HR, 10-05-2019, nr. 18/00773

Het cassatiemiddel valt uiteen in twee gedeelten. Onderdeel 1 heeft betrekking op het door de vrouw gestelde vergoedingsrecht. Onderdeel 2 ziet op ‘ongerechtvaardigde verrijking’ als bedoeld in art. 6:212 BW.

Het door de vrouw gestelde vergoedingsrecht

Met betrekking tot het door de vrouw gepretendeerde vergoedingsrecht heeft het hof vooropgesteld:

“5. In tegenstelling tot de rechtbank is het hof van oordeel dat boek 3 titel 7 BW niet op de onderhavige rechtsbetrekking van toepassing is. [de woning] behoort uitsluitend in eigendom toe aan de man. Tussen partijen bestaat geen goederenrechtelijke gemeenschap. Er kan derhalve voor de vrouw op basis van boek 3 titel 7 BW jegens de man geen vergoedingsrecht ontstaan.

6. Uit de inleidende dagvaarding in eerste aanleg – zie randnummer 10 – volgt impliciet dat de vrouw haar vordering op de man baseert op een vergoedingsrecht. Zij stelt voorts dat nu de investering is gedaan voor 1 januari 2012 de nominaliteitsleer geldt. In randnummer 20 van haar memorie van antwoord stelt de vrouw dat art 1:87 BW naar analogie kan worden toegepast bij samenlevers met en zonder contract. Het hof wijst erop dat art 1:87 BW alleen van toepassing is op gehuwde en geregistreerde partners. Samenlevers kunnen met elkaar overeenkomen dat art 1:87 BW naar analogie op hun rechtsrelatie moet worden toegepast. De grondslag is dan het verbintenissenrecht. De vrouw verwijst in haar inleidende dagvaarding naar onder meer een arrest van het hof Den Bosch van 24 april 2012 (ECLI:NL:GHSHE:2012:BW4184). Uit dat arrest volgt dat partijen een samenlevingsovereenkomst hadden alsmede dat de woning aan partijen in mede-eigendom toebehoorde. De feiten in het arrest van het hof Den Bosch zijn derhalve anders dan in het onderhavige geval.”

Na een weergave van de grieven van de man heeft het hof overwogen:

“11. Zoals het hof hiervoor reeds heeft overwogen is boek 3 titel 7 BW niet van toepassing aangezien het eigendom van de woning uitsluitend toekomt aan de man. Er is derhalve niet sprake van een eenvoudige gemeenschap. Op basis van hetgeen partijen over en weer hebben gesteld kan het hof niet vaststellen of, en zo ja welke afspraken partijen hebben gemaakt met betrekking tot de verbouwing van de woning en de draagplicht van de kosten. Uit de stukken volgt dat de moeder van de vrouw de verbouwing heeft gefinancierd. Uit productie 3 bij de memorie van antwoord volgt dat de vrouw en haar moeder eerst op 26 april 2013 een overeenkomst van geldlening hebben vastgelegd met betrekking tot de verbouwing van het woonhuis. Deze schriftelijke vastlegging dateert van ruimschoots na de verbouwing en nadat partijen uit elkaar zijn gegaan. In de visie van de man hebben de ouders van de vrouw het geld aan haar geschonken als een vervroegd deel op haar erfenis. Voorts heeft de man gesteld dat hij nooit geld heeft ontvangen dan wel rekeningen heeft gezien met betrekking tot de verbouwing. Facturen werden rechtstreeks door de moeder van de vrouw aan de aannemer betaald.

12. De vrouw heeft haar vordering expliciet gebaseerd op een vergoedingsrecht naar analogie van artikel 1:87 BW. Voor samenwonenden geldt het algemene verbintenissenrecht. Wat zijn partijen met elkaar overeengekomen in het kader van hun samenleving: wie moet welke kosten dragen die verbonden zijn aan de samenleving, wie moet welke kosten dragen met betrekking tot de huishouding, zijn er verzorgingsplichten over en weer enz. Op basis van hetgeen de vrouw heeft gesteld kan het hof niet vaststellen dat er tussen partijen afspraken zijn gemaakt met betrekking tot de kosten van hun samenleving. Ook op basis van feitelijk gedrag van partijen kan het hof niet vaststellen of er een overeenkomst tussen partijen bestaat met betrekking tot de kosten van de verbouwing. Niet bestreden is door de vrouw dat de man financieel niet in staat was om de kosten van de verbouwing van ruim € 80.000,- te kunnen voldoen.”

