6.3 De waardering van getuigenbewijs en de rechterlijke overtuiging

De heersende opvatting in de literatuur lijkt te zijn dat het bij de waardering van getuigenbewijs gaat om de innerlijke overtuiging van de rechter. Het komt er dan op aan of de rechter 'innerlijk van het bestaan van het te bewijzen feit is overtuigd'.1Wanneer de waardering van getuigenbewijs een kwestie is van de innerlijke overtuiging van de rechter, de conviction intime, draait alles om de vraag die de rechter zich moet stellen: ben ik overtuigd?2Het antwoord hierop bepaalt of het bewijs wel of niet geleverd is. Daarmee is het de intuïtie van de rechter over het bijgebrachte bewijs, die beslissend is voor de bewijswaardering.3

Het is echter weinig bevredigend om de innerlijke overtuiging of de intuïtie van de rechter centraal te stellen bij de bewijswaardering. In de eerste plaats biedt `de rechterlijke overtuiging' de rechter zélf geen handvat bij de bewijswaardering. De vraag of de rechter zich overtuigd acht, is ook voor de rechter pas te beantwoorden wanneer 'het overtuigd zijn' op een of andere wijze wordt geoperationaliseerd, dat wil zeggen wanneer duidelijk is in welke gevallen of onder welke omstandigheden sprake zou moeten of kunnen zijn van rechterlijke overtuiging. Vergelijk hierover ook paragraaf 5.7: een maatstaf die bepaalt dat het bewijs is geleverd wanneer de rechter (een beetje of in sterke mate) overtuigd is, is in feite inhoudsloos.

De vrije bewijswaardering van getuigenbewijs lijkt bijna een kwestie van moraliteit van de individuele rechter te zijn. Zo zegt Scheltema;

Dat de persoon van de rechter van belang is bij de bewijswaardering, net als bij andere rechterlijke beslissingen, moge zo zijn, maar daarmee is niet gezegd dat de methodologische vraag naar bewijswaardering moet worden teruggebracht tot een kwestie van persoonlijk inzicht van de rechter. Ook voor de bewijswaardering geldt dat de rechter over een 'gereedschapskist' moet beschikken, waarmee zij argumenten kan construeren. Het enkel verwijzen van de rechter naar haar persoonlijke inzicht, naar haar mensenkennis, is niet voldoende.

In de tweede plaats levert 'de rechterlijke overtuiging' geen toereikende motivering op van de bewijsbeslissing. Zo'n motivering is van essentieel belang: volgens vaste rechtspraak moeten rechterlijke beslissingen zodanig zijn gemotiveerd dat zij voldoende inzicht bieden in de aan haar ten grondslag liggende gedachtegang, om de beslissing zowel voor derden, de hogere rechter daaronder begrepen, als voor partijen controleerbaar en aanvaardbaar te maken.5

De Hoge Raad legt voor bewijsbeslissingen echter een lichtere maatstaf aan. Weliswaar stelt de Raad dat ook ten aanzien van het oordeel dat bewijs is geleverd, `het grondbeginsel [geldt] dat elke rechterlijke beslissing tenminste zodanig moet worden gemotiveerd dat zij voldoende inzicht geeft in de aan haar ten grondslag liggende gedachtegang.'6 Dit betekent, zo was aan de orde in het betreffende arrest, dat de rechter moet motiveren op grond van wélke bewijsmiddelen zij een bepaalde bewijsbeslissing neemt. De Raad zegt echter ook dat de rechter bij de bewijswaardering in beginsel slechts een beperkte motiveringsplicht heeft, afhankelijk van de aard van het bewijsmateriaal, en de aard en de mate van precisering van de daartegen door partijen aangevoerde bezwaren.7 De rechter hoeft ook niet te motiveren waarom zij al dan niet geloof hecht aan de verklaringen van een getuige.8 De rechtspraak is hiermee niet echt helder; veel wordt kennelijk overgelaten aan de casuïstiek, aan de wijze waarop het debat tussen partijen zich in het concrete geval ontwikkelt.

Het zou echter beter zijn om steeds het 'grondbeginsel' van de rechterlijke motiveringsplicht voorop te stellen en steeds te vergen dat uit de beslissing kan worden afgeleid op grond van welke argumenten de rechter het bewijs wel of niet geleverd acht. Het argument 'de rechter acht zich wel/niet overtuigd', voldoet niet aan deze eis, omdat niet duidelijk wordt waaróm het bijgebrachte bewijs wel of niet overtuigt. Juist omdat de waardering van getuigenbewijs zo lastig is, is er alle reden om altijd een steekhoudende motivering van de bewijsbeslissing te vergen en te eisen dat de rechter expliciteert welke argumenten zij heeft gehanteerd bij de bewijswaardering.9

