HR, 08-06-2012, nr. 11/00723

a. Partijen hebben in de periode 29 januari 1992 tot 1 augustus 2005 een affectieve relatie gehad.

De vrouw heeft bij dagvaarding van 21 juni 2007 de man gedagvaard voor de rechtbank te Rotterdam en onder meer gevorderd, zakelijk weergegeven, dat de woning te [plaats] en de daarop rustende hypotheekschuld met de daaraan verbonden verzekeringspolis aan de man zal worden toegedeeld en dat de man de helft van de overwaarde van de woning aan de vrouw zal voldoen. Een vergelijkbare vordering stelde zij in ten aanzien van de aan partijen toebehorende onroerende zaak [b-straat 1] te Spanje.

De man heeft in reconventie eveneens de toedeling aan hem gevorderd van de woning te [plaats] met de hypotheekschuld. Volgens de man was sprake van onderwaarde en diende de vrouw te delen in de helft van alle kosten die betrekking hebben op de woning. De man vorderde dat de vrouw aan de man zal betalen een bedrag van € 325.721,80 uit hoofde van de verdeling van de woning en de door hem betaalde bedragen voor het project [A].

De rechtbank heeft in haar vonnis van 22 oktober 2008 geoordeeld dat in de relatie van partijen een eenvoudige gemeenschap is ontstaan die in ieder geval het perceel met de daarop gebouwde woning omvat (rov. 5.2 op p. 3, bovenaan). De rechtbank stelde de overwaarde van de woning, na aftrek van de hypotheekschuld (€ 345.000,-) en van de door de man in de woning geïnvesteerde privé-middelen (€ 248.000,-), op € 82.000,-. Daarvan komt de helft aan ieder van partijen toe (p. 3, onderaan).

De rechtbank kende de man geen vergoeding toe voor de door hem verrichte arbeidsinspanningen ten behoeve van de bouw van de woning (p. 4, bovenaan).

De met de woning samenhangende betalingsverplichtingen dienen volgens de rechtbank in beginsel bij helfte te worden gedragen nu de woning gemeenschappelijk is en partijen daarin een gelijk aandeel hebben. Gesteld noch gebleken is dat er aanleiding bestaat om van deze verdeling af te wijken (p. 4, onderaan). De helft van de door de man betaalde hypotheekrente en premie levensverzekering (samen € 74.752,-) dienen door de vrouw te worden vergoed en komen in mindering op haar deel van de overwaarde (€ 41.000,-), zodat zij de man dient te betalen € 33.752,-. De door de man gevorderde woonvergoeding over de periode na het verbreken van de relatie wordt afgewezen (p. 5, midden).

De vorderingen ter zake van de onroerende zaak te Spanje is door de rechtbank afgewezen nu niet vaststaat dat deze tot de gemeenschap van partijen behoort (rov. 5.3). De vordering tot verdeling van de levensverzekering is afgewezen, omdat deze in 2003 was afgekocht (rov. 5.4).

De rechtbank deelde de woning te [plaats] toe aan de man onder de verplichting de hypothecaire lening voor zijn rekening te nemen en veroordeelde de vrouw om € 33.752,- aan de man te betalen.

Het hoger beroep zag op deze veroordeling tot betaling. De vrouw heeft in hoger beroep gevorderd dat de man zal worden veroordeeld om in het kader van de verdeling/verrekening van het gezamenlijk vermogen aan haar te betalen € 279.440,-.

De man heeft in het door hem ingestelde incidenteel appel gevorderd dat de vrouw zal worden veroordeeld om aan hem te betalen een bedrag van primair € 359.454,-, subsidiair € 198.578,-, meer subsidiair € 16.915,-, althans een door het hof in goede justitie te bepalen bedrag. Tevens vorderde de man dat de vrouw zou worden veroordeeld aan hem te betalen € 82.162,- in verband met de door hem betaalde gelden voor het appartement in Spanje.

In zijn arrest van 2 november 2010 heeft het hof in rov. 7 de kern van het geschil als volgt omschreven:

Ten aanzien van a (de hypotheekrente) en b (premie levensverzekering) heeft het hof in rov. 16-22 overwogen:

De vordering van de man tot vergoeding van de helft van de door hem betaalde hypotheekrente en premies is gezien artikel 3:307 BW, waarop de vrouw zich heeft beroepen, verjaard voor betalingen gelegen vóór 31 augustus 2002 (rov. 23-26).

Ten aanzien van de overige posten heeft het hof als volgt geoordeeld. Ad c (bouwkosten). De man heeft recht op vergoeding van de door hem betaalde bouwkosten met betrekking tot de woning te [plaats] (rov. 12-15). De man heeft een bedrag van € 233.230,85 in de woning gestoken. Bij de verdeling van de overwaarde dient met dit bedrag rekening te worden gehouden (rov. 27-33).

Ad d (arbeidsvergoeding). De man heeft geen recht op vergoeding voor de werkzaamheden die hij heeft verricht aan de woning. Partijen zijn hierover niets overeengekomen. De man heeft geen rechtsgrond om de vrouw hiervoor aan te spreken (rov. 38 t/m 42).