Onderdeel 1 is gericht tegen de zo-even geciteerde overwegingen en tegen rov. 15, waarin het hof tot de slotsom komt dat de grieven van de man doel treffen, dat het beroepen vonnis niet in stand kan blijven en dat de vrouw aan de man terug dient te betalen al hetgeen zij op basis van het vonnis van de rechtbank heeft geïncasseerd. Het middelonderdeel is uitgewerkt in vier subonderdelen, waarvan de eerste twee betrekking hebben op vraagstukken van procedurele aard. Ter inleiding van de bespreking hiervan maak ik enkele opmerkingen van algemene aard.

In het arrest Kriek/Smit7.heeft de Hoge Raad overwogen dat tussen echtgenoten die bij hun huwelijkse voorwaarden elke gemeenschap hebben uitgesloten, vergoedingsrechten kunnen ontstaan doordat de goederen die gedurende het huwelijk op naam van de een zijn verkregen geheel of ten dele met geld van de andere echtgenoot zijn gefinancierd. Zodanige rechten strekken in beginsel tot vergoeding van een gelijk bedrag als destijds door de andere echtgenoot is verschaft, zonder vergoeding van rente (zolang niet aan de eisen van art. 1286 (oud) BW is voldaan) en zonder verrekening van de waardevermeerdering of -vermindering die de gefinancierde goederen bij het einde van het huwelijk wellicht blijken te hebben ondergaan, dit laatste behoudens de eventuele werking van de eisen van de goede trouw (tegenwoordig zou men zeggen: van de redelijkheid en billijkheid). De materie waarop het arrest Kriek/Smit betrekking had, is nu geregeld in art. 1:87 BW8..

In de vakliteratuur is de vraag gerezen of een vergoedingsrecht als bedoeld in het arrest van 12 juni 1987, thans art. 1:87 BW, ook kan worden aangenomen bij andere relatievormen dan het huwelijk. Voor geregistreerde partnerschappen is die vraag inmiddels bevestigend beantwoord in art. 1:80b BW. Maar dan blijven er nog veel samenlevende stellen over zonder een geregistreerd partnerschap9.. Op zich zijn er voor samenwonenden die dat willen, voldoende mogelijkheden om hun onderlinge betrekkingen contractueel vast te leggen. Veel samenwonenden willen zich echter (nog) niet meteen binden. Eenmaal samenwonend, voeren zij dikwijls niet een administratie, zodanig dat hun onderlinge financiële betrekkingen daaruit gemakkelijk kenbaar zijn. Indien het tot een relatiebreuk komt rijst dan alsnog de vraag naar mogelijkheden voor financiële afwikkeling van vermogensverschuivingen die tijdens de samenwoning hebben plaatsgevonden10.. Uit de wet voortvloeiende verbintenissen, zoals vorderingen uit onverschuldigde betaling of ongerechtvaardigde verrijking, staan ter beschikking voor ex-samenwonenden. Zij kunnen leiden tot discussie over de wel/niet verschuldigdheid van een betaling of tot discussie over de wel/niet bestaande rechtvaardiging voor de desbetreffende vermogensverschuiving11.. In de zoektocht naar passende oplossingen voor dergelijke gevallen wordt soms geredeneerd vanuit een (eenvoudige) gemeenschap ten aanzien van een of meer vermogensbestanddelen, soms vanuit een analoge toepassing van het arrest Kriek/Smit of, sinds 1 januari 2012, vanuit analoge toepassing van art. 1:87 BW.

Kraan12.bespreekt in hoofdstuk 25 de rechtspositie van ongehuwd samenwonenden. In par. 25.3 gaat hij in op de vraag, welke rechten de samenwonenden bij het einde van hun relatie kunnen doen gelden jegens elkaar met betrekking tot de dan aanwezige goederen wanneer daarover niets uitdrukkelijk is afgesproken (in een samenlevingsovereenkomst of anderszins). Naast de mogelijkheid van een maatschap tussen de samenwonenden – in dit geding niet aan de orde – noemt hij de mogelijkheid om regels uit het huwelijksvermogensrecht van toepassing te verklaren op het ongehuwd samenwonen. In par. 25.3.2 merkt Kraan op dat de Hoge Raad de gedachte heeft verworpen dat tussen samenwoners van rechtswege een gemeenschap van goederen kan ontstaan13.. Uit een latere uitspraak14.maakt hij op dat het wel mogelijk is dat uit gezamenlijke investeringen door ongehuwd samenwonenden in roerende of onroerende zaken wordt afgeleid dat de partijen een (stilzwijgende) overeenkomst zijn aangegaan met betrekking tot die zaken, die inhoudt dat bij verbreking van de samenwoning de waarde daarvan tussen hen zal worden verrekend (blz. 328).