In de derde plaats, samenhangend met de eerder genoemde argumenten, kan `de rechterlijke overtuiging' er niet voor zorgen dat bewijswaardering meer is dan een louter subjectieve inschatting van de rechter. De innerlijke overtuiging van de rechter refereert aan de eigen, hoogstpersoonlijke opvatting, misschien wel het hoogstpersoonlijke gevoel, van de rechter over de waarheidsgetrouwheid van de afgelegde getuigenverklaringen.10 Die opvatting of dat gevoel is een privé-zaak en leent zich daardoor niet voor discussie, toelichting of uitleg; het wordt een kwestie van smaak of persoonlijke voorkeur van de rechter. Daarmee wordt echter tekort gedaan aan het al eerder genoemde argumentatieve karakter van rechtspraak, waar het juist gaat om de uitwisseling van argumenten. Voor argumenten heeft de rechter, in de terminologie van Vranken, gereedschap nodig, dat wil zeggen maatstaven, richtlijnen en gezichtspunten.11 Om dezelfde reden is in hoofdstuk 5 een intersubjectieve bewijswaarderingsmaatstaf bepleit: het gaat erom met behulp van bediscussieerbare argumenten te motiveren waarom het bewijs wel of niet geleverd is, ook als het gaat om de waardering van getuigenbewijs.12

In de vierde en laatste plaats is 'de rechterlijke overtuiging' een weinig handzaam begrip is, omdat het in verschillende betekenissen wordt gebruikt. Soms is de rechterlijke overtuiging (de `conviction intime') een synoniem voor het beginsel van de vrije bewijswaardering. Het begrip houdt dan in dat er geen wettelijke regels zijn die de bewijskracht van bepaalde bewijsmiddelen voorschrijven, maar dat het aan het eigen inzicht van de rechter is overgelaten het bewijs te waarderen; het beginsel van de vrije bewijskracht dus (vergelijk paragraaf 5.2).13

Daarnaast fungeert de rechterlijke overtuiging ook als criterium bij de bewijswaardering; de rechter waardeert het bewijs aan de hand van de vraag of dit overtuigend is. De innerlijke overtuiging is dan het handvat van de rechter om de bewijskracht van een bewijsmiddel vast te stellen. In deze betekenis werd 'de rechterlijke overtuiging' gebruikt in het begin van deze paragraaf: aan de hand van haar innerlijke overtuiging waardeert de rechter het getuigenbewijs.14

De rechterlijke overtuiging wordt ten slotte ook genoemd als bewijswaarderingsmaatstaf voor de bewijswaardering: als de rechter overtuigd is, is daarmee het bewijs geleverd (zie voor het begrip bewijswaarderingsmaatstaf paragraaf 5.2). In dit verband stellen sommigen dat de rechterlijke overtuiging of de innerlijke overtuiging van de rechter de zwakste graad van zekerheid uitdrukt, die de rechter hoeft te hebben over de te bewijzen feiten. Het is voldoende dat de rechter innerlijk overtuigd is; innerlijke overtuiging is dan een ondergrens bij de bewijswaardering.15 Andere auteurs gaan er daarentegen vanuit dat innerlijke overtuiging van de rechter een heel grote mate van zekerheid vergt: er kunnen allerlei bewijsmiddelen zijn waaruit het te bewijzen feit is af te leiden, maar toch acht de rechter het bewijs niet geleverd, want zij is niet overtuigd. Zo schrijft bijvoorbeeld Hamaker;

Hamaker zegt dus dat de maatstaf van innerlijke overtuiging bij getuigenbewijs niet toepasselijk is, omdat daarmee een te strenge maatstaf zou worden aangelegd.17

Deze laatste opvatting is historisch gezien de juiste. Het begrip `conviction intime' stamt uit de tijd van de Franse Revolutie.18 Toen het volk in opstand was gekomen tegen het machtsmisbruik door de koning en zijn beschermelingen, werd de rechtspraak in handen van het volk — de jury — gelegd. De juryleden kregen als opdracht mee als volgt te beslissen (in strafzaken):

Met andere woorden: er kan nog zoveel bewijs liggen, maar als de rechter geen innerlijke overtuiging heeft verkregen, als het individuele geweten van de rechter tegenspreekt, moet de verdachte worden vrijgesproken. Het vereiste van innerlijke overtuiging van de rechter fungeerde derhalve oorspronkelijk als een drempel voor bewijslevering; de kern was te voorkomen dat onschuldigen zouden worden veroordeeld, zoals daarvoor regelmatig aan de orde was geweest.20 Deze functie vervult het tot op de dag van vandaag in het strafrechtelijke bewijsrecht (art. 338 Sv): de rechter moet de overtuiging hebben bekomen. Dat betekent dat sprake moet zijn van 'een zeer klemmende graad van waarschijnlijkheid'; alleen uiterst onwaarschijnlijke mogelijkheden mag de rechter buiten beschouwing laten.21

De leer van de innerlijke overtuiging was daarmee een breuk met het eerder geldende stelsel van gebonden bewijswaardering (preuve legale), waarbij de rechter verplicht was een feit bewezen te achten, wanneer bepaalde bewijsmiddelen aanwezig waren.22 Daarmee komt de eerste betekenis weer in beeld: de rechterlijke overtuiging als synoniem voor de vrije bewijswaardering.

Al met al levert de 'innerlijke overtuiging van de rechter' geen heldere en voor de rechter bruikbare maatstaf bij de waardering van getuigenbewijs op. De maatstaf heeft geen ondubbelzittinge inhoud, zij is subjectief, niet controleerbaar en geeft geen handvat ter beantwoording van de vraag hoe de rechter getuigenbewijs moet waarderen. Het doel zal dan ook zijn om criteria te vinden die gebruikt kunnen worden bij de waardering van getuigenbewijs, anders dan de rechterlijke overtuiging. Daarbij zal echter eerst worden ingegaan op de vraag of getuigenverklaringen eigenlijk wel kunnen dienen als een bron van kennis voor de rechter.