Ad e (woonvergoeding). De man heeft geen recht op een woonvergoeding voor de periode van 1 augustus 2005 tot 3 april 2009. De vrouw is na het beëindigen van de affectieve relatie gedurende deze tijd in de woning blijven wonen en had de dagelijkse zorgtaken met betrekking tot de kinderen, voor wie de man medeverantwoordelijk is. Onder deze omstandigheden acht het hof het niet redelijk en billijk dat de vrouw achteraf aan de man een woonvergoeding dient te voldoen (rov. 49 t/m 52).

Ad f (investering Spanje). Met het oog op dit gezamenlijke project is de hypothecaire geldlening op de woning te [plaats] verhoogd met € 155.000,-. Dit bedrag moet in de financiële afwikkeling worden meegenomen zodat van de volledige hypotheekschuld ad €345.000,- op de woning moet worden uitgegaan (rov. 34 t/m 37).

Het hof stelde de overwaarde van de woning te [plaats], na aftrek van de hypotheekschuld en van de door de man in de woning geïnvesteerde privé-middelen op € 96.770,- (rov 53). Partijen hebben ieder recht op de helft daarvan, € 48.385,- (rov. 54). De vrouw is volgens het hof aan de man verschuldigd de helft van de door hem betaalde hypotheekrente en premie levensverzekering met betrekking tot de periode 1 september 2002 tot en met 1 april 2009 (rov. 56). Het hof kan daarbij geen rekening houden met de fiscale implicaties omdat daarover onvoldoende informatie is gegeven (rov. 57).

Het hof vernietigde het vonnis voor zover de vrouw daarbij werd veroordeeld tot betaling van € 33.752,- aan de man. Het hof veroordeelde vervolgens de man om aan de vrouw te voldoen de somma van € 48.385,- te verminderen met (a) de helft van de door hem betaalde hypotheekrente met betrekking tot de periode 1 september 2002 tot en met 1 april 2009 en (b) de helft van de door hem betaalde premie levensverzekering met betrekking tot de periode 1 september 2002 tot en met 1 april 2009.

Tegen het arrest van 2 november 2010 heeft de vrouw cassatieberoep ingesteld. De man heeft geconcludeerd tot verwerping van het beroep. Beide partijen hebben hun standpunten schriftelijk toegelicht. Er is gerepliceerd en gedupliceerd.

Alvorens op het middel in te gaan, merk ik op dat het arrest van het hof uitmondt - mede door het mitigerende effect van het beroep op verjaring ten aanzien van de posten a en b - in een veroordeling die min of meer het midden houdt tussen de forse bedragen die partijen (althans primair) over en weer van elkaar gevorderd hebben.

Waartoe de veroordeling precies leidt is niet geheel duidelijk, omdat door het hof niet is vastgesteld welk bedrag de man in de relevante periode aan hypotheekrente en premie levensverzekering heeft betaald en omdat het hof bij gebrek aan informatie geen rekening kon houden met eventuele fiscale effecten. Het is echter mogelijk hiervan een idee te krijgen. De man heeft gesteld dat 50% van hetgeen hij heeft betaald aan hypotheekrente en premie levensverzekering gelijk is aan een (kennelijk bruto) bedrag van € 102.956,- aan rente en een bedrag van € 9.252,- aan premies.2. Dit is in totaal € 112.208,-.3. Deze bedragen zien op de periode 23 oktober 1993 tot en met 3 april 2009. Het hof heeft in verband met het beroep op verjaring in zijn dictum echter de periode aangehouden van 1 september 2002 t/m 1 april 2009. Over deze periode heeft de man, volgens de door hem overgelegde gegevens waarop hij zich heeft beroepen,4. betaald aan hypotheekrente circa € 96.000 (bruto) en aan premie levensverzekering € 1.581,-.5.

Indien de helft hiervan (dus in totaal € 48.790,-) wordt afgetrokken van het door de man aan de vrouw te betalen bedrag (€ 48.385), dan hoeft de man niets meer aan de vrouw te betalen. Wellicht heeft hij dan zelfs een geringe vordering op de vrouw, maar de vrouw is blijkens het dictum van het hof niet veroordeeld tot betaling van enig bedrag aan de man. Als gezegd, heeft het hof geen rekening kunnen houden met eventuele fiscale effecten, zodat het bedrag, dat moet worden afgetrokken van het door de man aan de vrouw te betalen bedrag, lager kan uitvallen.

Het middel bestrijdt in onderdeel A het oordeel in rov. 16-22 dat de man recht heeft op vergoeding van de helft van de door hem betaalde hypotheekrente en premies. Onderdeel B bestrijdt het oordeel in rov. 27-33, dat is aangetoond dat de man € 233.320,85 uit privémiddelen in de woning heeft geïnvesteerd.

De zaak betreft daarmee een problematiek, die niet uniek is voor het onderhavige geval. Uit demografische gegevens blijkt dat ongehuwd samenleven een opwaartse trend vertoont. Nederland telde in 2010 circa 836.000 ongehuwd samenlevende paren, dat is een op de vijf paren.6.