Kolkman en Salomons nemen het standpunt in dat langs een andere route een vergoedingsrecht voor ongehuwd samenwonenden mogelijk is15.. Zij betogen, voor zover hier van belang (cursivering toegevoegd):

“Net als bij echtgenoten kan zich bij ongehuwde samenlevers de situatie voordoen dat goederen die tijdens de samenleving op naam van de een zijn verkregen, geheel of ten dele met geld van de ander zijn gefinancierd. Het ligt voor de hand om voor deze situatie, in het verlengde van de rechtspraak over het ontstaan van vergoedingsrechten tussen echtgenoten buiten de (indertijd) in de wet geregelde gevallen (…), het ontstaan van vergoedingsrechten aan te nemen. Naar onze mening kan de rechtsverhouding van het ongehuwd samenleven in voldoende mate op één lijn worden gesteld met die tussen echtgenoten om het ontstaan van deze vergoedingsrechten te rechtvaardigen. Daarbij achten wij niet van belang of het betrokken goed slechts aan één van de partners toebehoort (zoals in het arrest van 12 juni 1987) of aan de partners gezamenlijk (…). Voorts is o.i. niet vereist (…) dat tussen partijen een al dan niet stilzwijgende afspraak over het ontstaan van een vergoedingsrecht kan worden vastgesteld, aangezien het ongehuwd samenleven als zodanig daarvoor de grondslag vormt. (…) De vergoedingsrechten zijn te beschouwen als verbintenissen waarvan het ontstaan in de zin van art. 6:1 BW voortvloeit uit de wet, nu deze vergoedingsrechten weliswaar niet rechtstreeks op enig wetsartikel steunen, maar wel passen in het stelsel van de wet en aansluiten bij de wél in de wet geregelde gevallen. (…) In de lagere rechtspraak vinden vergoedingsrechten ongehuwde samenlevers in toenemende mate erkenning.”

Ik teken hierbij aan, dat de discussie over dit onderwerp niet nieuw is. Van Duyvendijk-Brand betoogde in 1990 al, dat niet uit te sluiten is dat partijen bij het gaan samenwonen een aantal stilzwijgende afspraken maken of dat zulke afspraken na verloop van tijd uit de feitelijke inrichting van hun samenleving kunnen worden afgeleid. Als dat zo is, zou er plaats kunnen zijn voor de aanvullende of beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid16.. Het enkele feit van het samenwonen doet nog geen rechtsbetrekking ontstaan, maar de keuze voor samenleven (de ‘lotsverbondenheid’) gaat verder dan het samen onder één dak wonen. In het rapport ‘Koude uitsluiting’ is onder meer aandacht besteed aan materiële problemen en onbillijkheden na scheiding van ongehuwd samenlevende partners17.. Volgens de reactie van de regering op dit rapport was het te vroeg om art. 1:87 BW overeenkomstig van toepassing te verklaren op ongehuwd samenwonenden18.. Voor verdere literatuurvindplaatsen verwijs ik kortheidshalve naar hoofdstuk VII van Het Nederlandse huwelijksvermogensrecht19..

In dit geding is de vrouw ervan uitgegaan dat haar zonder meer een vergoedingsrecht toekomt op grond van het feit dat van haar kant gelden ter beschikking zijn gesteld voor de verbouwing van een woning waarin partijen samenleefden en waarvan uitsluitend de man de eigenaar is. De man heeft dit weersproken. Zie ik het goed, dan heeft de man het geschil geplaatst in het teken van hetgeen de redelijkheid en de billijkheid meebrengen in een situatie waarin voor beide partijen duidelijk was dat hij, vanwege zijn beperkte financiële draagkracht, als eigenaar nooit met deze verbouwing van zijn woning zou hebben ingestemd als de vrouw, althans haar moeder, niet de daarvoor benodigde financiële middelen à fonds perdu ter beschikking zou hebben gesteld. De verbouwing leidde volgens de man niet tot een vermeerdering van de waarde in het economisch verkeer van deze woning, dus ook niet tot vermeerdering van zijn vermogen. Volgens de man is geen sprake van een investering, maar van een desinvestering (hij bedoelt waarschijnlijk: een consumptieve besteding van het geld). Het feit dat de man financieel niet in staat was een verbouwing van circa € 80.000,- te betalen, staat als zodanig tussen partijen vast20.. De man beschouwt het als in strijd met de redelijkheid en billijkheid dat hij nu alsnog de kosten van de verbouwing zou moeten dragen.

