een test. Daarbij dient men de gebeurtenis waarop de aansprakelijkheid berust weg te denken en zich af te vragen of de schade zonder die gebeurtenis zou zijn ingetreden. Zo niet, dan is er causaal (csqn) verband; zo ja dan is er klaarblijkelijk geen causaal (csqn) verband. Aangezien causaal verband een vereiste is voor het ontstaan van een verplichting tot schadevergoeding (dat is het rechtsgevolg dat de benadeelde inroept) uit bijvoorbeeld onrechtmatige daad of wanprestatie, rusten op grond van de hoofdregel van art. 150 Rv de stelplicht en de bewijslast van dit causale condicio sine qua non verband op de benadeelde1 en daarmee dus in beginsel ook het bewijsrisico.2

In bepaalde gevallen wordt de benadeelde tot op zekere hoogte tegen dat bewijsrisico beschermd. Indien door een als onrechtmatige daad of wanprestatie aan te merken gedraging een risico ter zake van het ontstaan van schade in het leven is geroepen en dit risico zich vervolgens verwezenlijkt, is daarmee het causaal verband tussen die gedraging en de schade in beginsel gegeven en is het aan degene die op grond van die gedraging wordt aangesproken om te stellen en te bewijzen dat die schade ook zonder die gedraging zou zijn ontstaan.3 Deze regel staat bekend als de omkeringsregel.

Voor omkering is alleen plaats als het gaat om een norm die ertoe strekt een specifiek gevaar ter zake van het ontstaan van schade bij een ander te voorkomen en als dit (specifieke) gevaar waartegen de norm bescherming beoogt te bieden zich heeft verwezenlijkt. Want alleen in dat geval is het, gelet op de bescherming die de norm beoogt te bieden, redelijk, behoudens tegenbewijs, ervan uit te gaan dat als het specifieke gevaar waartegen de norm beoogt te beschermen zich heeft verwezenlijkt, zulks het gevolg geweest moet zijn van de normschending.4 Niet is vereist dat het specifieke gevaar door de normschending in het algemeen aanmerkelijk wordt vergroot.5

De praktische betekenis van de regel is dat de benadeelde in afwijking van de hiervoor bedoelde hoofdregel met betrekking tot het condicio sine qua non verband niet de precieze toedracht hoeft te stellen en te bewijzen van het ontstaan van de schade als gevolg van de gebeurtenis waarop de aansprakelijk berust.6

Wil de regel kunnen worden toegepast dan zal de benadeelde bij betwisting moeten bewijzen dat de hem overkomen schade voortvloeit uit de verwezenlijking van het risico dat de aangesprokene heeft geschapen. Voor dat bewijs volstaat dat de benadeelde zowel het in het leven roepen van het gevaar als de schadeveroorzakende gebeurtenis aannemelijk maakt.7Is aldus aannemelijk gemaakt dat het in het leven geroepen gevaar zich heeft verwezenlijkt, dan is daarmee het causaal (csqn) verband tussen de gedraging en de aldus ontstane schade in beginsel gegeven. Het is dan aan de aangesprokene te stellen en te bewijzen dat die schade ook zonder die gedraging zou zijn ontstaan.8 De aangesprokene kan dan echter volstaan met aannemelijk te maken dat de schade ook zonder de gedraging zou zijn ontstaan.9 Indien de aangesprokene daarin slaagt, dan is het causaal verband niet meer gegeven. De volle stelplicht en bewijslast van het condicio sine qua non verband komen dan weer bij de benadeelde te liggen.10 Praktisch gesproken zal er dan geen sprake van zijn dat hij daaraan (nog) kan voldoen.