Ongehuwd samenleven - in een affectieve relatie - kan een principiële keuze van één of beide partners tegen het huwelijk betreffen. Een andere reden is dat naar de mening van partners het huwelijk niets meer toevoegt, bijvoorbeeld omdat gezinsvorming geen functie meer is van de relatie. Verder blijkt dat op jonge leeftijd de meerderheid een niet geformaliseerde relatie als tijdelijk beschouwt, terwijl samenlevenden in een latere levensfase de informele vorm in meerderheid als een blijvende oplossing zien. De literatuur onderscheidt globaal drie groepen ongehuwd samenlevenden: zij die dit zien als een 'proefhuwelijk'; zij die het zien als een alternatieve samenlevingsvorm (en voor wie het krijgen van kinderen geen reden is om alsnog te trouwen); en oudere mensen zonder thuiswonende kinderen, die na het beëindigen van een huwelijk samenleven met een nieuwe partner (het 'nahuwelijk').7.

Het huwelijk8. heeft op een aantal punten - zoals de wettelijke gemeenschap van goederen (voor zover niet uitgesloten), het verschaffen van goederen aan elkaar of het voorzien in de kosten van de huishouding, het recht op partneralimentatie - andere juridische gevolgen tussen de partners dan ongehuwd samenleven. Een samenlevingscontract kan deze gevolgen regelen. In veel gevallen ontbreekt echter een samenlevingscontract - zonder dat daaraan een bewuste keuze van de partners ten grondslag behoeft te liggen - terwijl een samenlevingscontract mogelijk niet alles regelt wat regeling blijkt te behoeven.9. Ongehuwd samenlevenden kunnen zich bewust zijn van hun afwijkende rechtspositie ten opzichte van gehuwde partners (en daarin een reden zien voor hun relatievorm), maar dat hoeft niet het geval te zijn.10. Bij beëindiging van de relatie kunnen de nodige complicaties ontstaan, welke gelijkenis vertonen met de situatie van koude uitsluiting tussen gehuwde partners.11.

Het Rapport Koude uitsluiting identificeert de (bij 2.3.1 bedoelde tweede) groep ongehuwd samenlevende vrouwen met kinderen als een groep die vermogensrechtelijke problemen kan ondervinden bij het beëindigen van de relatie. Het rapport schat de omvang van de groep blijvend alleenstaande ex-samenlevende vrouwen met kinderen op 97.000 (in 2010), waarvan volgens een voorzichtige schatting circa 20.000 als werkelijke 'probleemgevallen' zouden kunnen worden aangemerkt.12.

In de Kabinetsreactie op het rapport Koude uitsluiting worden wel enige maatregelen aangekondigd of in overweging genomen,13. maar deze zien niet op het punt dat in de onderhavige zaak aan de orde is.

In het onderhavige geval gaat het om de voormalige gemeenschappelijke woning. Geoordeeld is dat met betrekking tot de woning sprake is van een gemeenschap in de zin van artikel 3:166 lid 1 BW en dat partijen - conform de hoofdregel van artikel 3:166 lid 2 BW - daarin een gelijk aandeel hebben. Bij de verdeling kunnen zij daarom aanspraak maken op de helft van de (over)waarde van het goed. Dat laat onverlet de eventuele noodzaak om verschillen in de financiering van het goed te verevenen.14.

Tevens is in rov. 16 en 17 geoordeeld dat partijen - naar blijkt uit rov. 18 t/m 22: in beginsel - ook voor de helft moeten meedelen in de kosten van hypotheek en premie levensverzekering die zijn gemaakt ten aanzien van de woning. Het hof leidt het bestaan van dit uitgangspunt in het onderhavige geval (mede) af uit de externe verhouding van partijen ten opzichte van de bank (rov. 16, 1e volzin) en - kennelijk - de externe verhouding van ieder der partijen met de verzekeraar (rov. 17, 1e volzin). Dit oordeel berust op een, niet nader door het hof geëxpliciteerde, maar wel voor de hand liggende duiding van de rechtsverhouding tussen partijen.15.

Dit uitgangspunt - elk voor de helft draagplichtig voor de uitgaven - betekent dat, indien een partner de financiële lasten met betrekking tot de gemeenschappelijke woning volledig draagt, hij of zij een vordering voor de helft van het betaalde heeft op de andere partner. Die vordering kan aanzienlijk zijn wanneer deze situatie gedurende langere tijd heeft bestaan. In de praktijk kunnen de effecten van een en ander echter meevallen.

De vordering kan geheel of gedeeltelijk zijn verjaard.16. Anders dan tussen niet van tafel en bed gescheiden echtgenoten (tussen wie krachtens artikel 3:321 BW een verlengingsgrond bestaat), kunnen vorderingen van ongehuwd samenlevende partners op elkaar ook tijdens de relatie volgens de gewone regels verjaren. Het effect daarvan kan zijn een bescherming van de positie van de partner die in de loop van de relatie een schuld aan de ander heeft 'opgebouwd' (omgekeerd kan een partner echter ook aanspraken verliezen).17. Hieraan kan de financieel zwakkere partner - veelal de vrouw, die de zorg voor de kinderen op zich heeft genomen en in verband daarmee (tijdelijk) minder (of niet meer) buitenshuis betaalde arbeid verricht18. - enige bescherming ontlenen in zoverre dat eventuele tijdens de relatie ontstane aanspraken kunnen zijn verjaard. Dit is niet denkbeeldig, omdat partners tijdens een affectieve relatie veelal niet periodiek financieel afrekenen wat zij van elkaar te vorderen hebben, hetzij omdat zij dit niet bijhouden, hetzij omdat zij tijdens de relatie jegens de ander geen aanspraak maken op voldoening van een vordering zodat de verjaring niet is gestuit. Omdat de verjaring moet worden ingeroepen, kan er echter niet van worden uitgegaan dat bij langdurig ongehuwd samenwonende partners de effecten van een oordeel over de verschuldigdheid van 'achterstallige' bijdragen ter zake van bijvoorbeeld de woonkosten steeds zullen worden gemitigeerd omdat zij wel beperkt zullen blijven tot een periode van vijf jaar.