Ik keer terug naar het cassatiemiddel. Onderdeel 1.1 houdt in dat het hof buiten de grenzen van de rechtsstrijd in hoger beroep is getreden, art. 24 Rv heeft geschonden en/of de 'negatieve zijde' van de devolutieve werking van het hoger beroep heeft miskend door – buiten de grieven om – in rov. 5 en 11 te overwegen dat boek 3 titel 7 BW niet op de rechtsbetrekking tussen partijen van toepassing is en door te oordelen dat voor de vrouw geen vergoedingsrecht is ontstaan. Ter toelichting voert de vrouw aan dat de man in hoger beroep niet met een grief heeft bestreden dat boek 3 titel 7 BW van toepassing is, dat op grond van art. 3:166 lid 3 BW de rechtsbetrekking wordt beheerst door de redelijkheid en billijkheid en dat dit laatste meebrengt dat vergoedingsrechten kunnen ontstaan en dat de financiering door de vrouw van de verbouwing door de man aan haar moet worden vergoed. Onderdeel 1.2 sluit hierbij aan met een motiveringsklacht: het hof heeft een onbegrijpelijke, in elk geval te ruime, uitleg gegeven aan de grieven van de man, door ervan uit te gaan dat, gezien ‘de onderlinge samenhang van de grieven van de man'21., de man van mening is ‘dat er geen rechtens relevante grondslag is op basis waarvan hij aan de vrouw ter zake van de kosten van de verbouwing enig bedrag verschuldigd is'.

Vooropgesteld: de rechter die in hoger beroep oordeelt, is gebonden aan beslissingen van de rechter in eerste aanleg in het nadeel van de appellant, voor zover deze beslissingen in hoger beroep niet zijn aangevallen door middel van een grief22.. Als grieven worden aangemerkt: alle gronden die een appellant aanvoert ten betoge dat de bestreden uitspraak behoort te worden vernietigd23.. De uitleg van de grieven is voorbehouden aan de rechter die over de feiten oordeelt en kan in cassatie slechts op begrijpelijkheid worden getoetst24..

Mijns inziens kunnen de klachten onder 1.1 en 1.2 niet tot cassatie leiden. In eerste aanleg had geen der partijen gesteld dat hier sprake zou zijn van een ‘gemeenschap’ als bedoeld in titel 7 van boek 3 BW. De vrouw pretendeert in dit geding niet dat zij mede-eigenaar van de woning is; ook niet als onderdeel van een meer goederen omvattende gemeenschap. In rov. 4.4 heeft de rechtbank – kennelijk: als ambtshalve aanvulling van rechtsgronden, als bedoeld in art. 25 Rv − vastgesteld dat titel 7 van boek 3 BW van toepassing is. Langs die route kon de rechtbank tot het oordeel komen, en is zij ook tot het oordeel gekomen, dat het bepaalde in art. 3:166 lid 3 BW en daarmee art. 6:2 BW (de maatstaf van de redelijkheid en de billijkheid) van toepassing is op de rechtsverhouding tussen deze partijen. Een vergoedingsrecht zoals bedoeld in het arrest Kriek/Smit en thans geregeld in art. 1:87 BW, in de titel over “rechten en verplichtingen van echtgenoten”, is iets anders dan een gemeenschap van goederen. Een vergoedingsrecht kan, in beginsel, betrekking hebben op een verschuiving van privévermogen naar gemeenschapsvermogen, maar ook op een verschuiving van het ene privévermogen naar het andere. In de memorie van grieven onder 1 en 13 heeft de man zijn in eerste aanleg ingenomen standpunt uitdrukkelijk herhaald; zie voor zijn standpunten alinea 1.3 hiervoor. In deze zin heeft het hof het standpunt van de man ook opgevat (zie rov. 8 en 9, geciteerd in alinea 1.6 hiervoor).

De omstandigheid dat grief 1 van de man niet uitdrukkelijk was gericht tegen de vaststelling dat titel 7 van boek 3 BW van toepassing is, valt goed te verklaren. Kennelijk heeft de man geredeneerd vanuit de gedachte dat de vrouw niet heeft gesteld dat zij mede-eigenaar van de woning is. De man ging, m.i. terecht, ervan uit dat de vrouw haar vordering baseerde op een vergoedingsrecht op basis van de ‘nominaliteitsleer’ (d.w.z. op een overeenkomstige toepassing van het arrest Kriek/Smit op de relatie tussen partijen). De man behoefde geen bezwaar te maken tegen het oordeel dat de rechtsbetrekking tussen hem en de vrouw werd beheerst door de eisen van de redelijkheid en de billijkheid. In zijn visie brachten de eisen van de redelijkheid en de billijkheid mee, dat hij juist niet behoeft bij te dragen aan de kosten van de verbouwing. De man heeft in hoger beroep wel degelijk de gevolgtrekking bestreden die de rechtbank hieraan had verbonden, namelijk dat de vrouw jegens hem aanspraak heeft op vergoeding van het door haar ten behoeve van de verbouwing van de woning van de man ter beschikking gestelde (nominale) bedrag. In die zin heeft ook de vrouw zelf de eerste grief van de man opgevat25.. In zijn samenvatting van de grieven kon het hof dan ook ervan uitgaan dat de man in hoger beroep het standpunt innam ‘dat er geen rechtens relevante grondslag is op basis waarvan hij aan de vrouw ter zake van de kosten van de verbouwing enig bedrag verschuldigd is'. De onderdelen 1.1 en 1.2 falen.

