6.6.5 Geloofwaardigheid van de verklaring?

Tot nu toe zijn vier criteria besproken waarvan de rechter gebruik kan maken bij de beoordeling van de waarheidsgetrouwheid van getuigenverklaringen: relevantie, consistentie, kwaliteit en coherentie van de verklaring. De vraag rijst of er nu nog plaats moet worden ingeruimd voor een vijfde criterium, de geloofwaardigheid van de verklaring, wellicht als een rest-categorie van elementen die al dan niet kunnen wijzen op de waarheidsgetrouwheid van de verklaring van de getuige.

In rechterlijke uitspraken is regelmatig te lezen dat de verklaring van een getuige 'niet geloofwaardig' wordt geacht. Dit kan uitdrukken dat sprake is van een verklaring die innerlijk tegenstrijdig is, van een verklaring met een lage kwaliteit omdat de getuige over iets verklaart wat hij uit de tweede hand heeft gehoord of om een verklaring met hiaten. Zo'n verklaring schiet dan tekort op achtereenvolgens de aspecten consistentie, kwaliteit en coherentie. Maar de rechter kan met die formulering ook het oog hebben op een vermoeden dat de getuige geen waarheidsgetrouwe verklaring heeft afgelegd. Het is dan de vraag waarop de rechter zo'n vermoeden zou kunnen baseren, anders dan op de genoemde aspecten.

Te denken is aan zaken als de fysieke houding van een getuige, de manier waarop de getuige de vragen beantwoordt (snel of na lang nadenken, zelfbewust of aarzelend) of de lichaamstaal van de getuige (zweten, blozen, knipperen met de ogen, trillen van de handen). Dergelijke factoren kunnen aanleiding zijn voor de veronderstelling dat de verklaring niet waarheidsgetrouw is, zeker wanneer de getuige, bijvoorbeeld, in dienst is bij een van partijen, waardoor er bij de getuige redenen zouden kunnen zijn om geen waarheidsgetrouwe verklaring af te leggen.

Het is echter uiterst twijfelachtig of dergelijke factoren een indicatie vormen voor de geloofwaardigheid van de getuige. Het probleem is, in de woorden van Nolst Trenité;

En bijna honderd jaar later is dit nog steeds de stand van zaken, zo blijkt uit psychologisch onderzoek: observaties over de wijze waarop de getuige zijn verklaring aflegt, bieden geen solide basis om conclusies te trekken over de waarheidsgetrouwheid van de verklaring.2 Zelfs voor deskundigen blijkt het uitermate problematisch te zijn om vast te stellen of een getuige een waarheidsgetrouwe verklaring aflegt.3 Het is dan ook te betwijfelen of de rechter op grond van uiterlijkheden als de manier van spreken of de lichaamstaal van de getuige, conclusies kan trekken over de geloofwaardigheid van een verklaring.4

Bij een afzonderlijk toetsingselement van de geloofwaardigheid van de getuige, kan ook worden gedacht aan de innerlijke overtuiging van de rechter, de innerlijke stem of intuïtie van de rechter over de geloofwaardigheid van de verklaring;5 de rechter kan het gevoel hebben dat een getuige niet de waarheid spreekt. Zoals gezegd, is de rechter waarschijnlijk niet in staat om op grond van uiterlijke kenmerken of impressies te beoordelen of de verklaring van de getuige waarheidsgetrouw is. In dat geval is het niet duidelijk wat de intuïtie van de rechter nog zou kunnen toevoegen. De innerlijke overtuiging zou als het ware een afzonderlijk ingrediënt bij de bewijsbeslissing zijn, maar wat is dan de inhoud van dat ingrediënt? Alleen voor zover de rechter hierop een antwoord kan geven aan de hand van de besproken vier criteria relevantie, consistentie, kwaliteit of coherentie, en daarmee haar gevoel intersubjectief kan maken, kan dat gevoel een rol spelen. Als dat niet mogelijk is, is voor de intuïtie of het gevoel van de rechter over de waarheidsgetrouwheid van de verklaring geen plaats. Er kan dan niet worden voldaan aan het vereiste dat de rechter bediscussieerbare argumenten aan haar beslissing ten grondslag legt. Verwezen kan worden naar paragraaf 6.3, waar de innerlijke overtuiging van de rechter is besproken.

Dit betekent dat de rechter beperkt is bij de beoordeling van de waarheidsgetrouwheid van een getuigenverklaring, wat een gevolg is van de eerder gesignaleerde asymmetrie bij kennisverwerving op basis van getuigenverklaringen. Vergelijk Star Busmann;

De rechter kan niet anders dan zich bij deze beperkingen neerleggen. Uiteindelijk gaat het in de procedure 'slechts' om de feitelijk aanwijsbare grondslagen voor de waarheidsgetrouwheid van een getuigenverklaring. Lees ook Levy;

De innerlijke overtuiging, intuïtie of indruk die de rechter heeft van de getuige of diens verklaring, is niet zo'n feitelijk aanwijsbare grondslag; de rechter dient dit dan ook niet ten grondslag te leggen aan de beslissing over de bewijswaardering.

De rechter zal zich moeten richten op de inhoud van de verklaring, in feite de inhoud van het proces-verbaal, en dit aan een nauwkeurig onderzoek moeten onderwerpen, in samenhang met andere getuigenverklaringen en de processtukken. Alles wat van belang is bij de waardering van het getuigenbewijs, moet terug te vinden zijn in het proces-verbaal van het getuigenverhoor. Nauwkeurige verslaglegging van de verklaring in het proces-verbaal is daarvoor een vereiste. Ook eventuele bijzonderheden die zich tijdens het getuigenverhoor hebben voorgedaan, behoren in het proces-verbaal te worden opgenomen. Te denken is aan een tijdens het verhoor uitgebroken ruzie, de interventie van een partij of het pas na lang doorvragen beantwoorden van een vraag door de getuige.8 Wanneer dergelijke omstandigheden zijn opgenomen in het proces-verbaal, zijn deze benoembaar en kunnen ze zo nodig een rol spelen bij de beoordeling van de waarheidsgetrouwheid van de verklaring, bijvoorbeeld via het criterium van de kwaliteit van de verklaring.9

In dat geval kunnen rechters die niet bij het getuigenverhoor aanwezig zijn geweest, geacht worden op gelijke wijze als de rechter die het verhoor heeft afgenomen, het getuigenbewijs te waarderen.10 Er is dan weinig reden meer om de bepaling van art. 155 Rv, dat de rechter ten overstaan van wie bewijs is bijgebracht, zoveel mogelijk het eindvonnis (mede) zal wijzen, hier toe te passen.