Afwijking van het bij 2.5 bedoelde uitgangspunt is denkbaar, bijvoorbeeld omdat een andere verdeling is afgesproken.19. Daarover gaat het in deze zaak in het bijzonder.

Of ongehuwd samenlevende partners een afspraak hebben gemaakt over de verdeling van de (woon)kosten, al dan niet stilzwijgend, en wat deze afspraak inhoudt, moet worden beoordeeld aan de hand van de artikelen 3:33 en 3:35 BW. Beoordeeld wordt dus of uit de verklaringen en gedragingen van partijen blijkt dat zij hebben bedoeld met elkaar een afspraak met een bepaalde inhoud te maken. Daarbij komt het aan op de zin die partijen in de gegeven omstandigheden over en weer redelijkerwijs aan elkaars verklaringen en gedragingen mochten toekennen en op hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten.20. In dit verband geldt dat afspraken niet alleen stilzwijgend tot stand kunnen komen, maar ook stilzwijgend kunnen worden gewijzigd. Uit het gedrag van partijen kan blijken, dat een bepaalde afspraak in de loop der tijd van karakter of inhoud is veranderd.21.

Volgens de s.t. zijdens de vrouw sub 2.3 heeft Schrama in haar dissertatie een andere benadering bepleit. Zie ik het goed, dan bepleit deze auteur het ontwikkelen van subnormen of vuistregels voor de toepassing van de wilsvertrouwensleer en wijst zij op het belang van het feitelijk handelen van de partners.22. Ik lees voor het huidige recht in die benadering geen afwijking van het hiervoor geschetste toetsingskader, ook niet ten aanzien van de kosten van de huishouding, zoals de woonkosten.23.

In dit verband vermeld ik ook een recente publicatie van Labohm waarin hij over duurzame samenwoners met een gemeenschappelijke woning schrijft:24.

en

In verband hiermee bepleit de auteur een wettelijke regeling met betrekking tot duurzame samenwoners en de eigen woning. In de Kabinetsreactie op het rapport Koude uitsluiting worden wel enige maatregelen aangekondigd of in overweging genomen (zie bij 2.3.3), maar niet op dit punt.

Mijn ambtgenoot Huydecoper schreef over dit soort gevallen in zijn conclusie voor HR 17 december, LJN AR3636, RFR 2005/15 (art. 81 RO):

Het ligt voor de hand om aan te nemen dat tussen partners in een langdurige samenlevingsrelatie in gezinsverband een verdeling van taken en lasten bestaat, die niet alleen de financiën betreft maar ook andere aspecten omvat, zoals verschillende zorgtaken. Wanneer achteraf het vermogen moet worden verdeeld en verrekend, dan zal aan het handelen van de partners, in zijn totaliteit bezien, betekenis moeten worden toegekend om te bepalen wat tussen hen rechtens geldt. Voor zover het gaat om het reconstrueren van de bedoelingen van partijen ligt het naar mijn mening voor de hand - te meer waar een samenlevingscontract ontbreekt - om in beginsel juist in het feitelijke handelen van partijen hun afspraken te lezen. Het door A-G Huydecoper bedoelde uitgangspunt is wat mij betreft daarbij richtinggevend.

In dit verband lijkt mij de constatering dát sprake was van een bepaalde taakverdeling, waarbij een van de partners (vooral) de zorgtaken op zich nam, belangrijker dan de constatering dat de partner met de zorgtaken in staat zou zijn geweest (goeddeels) zelfstandig in zijn of haar eigen levensonderhoud te voorzien en aldus zou hebben kunnen bijdragen in de kosten voor bijvoorbeeld de woning. Als (gedurende een bepaalde tijd) een keuze voor zorgtaken ís gemaakt, is dat het relevante gegeven. Hierbij kan men mede betrekken dat aan dergelijke taken veelal ook een economische waarde kan worden toegekend, waarvan de andere partner direct profiteert voor zover het uitgespaarde kosten betreft (bijvoorbeeld voor kinderopvang).

Voorts lijkt mij de constatering dat een dergelijke taakverdeling gedurende zekere tijd hééft bestaan, belangrijker dan de vraag of aangetoond kan worden dat deze berustte op een expliciete afspraak van de partners. Naarmate de taakverdeling langer heeft bestaan, komt mij het argument dat zij niet berustte op wederzijdse instemming - zodat daaruit achteraf geen afspraak over de draagplicht ten aanzien van bepaalde kosten kan worden afgeleid - minder sterk voor. Waar belemmeringen voor vrije wilsvorming in juridische zin ontbreken, is in een langdurige gezinssamenlevingsrelatie eerder maatgevend hoe er ís gehandeld, dan hoe een van de partners wellicht liever had wíllen handelen.