Verschillend wordt geoordeeld over de vraag of er ook een stelplicht en bewijslast geldt ten aanzien van de toerekening. In de literatuur wordt aangenomen dat de toerekeningsvraag van art. 6:98 BW een rechtsvraag is die zich niet voor bewijslevering leent.11 Uit rechtspraak van de Hoge Raad valt af te leiden dat ook voor de beantwoording van de toerekeningsvraag stelplicht en bewijslast kan bestaan.12 Dat zal zo moeten worden opgevat dat die betrekking hebben op feiten en omstandigheden die, indien bewezen, tot het oordeel moeten leiden dat bepaalde schade wel of niet kan worden toegerekend. De stelplicht en de bewijslast van feiten en omstandigheden in de hiervoor bedoelde zin rusten overeenkomstig de hoofdregel van art. 150 Rv in beginsel op de benadeelde. Dat de schade waarvan vergoeding wordt gevorderd aan de benadeelde kan worden toegerekend is immers een vereiste voor de intreding van het door de benadeelde ingeroepen rechtsgevolg, te weten een verbintenis tot vergoeding van de gevorderde schade. Het enkele feit dat de toerekeningsmaatstaf van art. 6:98 BW alleen tot een beperking kan leiden van de aansprakelijkheid voor gevolgen die in condicio sine qua non verband staan met de aansprakelijkheidscheppende gebeurtenis en niet tot een uitbreiding van de aansprakelijkheid voor gevolgen die daarmee niet in condicio sine qua non verband staan, maakt mijns inziens niet dat het inroepen van art. 6:98 BW steeds een beroep inhoudt op een bevrijdende omstandigheid waarvan de stelplicht en bewijslast op de aangesprokene rusten.13

Het komt echter ook voor dat tegenover vastgesteld condicio sine qua non verband de bewijslast van het verweer van de aangesprokene dat hem de schade niet kan worden toegerekend als gevolg van de gebeurtenis waarop de aansprakelijkheid berust, bij de aangesprokene wordt gelegd en dat verweer dus als een beroep op een bevrijdende omstandigheid wordt opgevat. Dat heeft de Hoge Raad eens beslist in een geval waarin de aangesprokene zich tot zijn verweer erop beriep dat de schade in een te ver verwijderd verband stond.16 De Hoge Raad overwoog in dat arrest dat het hof ‘uitgaande van zijn kennelijk oordeel dat de onderbreking van de gastoevoer naar Shellfish niet zou zijn opgetreden als de onderhavige gasleiding niet zou zijn doorgesneden, zodat in ieder geval een ‘condicio sine qua non’ verband tussen de beschadiging en die onderbreking vaststaat, [het] Hof terecht Nacap (heeft) belast met het bewijs van de juistheid van de tot haar verweer aangevoerde stelling dat de door Shellfish gestelde schade in een zodanig verwijderd verband tot de beschadiging van de getroffen leiding staat, dat het causale verband daardoor is verbroken’. Aan te nemen valt dat met het condicio sine qua non verband het causaal verband zo evident aanwezig was, dat de aangesprokene die zich verweert met de stelling dat het is doorbroken omdat het schadelijke gevolg in een te ver verwijderd verband staat, de daarvoor benodigde feiten en omstandigheden moet bewijzen. Ook hieruit zou ik niet een algemene regel als hiervoor bedoeld willen afleiden. Voor het antwoord op de vraag op wie de stelplicht en de bewijslast rusten, zal het er vermoedelijk van afhangen door wie in welke context een beroep op welke toerekeningsfactor wordt gedaan. Zo is het denkbaar dat de aangesprokene zich beroept op omstandigheden die tot een beperkte toerekening moeten leiden, terwijl de gedaagde zich daartegenover beroept op (andere) omstandigheden die een ruime toerekening rechtvaardigen. Het zal dan op grond van de hoofdregel aan de benadeelde zijn zo nodig bewijs te leveren van de daarvoor relevante feiten en omstandigheden. Wie bepaalde voor de toerekening relevante feiten en omstandigheden in concreto moet bewijzen zal daarom ten zeerste van de concrete omstandigheden van het geval afhangen.

Indien het condicio sine qua non verband is komen vast te staan, dan is het aan de aangesprokene die stelt dat het causaal verband is verbroken, de daartoe benodigde feiten en omstandigheden te bewijzen.17 Datzelfde geldt indien de aangesprokene zich daartoe beroept op een deelregel van toerekening.18 Zie over dat laatste ook de opmerkingen in de alinea hiervoor.