In onderdeel 1.3 klaagt de vrouw dat het oordeel in rov. 5 en rov. 11, dat boek 3 titel 7 BW niet van toepassing is op de onderhavige rechtsbetrekking, blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting. Hetzelfde geldt volgens de vrouw voor het oordeel van het hof dat ten aanzien van de (uitsluitend aan de man in eigendom toebehorende) woning tussen partijen geen gemeenschap bestaat en dat op basis van boek 3 titel 7 BW jegens de man geen vergoedingsrecht voor de vrouw is ontstaan. Ter toelichting op deze klachten stelt de vrouw dat de rechtsbetrekking van partijen (mede) wordt beheerst door de maatstaf van de redelijkheid en billijkheid, als bedoeld in art. 3:166 lid 3 en art. 6:2 BW. Voorts stelt de vrouw dat een gemeenschap in de zin van art. 3:166 lid 1 BW kan ontstaan ter zake van vermogensbestanddelen zoals vorderingsrechten, verband houdend met een aan de ene partner (de man) in eigendom toebehorend goed waarin de andere partner (de vrouw) uit eigen middelen heeft geïnvesteerd. Het hof zou dit hebben miskend.

Het hof spreekt in de bestreden overwegingen over het goederenrechtelijke begrip ‘gemeenschap’. Uit art. 3:166 lid 1 BW volgt dat sprake is van ‘gemeenschap’ als bedoeld in titel 7 van boek 3 BW indien een of meer vermogensbestanddelen toebehoren aan twee of meer deelgenoten gezamenlijk26.. In de redenering van het hof is daarvan geen sprake. Dat oordeel is niet onbegrijpelijk. Zoals gezegd, heeft de vrouw in de procedure bij het hof niet beweerd dat zij mede-eigenaar van de woning zou zijn, noch dat sprake was van een gemeenschap van goederen. Zij heeft haar vordering gebaseerd op een vergoedingsrecht dat overeenkomt met het vergoedingsrecht van gehuwden (art. 1:87 BW). Wanneer één partner in een samenlevingsverband een vordering op iemand heeft, doet dat feit nog geen ‘gemeenschap’ als bedoeld in titel 7 van boek 3 BW ontstaan. Onderdeel 1.3 faalt.

Onderdeel 1.4 richt zich tegen rechtsoverweging 12. Het klaagt dat het oordeel dat voor samenwonenden slechts het algemeen verbintenissenrecht geldt, blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting omdat de rechtsbetrekking tussen partijen in alle opzichten wordt beheerst door de eisen van de redelijkheid en de billijkheid. Op grond daarvan kan volgens de vrouw een vergoedingsrecht ontstaan, ook wanneer de samenwonende partijen vooraf hierover niets hebben geregeld.

In rov. 12 heeft het gerechtshof, m.i. terecht, tot uitgangspunt genomen dat de vrouw haar vordering baseerde op een vergoedingsrecht naar analogie van art. 1:87 BW, met dien verstande dat zij slechts aanspraak maakt op het nominale bedrag. Daarmee belandde het hof in de problematiek die in de alinea’s 2.6 – 2.9 hiervoor is aangestipt. Artikel 1:87 BW maakt deel uit van de titel in boek 1 BW over “rechten en verplichtingen van echtgenoten”. Leent deze regel uit het huwelijksvermogensrecht zich voor overeenkomstige toepassing op personen die niet met elkaar zijn gehuwd en ook geen geregistreerde partners zijn? Het hof heeft deze vraag ontkennend beantwoord: voor samenwonenden geldt niet het huwelijksvermogensrecht, maar slechts het algemene verbintenissenrecht.

In dezelfde rechtsoverweging heeft het hof onderzocht of op grond van het algemene verbintenissenrecht (boek 6 BW) een uitdrukkelijk of stilzwijgend gesloten overeenkomst tussen partijen tot stand is gekomen die de man verplicht tot betaling aan de vrouw van een vergoeding voor de gelden die zij ten behoeve van de verbouwing van zijn woning ter beschikking heeft gesteld. Die vraag heeft het hof ontkennend beantwoord. Op zich is voorstelbaar dat twee partijen die met elkaar (willen gaan) samenwonen onderling een regeling treffen voor de wijze waarop zij hun financiële verhouding regelen, in het bijzonder wat betreft de kosten van de gezamenlijke huishouding. In dat geval zijn zij gebonden aan de door hen gesloten overeenkomst. Met inachtneming van de zogenaamde ‘wils/vertrouwensleer’ (als bedoeld in art. 6:217, in verbinding met art. 3:33 en 3:35 BW), de Haviltex-maatstaf en gelet op de vormvrije wijze waarop zo’n overeenkomst tot stand kan komen, is voorstelbaar dat ‘stilzwijgende’ overeenstemming wordt aangenomen op basis van de feitelijke gedragingen van partijen (zie ook art. 3:37 BW). Indien een samenlevingsovereenkomst is gesloten kan daarop de maatstaf van de redelijkheid en billijkheid worden toegepast27.. Het gaat dan om de aanvullende werking van de redelijkheid en billijkheid (art. 6:248, eerste lid, BW).