Dit alles kan anders liggen indien er schriftelijke afspraken zijn over de verdeling van vermogen en kosten, maar ook dan zal men rekening moeten houden met de eventuele betekenis van het feitelijk handelen van partijen. Zelfs indien dergelijke afspraken zijn neergelegd in huwelijkse voorwaarden - zodat zij alleen kunnen worden gewijzigd door tussenkomst van de notaris25. - is nog denkbaar, dat een beroep van een van de partners op afrekening conform de huwelijkse voorwaarden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is, in welk verband 'zeer wel belang kan worden gehecht aan onderling overeenstemmend gedrag tijdens het huwelijk, ook als dat gedrag afweek van de huwelijkse voorwaarden'.26.

Het voorgaande laat onverlet dat het antwoord op de vraag, of partijen al dan niet een afspraak hebben gemaakt, slechts beoordeeld kan worden aan de hand van de feiten van het individuele geval. Het oordeel daarover is, gezien het sterk feitelijke karakter daarvan, aan het hof voorbehouden en kan in cassatie slechts beperkt worden getoetst. Hetgeen hiervoor werd vermeld, biedt m.i. wel een kader in het licht waarvan de motivering van het oordeel van de rechter over het al dan niet bestaan van bepaalde afspraken kan worden bezien.

In de subonderdelen A.1 t/m A.3 wordt aangevoerd dat het hof heeft miskend dat het met betrekking tot de interne draagplicht van partijen ter zake van de hypotheekrente en de premie levensverzekering gaat om de zin die partijen over en weer mochten toekennen aan elkaars verklaringen en gedragingen en op hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten. Daarbij wordt gewezen op de artikelen 3:33 en 3:35 BW en op het Haviltex-arrest. Subonderdeel A.1 klaagt, kort gezegd, dat de overwegingen van het hof er geen blijk van geven dat het hof de wilsvertrouwensleer heeft toegepast. De subonderdelen A.2 en A.3 klagen over een onjuiste, dan wel onbegrijpelijk gemotiveerde, toepassing van de wilsvertrouwensleer. Subonderdeel A.2 wijst op een aantal door de vrouw aangevoerde stelingen over, kort gezegd, de financiële verwevenheid tussen partijen. Subonderdeel A.3 wijst op de (traditionele) taakverdeling tussen partijen na de geboorte van de kinderen.

Ik vermeldde al dat het hof in rov. 16 en 17 vaststelt dat de man en de vrouw in beginsel voor de helft draagplichtig zijn met betrekking tot de hypotheekrente en de premies levensverzekering. Naar blijkt uit de rov. 18 t/m 22 kan dit anders zijn indien sprake is van een andersluidende afspraak of van het voldoen aan een natuurlijke verbintenis.

De klacht van subonderdeel A.2, laatste alinea mist daarom feitelijke grondslag en faalt. Het hof heeft zijn oordeel over het al dan niet bestaan van dergelijke, andersluidende afspraak of van een natuurlijke verbintenis immers niet afgeleid uit zijn overwegingen in rov. 16 en 17 over de verhouding met de bank respectievelijk de verzekeraar.

Het hof beoordeelt vervolgens in rov. 18 t/m 22 of sprake is van een dergelijke, andersluidende afspraak over de draagplicht.27. Het hof heeft een dergelijke afspraak over de draagplicht niet kunnen vaststellen (rov. 18). Het hof heeft ook geen afspraak, dat de vrouw na de geboorte van het tweede kind zou stoppen met werken, aangenomen (rov. 20); uit die afspraak zou kennelijk de gestelde afspraak over de draagplicht hebben kunnen worden afgeleid.

Naar lijkt te volgen uit in het bijzonder rov. 21, 4e volzin, en rov. 22, vereist het hof dat min of meer expliciete afspraken zijn gemaakt over deze kosten.

De passage in rov. 21 - dat het op de weg van de vrouw had gelegen afspraken te maken met de man - impliceert immers dat de vrouw actie had moeten ondernemen in de richting van de man om een afspraak over de draagplicht ter zake van deze kosten te maken. Dit laat zich niet anders verstaan dan dat dit punt (op initiatief van de vrouw) 'ter tafel' had moeten komen zodat daaromtrent een afspraak kon worden gemaakt. Uit de hieraan voorafgaande passages blijkt dat het hof de keuze van de vrouw om niet meer te werken in financieel opzicht geheel voor haar eigen rekening laat komen. In rov. 19 overweegt het hof dat minder of stoppen met werken in verband met de kinderen geen rechtens relevante grond is om ontslagen te worden van een betalingsverplichting. In rov. 21 overweegt het hof dat de vrouw in haar eigen levensonderhoud kon voorzien en dat als zij 'om haar moverende redenen' niet meer de woonkosten wil betalen, zij daarover afspraken moet maken met de man.

In rov. 22 wijst het hof voorts op de noodzaak om 'duidelijke afspraken' te maken.