Op basis van hetgeen de vrouw heeft gesteld, heeft het hof uitdrukkelijk niet kunnen vaststellen dat tussen partijen afspraken zijn gemaakt met betrekking tot de kosten van hun samenleving (rov. 12). Dat stemt overeen met hetgeen de man had gesteld en met hetgeen het hof in rov. 4 onder de vaststaande feiten heeft opgenomen. Ook op basis van het feitelijke gedrag van partijen heeft het hof niet kunnen vaststellen dat tussen hen een overeenkomst bestaat met betrekking tot de kosten van de verbouwing. Dat oordeel is voorbehouden aan de rechter die over de feiten oordeelt.

De formulering van het middelonderdeel laat toe, dat de Hoge Raad in zijn oordeel ook de opvatting van Kolkman en Salomons betrekt (zie alinea 2.8 hiervoor). Deze schrijvers beschouwen de vergoedingsrechten als verbintenissen waarvan het ontstaan in de zin van art. 6:1 BW voortvloeit uit de wet. Weliswaar geldt art. 1:87 BW voor echtgenoten en steunen vergoedingsrechten voor samenwonenden zonder geregistreerd partnerschap niet rechtstreeks op enig wetsartikel, maar zulke vergoedingsrechten zouden wel kunnen passen in het stelsel van de wet en kunnen aansluiten bij de wél in de wet geregelde gevallen. In de rechtsopvatting van Kolkman en Salomons is niet een overeenkomst nodig als basis voor het vergoedingsrecht, laat staan dat daarvoor een goederenrechtelijke gemeenschap als bedoeld in titel 7 van boek 3 BW nodig zou zijn.

De enkele wil tot samenwonen is onvoldoende voor het ontstaan van een vergoedingsrecht. Op twee sportverenigingen die gezamenlijk een nieuw clubgebouw betrekken kan het bepaalde in art. 1:87 BW niet bij analogie worden toegepast. Er bestaan verschillende vormen van gezamenlijk wonen (zoals verschillende generaties onder één dak, groepswonen etc.), waarvoor het overeenkomstig toepassen van art. 1:87 BW wezensvreemd zou zijn. Voor overeenkomstige toepassing van art. 1:87 BW, met of zonder de ‘beleggingsleer’, lijkt mij ten minste vereist dat de betrokkenen elkanders levensgezel zijn. Bij de beoordeling of sprake is van een ‘levensgezel’ zijn de volgende aspecten van belang:

- of sprake is van een gemeenschappelijke huishouding,

- de duur van de gemeenschappelijke huishouding,

- of er een relatie van affectieve aard is, en met name

- of betrokkenen kennelijk uitgaan van een nauwe lotsverbondenheid.

Doorslaggevend voor het begrip ‘levensgezel’ is evenwel de nauwe persoonlijke betrekking van een zekere hechtheid. Het moet gaan om een relatie die qua hechtheid vergelijkbaar is met die tussen echtgenoten of geregistreerde partners. Deze is niet per se met het enkele feit van het samenwonen gegeven en vereist ook niet per se dat betrokkenen met elkaar samenwonen28.. Aan die eisen lijkt in dit geval te zijn voldaan: partijen hebben gedurende enkele jaren samengeleefd in een relatie van affectieve aard en bovendien zijn zij samen de ouders van een kind.

Een mogelijke tegenwerping ligt voor de hand: het beginsel van rechtszekerheid verzet zich tegen het aannemen van een wettelijke verplichting (hier: van de man) die niet uit de wet te kennen is. Wie met een ander gaat samenwonen, maar om hem of haar moverende redenen niet heeft gekozen voor een huwelijk, geregistreerd partnerschap of samenlevingscontract, doet dat meestal om zich (nog) niet te binden in juridisch opzicht.