Het hof heeft naar mijn mening aldus te hoge eisen gesteld voor het aannemen van een afspraak tussen de man en de vrouw over de draagplicht van kosten van de woning (hypotheekrente en premies levensverzekering). Zoals hiervoor werd opgemerkt, dient dit te worden beoordeeld aan de hand van alle omstandigheden van het geval en kan een (stilzwijgende) afspraak in gevallen als het onderhavige juist blijken uit het feitelijk handelen van partijen.

Uit de in het middel aangehaalde stellingen van de vrouw kan het bestaan van een dergelijke afspraak volgen, in het bijzonder in de periode waarin sprake is van zorg voor de kinderen (en zal daarvan m.i. in dat laatste geval normaliter ook sprake zijn). Denkbaar is dat verschillend geoordeeld moet worden over de periode voor de komst van de kinderen (geboren in juni 1996 en mei 2002) en over de periode nadien, althans dat ergens een omslagpunt moet worden bepaald. In casu is de periode voor de geboorte van de kinderen echter niet of nauwelijks meer relevant, omdat het hof heeft geoordeeld dat de vorderingen ter zake van betalingen door de man gelegen voor 31 augustus 2002 zijn verjaard.

Nu het hof in zijn motivering de nadruk legt op de keuzes van de vrouw na de geboorte van de kinderen, heeft het hof naar mijn mening onvoldoende duidelijk gemaakt hoe het de in subonderdeel A.2 en A.3 bedoelde stellingen van de vrouw over, kort gezegd, de financiële verwevenheid van partijen en de taakverdeling binnen het gezin heeft beoordeeld. In de overwegingen van het hof speelt hetgeen de vrouw van de man mocht verwachten geen rol, of hoogstens deze, dat zij behoudens duidelijke afspraken in andere zin er kennelijk van moest uitgaan dat de man haar zou houden aan haar betalingsverplichtingen. Mocht het oordeel van het hof mede berusten op een verwerping van de stellingen van de vrouw over de aard van de samenleving als gezin (zie rov. 8, onder a en d) in het licht van de daartegen door de man aangevoerde stellingen over de zelfstandigheid van partijen (zie rov. 9, onder b en h t/m l), dan had het hof daarvan m.i. nader in zijn motivering blijk moeten geven.

De hierop gerichte klachten van de subonderdelen A.1 t/m A.3 slagen naar mijn mening.

In rov. 14 toetst het hof overigens wel of uit feitelijk handelen van partijen een afspraak kan worden afgeleid. Het hof oordeelt daar dat uit dit handelen niet kan worden afgeleid dat partijen stilzwijgend zijn overeengekomen, dat de man de bouwkosten voor de woning voor een groot deel alleen zou financieren (met als resultaat dat partijen bij verrekening van de waarde van de woning zowel de bouwkosten als de opbrengsten van de woning delen). In rov. 42 ondervindt de man het nadeel, dat er geen duidelijke afspraken zijn gemaakt over de vergoeding van zijn arbeidsinspanningen bij de bouw van de woning.

Nu betrof het in deze overwegingen meer uitzonderlijke posten en niet de kosten van de huishouding.

Hoewel het inderdaad raadzaam is duidelijke afspraken te maken over de verdeling van huishoudelijke kosten - de 'maandelijkse rekeningen' - leert de ervaring dan deze afspraken veelal niet uitdrukkelijk worden gemaakt. Het lijkt mij dat bij die realiteit moet worden aangesloten wanneer wordt beoordeeld welke afspraken zijn gemaakt.

In het verlengde van de voorgaande subonderdelen, slaagt m.i. ook subonderdeel A.4, dat klaagt over het oordeel in rov. 21 dat de man jegens de vrouw niet voldeed aan een natuurlijke verbintenis. Ook hier gaat het gezien het beroep op verjaring in feite nog om de periode na de geboorte van de kinderen.

Het bestaan van een natuurlijke verbintenis in geval van een dringende morele verplichting dient te berusten op een objectieve maatstaf.28. Hoewel het hof blijkens rov. 11 de juiste maatstaf voor ogen heeft gestaan, berust de in rov. 21 vermelde uitkomst van de toets aan die maatstaf, voor zover ik kan zien,29. uitsluitend op de in rov. 21 aangevoerde gronden. Daarin gaat het alleen om de keuzes van de vrouw om na de geboorte van de kinderen minder c.q. niet buitenshuis betaalde arbeid te verrichten hoewel zij, zoals het hof opmerkt, een opleiding had genoten en in staat zou zijn inkomen te verwerven. Daaruit blijkt niet dat alle relevante omstandigheden in het oordeel zijn verdisconteerd, zodat de motiveringsklacht slaagt.

De overige klachten van het middel kunnen m.i. niet tot cassatie leiden.

In subonderdeel A.5 wordt aangevoerd dat het hof geen woord heeft gewijd aan het beroep van de vrouw op de (aanvullende of beperkende werking van de) redelijkheid en billijkheid en op rechtsverwerking terwijl het gaat, aldus het subonderdeel, om een essentiële stellingname.