Als het bij wege van analogie toekennen van een integraal vergoedingsrecht aan de vrouw te ver gaat, zou misschien een oplossing kunnen zijn, dat een door de redelijkheid en billijkheid beheerste rechtsbetrekking wordt aangenomen tussen twee personen die ervoor gekozen hebben duurzaam met elkaar samen te leven als waren zij gehuwd of als hadden zij hun partnerschap laten registreren29.. Aan de hand van de redelijkheid en billijkheid zou dan kunnen worden bepaald (i) of er binnen die rechtsbetrekking een reden is om een vergoedingsrecht of recht op verrekening aan te nemen en (ii) zo ja, tot welk bedrag. In rov. 12 heeft het hof de deur helemaal dicht gehouden na zijn constatering dat voor ongehuwd samenwonenden slechts het algemene verbintenissenrecht geldt. Daarmee zouden ongehuwd samenwonenden zijn aangewezen op vorderingen uit onverschuldigde betaling of ongerechtvaardigde verrijking. Het komt mij voor, dat die beslissing in haar algemeenheid te streng is voor een modern relatievermogensrecht. Het is veelal juist de lotsverbondenheid die bewerkstelligt dat een levensgezel gelden aan zijn of haar partner ter beschikking stelt zonder een overeenkomst van geldlening te sluiten en zonder een vergoedingsrecht te bedingen dan wel verrekening bij onverhoopte beëindiging van de relatie te bedingen. Bij aanvaarding van deze tussenoplossing kan de bestreden beslissing niet in stand blijven.

De Hoge Raad heeft in rov. 3.4 van HR 11 april 1986 (ECLI:NL:HR:1986:AC1957), NJ 1986/622 m.nt. W.C.L. van der Grinten, het oordeel in stand gelaten dat aan een gewezen echtgenoot ook geen vergoeding toekomt uit hoofde van ‘redelijkheid en billijkheid’. Het betrof een geval waarin een man primair op grond van ongerechtvaardigde verrijking vergoeding vorderde voor werkzaamheden die hij gratis aan de woning van zijn ex-vrouw had verricht. De discussie in cassatie betrof voornamelijk de vraag of sprake was van een ‘verarming’ van de man die had geleid tot een ‘verrijking’ van de vrouw. Mijns inziens staat dat geval te ver af van het geval dat in de onderhavige zaak is berecht. Indien de Hoge Raad de in de vorige alinea genoemde oplossing aanvaardt en de bestreden uitspraak casseert, zal na verwijzing alsnog door een feitenrechter moeten worden onderzocht of in dit geval de redelijkheid en de billijkheid meebrengen dat de man (desnoods uit de opbrengst van de woning bij verkoop aan een derde) alsnog een financiële vergoeding geeft voor de bijdrage van de vrouw aan de kosten van de verbouwing die tijdens de samenwoning heeft plaatsgevonden en, zo ja, tot welk bedrag.

Ongerechtvaardigde verrijking?

Onderdeel 2 klaagt dat het hof de vordering niet heeft toegewezen op de grondslag van ongerechtvaardigde verrijking als bedoeld in art. 6:212 BW. Bij de beoordeling van dit middelonderdeel is van belang dat de vrouw haar vordering in eerste aanleg niet had gebaseerd − ook niet subsidiair − op ongerechtvaardigde verrijking van de man. Toen de man in eerste aanleg bij conclusie van antwoord tot verweer had aangevoerd dat zijn vermogen niet is vermeerderd door de verbouwing, heeft de vrouw bij pleidooi gereageerd dat zij dat verweer niet kon plaatsen, omdat in de inleidende dagvaarding door haar helemaal niet is gerefereerd aan verrijking of aan onverschuldigde betaling30.. In hoger beroep heeft de vrouw de grondslag van haar vordering niet gewijzigd. Het hof heeft overwogen:

“13. Op grond van art 25 Rv moet het hof de rechtsgronden van partijen aanvullen. Op basis van de door de vrouw gestelde feiten en omstandigheden kan het hof evenmin vaststellen dat er sprake is van een ongerechtvaardigde verrijking aan de zijde van de man als gevolg van de verbouwing. Gesteld noch gebleken is dat er sprake is van een verrijking aan de kant van de man.”

In onderdeel 2.1 klaagt de vrouw dat dit oordeel blijk geeft van een onjuiste opvatting omtrent het bepaalde in art. 6:212 BW. Volgens de uitwerking van deze klacht brachten de hierna te noemen feiten en omstandigheden reeds mee dat sprake is van een 'verrijking' van de man. Volgens de toelichting is de verrijking gelegen in door de man bespaarde kosten. Tegenover die verrijking staat een verarming van de vrouw doordat een bedrag, gelijk aan de verbouwingskosten, vanuit haar privévermogen is toegevoegd aan het vermogen van de man. Het middelonderdeel noemt de volgende omstandigheden:

a. als gesteld en niet bestreden staat tussen partijen vast dat sprake is geweest van een vermogensoverdracht ter grootte van € 77.365,90 uit het vermogen van de moeder van de vrouw naar het privévermogen van de vrouw;

b. de vrouw vordert slechts het door haar gefinancierde nominale bedrag terug als ‘investering’ in (de verbouwing van) de aan de man toebehorende woning;

c. in hoger beroep staat vast dat in elk geval € 66.917,93 is aan te merken als kosten van verbouwing of verbetering van de woning van de man31.; de juistheid van de stelling dat ook het resterende bedrag, ter grootte van € 7.139,97, betrekking had op de kosten van de verbouwing van de woning, heeft het hof in het midden gelaten;

d. de stelling van de vrouw dat de door haar gefinancierde verbouwing heeft bijgedragen aan ‘verbetering’ en/of ‘uitbreiding’ van de aan de man toebehorende woning, is door het hof in het midden gelaten.

Onderdeel 2.2 bestrijdt het oordeel van het hof dat niet gesteld of gebleken is dat sprake is van verrijking aan de zijde van de man. De rechtsklacht houdt in dat dit oordeel onjuist is omdat de man, dankzij de financiering door de vrouw, zich deze verbouwingskosten heeft bespaard32.. De subsidiaire motiveringsklacht houdt in dat het oordeel in elk geval onbegrijpelijk is in het licht van de stelling van de vrouw dat de man zich deze verbouwingskosten heeft bespaard doordat zij de verbouwing financierde. Die stelling ging volgens het middelonderdeel gepaard met een concreet en gespecificeerd bewijsaanbod33..

Deze klachten lenen zich voor een gezamenlijke bespreking. Uit de bestreden overweging volgt dat het hof, met ambtshalve aanvulling van rechtsgronden, heeft onderzocht of de door de vrouw gestelde feiten en omstandigheden, getoetst aan de wet, ertoe leidden dat sprake is van een ongerechtvaardigde verrijking van de man. Het oordeel dat van een verrijking geen sprake is, is feitelijk van aard en kan in cassatie slechts op begrijpelijkheid worden getoetst. Zoals gezegd, had de vrouw haar vordering gebaseerd op een vergoedingsrecht met overeenkomstige toepassing van de zogenoemde ‘nominaliteitsleer’ en/of van art. 1:87 BW. De vrouw heeft niet aan haar vordering ten grondslag gelegd dat sprake zou zijn van een verrijking van de man doordat hij verbouwingskosten moest maken en deze uitgaaf hem bespaard is gebleven doordat de vrouw die kosten vanuit haar privévermogen heeft betaald. De enkele stelling, in een tussenzin, dat de (door haar gefinancierde) verbouwing zowel een verbetering als een uitbreiding van de woning betrof34.acht ik niet voldoende om te kunnen spreken van een ongerechtvaardigde verrijking van de man als grondslag van de vordering van de vrouw.

De man heeft in zijn memorie van grieven aangevoerd dat hij als gevolg van de verbouwing op geen enkele wijze is verrijkt, dat de vrouw ermee bekend was dat de verbouwingswerkzaamheden nimmer tot stijging van de waarde van de woning zouden leiden35.en (onder verwijzing naar producties) dat objectief kan worden vastgesteld dat de verbouwing in 2011 in feite een desinvestering was36.. Mede bezien in het licht van dat verweer, had het op de weg van de vrouw gelegen om (voldoende gemotiveerd) te stellen dat en waarom het door haar in deze verbouwing gestoken bedrag heeft geleid tot een verrijking aan de zijde van de man.

In het licht van de gedingstukken is mijns inziens niet onbegrijpelijk dat het hof in de stellingen die de vrouw aan haar vordering ten grondslag had gelegd niet heeft gelezen dat de man zich de kosten van deze verbouwing heeft bespaard doordat zij deze kosten voor haar rekening nam en dat de man ten belope van het door haar gefinancierde nominale bedrag is verrijkt. Onderdeel 2.1 faalt. Ten eerste omdat – anders dan het middel tot uitgangspunt neemt – niet vaststaat dat een bedrag van € 66.917,93 is aan te merken als kosten van verbetering van de woning. Dit volgt ook niet uit overweging 4.11 van het vonnis van de rechtbank. Daar heeft de rechtbank geoordeeld dat de man onvoldoende heeft betwist dat dit bedrag is aangewend voor de verbouwing van zijn woning. Dat wil niet zeggen dat de man niet zou hebben betwist dat deze verbouwing heeft bijgedragen tot een verbetering van zijn woning (waardoor de waarde van de woning toeneemt). Ten tweede omdat de (overige) in onderdeel 2.1 aangevoerde feiten en omstandigheden niet meebrengen dat het hof had moeten aannemen dat sprake is van verbouwingskosten die de man zich heeft bespaard en dat de man daardoor is verrijkt. De klacht mist feitelijke grondslag. De rechtsklacht van onderdeel 2.2 bouwt voort op onderdeel 2.1 en faalt om dezelfde reden.

De conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest en tot verwijzing naar een ander gerechtshof.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

plv.