In appel is, kort gezegd, met betrekking tot de bijdrage in de hypotheekrente aangevoerd dat de redelijkheid en billijkheid in gevallen van een traditionele rolverdeling met zich meebrengen dat een verdeling van de kosten bij helfte onaanvaardbaar is (MvG sub 109) en dat de man zijn recht heeft verwerkt omdat hij niet eerder aanspraak heeft gemaakt op betaling hiervan (MvG sub 110). Het beroep op deze rechtsgronden zag daarmee op het uitgangspunt dat de vrouw zou moeten bijdragen in de kosten van de hypotheekrente. Het summiere betoog van de vrouw op deze punten berustte in de kern op dezelfde feiten en omstandigheden als het beroep op het bestaan van een afspraak. Anders dan het subonderdeel aanvoert, was naar mijn mening geen sprake van een essentiële stellingname, waarop het hof nog afzonderlijk had moeten ingaan.

In subonderdeel A.6 wordt aangevoerd dat het hof ten onrechte het beroep op analoge toepassing van artikel 1:84 BW onbesproken heeft gelaten. Met haar - summiere - beroep op analoge toepassing van artikel 1:84 BW, beoogde de vrouw kennelijk te bereiken dat de betaling van de hypotheekrente en de premie levensverzekering uitsluitend voor rekening komen van de man, dan wel dat de verdeling van deze kosten niet naar helfte dient te geschieden, maar naar rato van het inkomen.

Over de vraag of en - vooral - in hoeverre analoge toepassing van dit artikel voor de hand ligt, bestaat in de literatuur discussie. Daarbij lijkt de analoge toepassing soms te worden geplaatst in de sleutel van de veronderstelde bedoeling van partijen, zodat deze opgaat in het oordeel over het eventuele bestaan van (impliciete) afspraken tussen de partners.30. Geen rechtsregel verplichtte het hof artikel 1:84 BW analoog toe te passen. De kennelijke beslissing van het hof dat daarvoor in casu geen aanleiding bestond, behoefde het hof niet afzonderlijk te motiveren. Gelet hierop faalt het subonderdeel.

In subonderdeel A.7 wordt aangevoerd dat de vrouw heeft gesteld dat de levensverzekering tijdens de samenleving is afgekocht en dat de man aan de vrouw haar helft van het uitgekeerde bedrag niet heeft betaald, maar het geheel heeft opgevoerd als privé-investering in de gemeenschappelijke woning. Het hof heeft hiermee geen rekening gehouden bij zijn oordeel dat de vrouw een vergoeding is verschuldigd ter zake van premies levensverzekering en evenmin heeft deze stellingname van de vrouw geleid tot een correctie op de omvang van het bedrag dat als privé-investering van de man bij het bepalen van de overwaarde van de woning in aanmerking is genomen.

Het hof is er blijkens rov. 17 van uitgegaan dat de premie in beginsel voor de helft dient te worden gedragen door de vrouw. Het subonderdeel maakt niet duidelijk waarom aan die plicht zou worden afgedaan door de stelling dat een bepaald vermogensbestanddeel (de afkoopwaarde van de levensverzekering) voor de helft zou hebben moeten toekomen aan de vrouw.

Het hof heeft de stelling van de vrouw dat de helft (€ 9.000,-) van de afkoopwaarde aan haar toekwam niet betrokken bij het bepalen van de overwaarde van de woning. De vrouw heeft weliswaar in de MvG gewezen op dit effect (nr. 121), maar ook aangegeven het bedrag niet terug te vorderen (nr. 122) en haar betoog op dit punt afgerond met de conclusie dat zij geen vergoeding verschuldigd is aan de man ter zake van de betaalde premies levensverzekering welke voldaan zijn door partijen gezamenlijk gedurende de jaren van samenwoning (nr. 123). In deze stellingname van de vrouw heeft het hof kennelijk, en niet onbegrijpelijk, niet gelezen dat de vrouw wel een correctie verlangde van het bedrag als privé-investering in de gemeenschappelijke woning.

Gelet op het voorgaande faalt de klacht onder A.7.

In onderdeel B wordt opgekomen tegen het oordeel van het hof in rov. 27 t/m 33 van het arrest. Hier oordeelt het hof dat de man heeft aangetoond dat hij een bedrag in de woning heeft geïnvesteerd van € 233.230,85 (in eerste aanleg ging het om € 248.000,-, maar daarin was ook de inventaris van het huis begrepen).

Subonderdeel B.1 klaagt dat het hof een onbegrijpelijke uitleg heeft gegeven aan het proces-verbaal van de comparitie van partijen in eerste aanleg.

Blijkens het proces-verbaal d.d. 5 februari 2008 hebben de man en de vrouw onder meer verklaard: "Het klopt dat door de man aan geld een bedrag van ongeveer € 248.000,- in de woning is geïnvesteerd." Het hof heeft deze verklaring van de vrouw inderdaad zo begrepen dat hiermee is bedoeld dat het gaat om een inbreng van privé-gelden van de man. Deze uitleg is als feitelijk van aard aan het hof voorbehouden.

Deze uitleg is niet onbegrijpelijk in het licht van het door subonderdeel B.1 aangevoerde argument, dat de vrouw zich ter comparitie ook heeft beroepen op door haar naar de bankrekening van de man overgemaakte bedragen die eveneens in de woning zijn geïnvesteerd. Hetgeen de vrouw daaromtrent blijkens het p.-v. heeft verklaard, is blijkens hetzelfde p.-v. door de man betwist. Het hof heeft kennelijk het standpunt van de man gevolgd, waarbij het hof mede acht heeft geslagen op de zeer gedegen onderbouwing door de man van zijn vorderingen en de algemene betwisting daarvan door de vrouw. Daarmee faalt deze klacht, terwijl de lezing dat het hof in de verklaring van de vrouw ter comparitie in eerste aanleg een erkenning ziet in de zin van artikel 154 Rv faalt wegens het ontbreken van feitelijke grondslag.

Subonderdeel B.2 voert aan dat de overweging van het hof onjuist is voor zover het hof oordeelt dat de vrouw de vordering van de man slechts in algemene bewoordingen heeft betwist. De vrouw is in de memorie van grieven (m.n. productie 14) per post op de door de man gestelde inbreng ingegaan.

Voorts voert de klacht aan dat het hof is uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting ten aanzien van de op de man rustende stelplicht en bewijslast en in het verlengde daarvan van de op de vrouw rustende "betwistingslast". Zij voert daartoe aan dat er sprake was van financiële verwevenheid tussen de partijen, dat de man de door hem gestelde privé-investeringen niet of nauwelijks heeft onderbouwd met bankafschriften van zijn privé-rekening, terwijl de door hem overgelegde facturen maar een klein deel bestrijken van de totale omvang van de door hem gestelde aanspraak.

Bij conclusie van antwoord tevens eis in reconventie sub 12 heeft de man aangevoerd dat hij (bijna) € 248.000,- in de woning heeft geïnvesteerd. Hij heeft in deze conclusie aangegeven uit welke bronnen dit totaalbedrag afkomstig is. Dit heeft hij gespecificeerd in productie 5 bij deze conclusie, waarbij een groot aantal bijlagen was gevoegd.

Bij MvG nr. 67-68 heeft de vrouw betwist dat de man heeft aangetoond dat deze bedragen in de woning zijn geïnvesteerd. In productie 14 bij MvG wordt per post ingegaan op productie 5 van de man. Bij lezing ervan blijkt dat de vrouw voor het overgrote deel van de posten zonder nadere onderbouwing betwist dat deze zijn aangewend ten behoeve van de woning.

Bij MvA nrs. 20-21 heeft de man onder verwijzing naar de door hem overgelegde gegevens achter tabblad 4 het door hem in appel gevorderde bedrag van € 233.230,85 gespecificeerd. De specificatie achter tabblad 4 volgt de specificatie van productie 5 van de man. In de specificatie achter tabblad 4 heeft de man aan het slot van elke post aangegeven op welke wijze zou blijken dat de met de betreffende post gemoeide bedragen zijn aangewend voor de woning te [plaats], kennelijk in reactie op de betwisting van de vrouw bij MvG.

Bij MvA in het incidenteel appel is de vrouw sub 29-36 ingegaan op de informatie van de man achter tabblad 4. Zij heeft daarbij met een beroep op de vermenging van inkomens en vermogens betwist dat de man heeft bewezen dat de door hem ontvangen bedragen zijn ingebracht in de woning en gesteld dat het in de woning geïnvesteerde bedrag afkomstig is van gezamenlijk geworden vermogen/inkomsten (sub 31-33). Als productie 5 legde de vrouw 'aanvullende verweren' over ten aanzien van onder meer de punten genoemd achter tabblad 4.

Uit het bovenstaande blijkt dat het hof de stellingen van de vrouw zeer kort samenvat waar het overweegt, dat de vrouw in haar MvG de vordering van de man slechts in algemene bewoordingen heeft bestreden. In de kern komt deze overweging mij niet onbegrijpelijk voor. Het middel voert aan dat de vrouw bij MvG en productie 14 "uitvoerig, per post, op de door de man gestelde inbreng is ingegaan". Dat is waar, maar, zoals gezegd, mondde deze betwisting grotendeels uit in een niet nader onderbouwde ontkenning dat de betreffende post daadwerkelijk was aangewend voor de woning. Dat kan worden gezien als een bestrijding in algemene bewoordingen.

Dat aanzienlijke bedragen zijn geïnvesteerd in de woning is evident. Dat de man zijn vordering op een 'zeer gedegen' wijze heeft onderbouwd, zoals het hof overweegt, lijkt mij geen onjuiste kwalificatie. Dat de man, desondanks, slechts tot op zekere hoogte een relatie kan leggen tussen elke door hem opgevoerde post en de verschillende uitgaven ten behoeve van de woning, doet aan die kwalificatie niet af. Ten overvloede, gezien het middel, voeg ik daaraan toe dat de betwisting van die relatie door de vrouw ook in de MvA in het incidentele appel een algemeen karakter heeft behouden. Niet gezegd kan worden dat het hof is uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting ten aanzien van de op de man rustende stelplicht en bewijslast en in het verlengde daarvan van de op de vrouw rustende "betwistingslast".

Gezien het voorgaande falen de klachten van subonderdeel B.2.

Nu de klachten van de subonderdelen A.1 t/m A.4 m.i. slagen, kan het arrest niet in stand blijven en zal opnieuw moeten worden onderzocht of de vrouw nog moet bijdragen in de kosten voor de hypotheekrente en de premies levensverzekering in de periode van 1 september 2002 t/m 1 april 2009.

Conclusie

De conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G