HR, 31-01-2012, nr. S 10/00101 J

Uit de processtukken kan de volgende toedracht van het feit worden opgemaakt. Het slachtoffer [slachtoffer], toen 13 jaar oud, speelde evenals verzoeker en diens medeverdachte het online computerspel RuneScape. Op 6 september 2007 was het slachtoffer op weg naar huis, toen verzoeker en zijn medeverdachte naast hem kwamen fietsen. Beiden wilden geld en items uit RuneScape van [slachtoffer] hebben. Nadat [slachtoffer] dat weigerde, werd hij door de andere twee bedreigd. Hoewel hij bang was, moest hij mee naar het huis van de medeverdachte. Daar werd [slachtoffer] te verstaan gegeven dat hij moest meewerken aan de overdracht van zijn coins en items. Toen hij hieraan geen gehoor gaf, werd hij door verzoeker en diens medeverdachte stevig toegetakeld. Hij werd tegen zijn hoofd en borstkast geslagen en geschopt, met messen bedreigd onder toevoeging van de woorden ‘ik maak je dood’ en in een wurggreep genomen, waarbij verzoeker en zijn medeverdachte ook op de borstkas van [slachtoffer] gingen staan. Op deze wijze werd [slachtoffer] gedwongen zijn RuneScape-account te openen, waarna het tweetal de virtuele amulet en het virtuele masker naar het account van verzoeker overhevelden.

Het eerste middel klaagt dat het Hof een onjuiste uitleg heeft gegeven aan de in art. 310 Sr voorkomende bestanddelen ‘goed’, ‘toebehoren’ en ‘toe-eigenen’, althans dat het Hof het verweer dat een virtueel goed niet ‘enig goed’ is dat kan worden toegeëigend in de zin van art. 310 Sr ontoereikend gemotiveerd heeft verworpen.

Blijkens het proces-verbaal terechtzitting van het Hof van 27 oktober 2009 heeft de raadsman het woord ter verdediging gevoerd overeenkomstig de daartoe overgelegde en aan dat proces-verbaal gehechte pleitnota. In deze pleitnota is — voorzover voor de beoordeling van het middel van belang — het volgende aangevoerd:

Het Hof heeft dit verweer in zijn bestreden arrest als volgt samengevat en verworpen:

In de toelichting op het middel wordt op grond van een aantal aangehaalde arresten van de Hoge Raad1. en een publicatie van Y. Moszkowicz de stelling betrokken dat virtuele objecten niet als een ‘goed’ in de zin van art. 310 Sr (diefstal) zijn aan te merken. Kennelijk geïnspireerd door de denkbeelden van Moszkowicz voert de steller van het middel een drietal argumenten aan. In de eerste plaats bestaat een virtueel object, zoals in casu de amulet en het masker, niet ‘echt’. Een dergelijk object is immers enkel de weergave van bits en bytes en dus een illusie. De verplaatsing van een virtueel object is in feite alleen een mutatie in data, die een visuele verandering op het beeldscherm teweegbrengt. In de tweede plaats valt een virtueel object als de loutere weergave van computerdata onder het begrip ‘gegevens’ zoals omschreven in het hier niet tenlastegelegde art. 80quinquies Sr. In de derde plaats is de spelcontext van belang: het spel in de virtuele wereld draait juist om het wegnemen van het ‘bezit’ van de andere speler, opdat de eigen avatar sterker wordt.

Het middel, in samenhang met de toelichting daarop gelezen, stelt déze interessante rechtsvraag aan de orde: kan een virtueel object in het online computerspel RuneScape als een ‘goed’ in de zin van art. 310 Sr worden aangemerkt, zodat het aan een ander kan toebehoren en voor wegneming en wederrechtelijke toe-eigening vatbaar is?

Alvorens nader op deze vraag in te gaan en het middel te bespreken, zal ik enige aandacht schenken aan de door internet mogelijk gemaakte virtuele wereld van online computerspellen en zo ook van RuneScape.

Het misdrijf van diefstal is in art. 310 Sr omschreven als:

‘De vraag of niet de wetgever een omschrijving van het begrip van diefstal veilig achterwege kan laten, is onder meer door gezaghebbende schrijvers bevestigend beantwoord’, aldus de Staatscommissie-De Wal in haar ‘Ontwerpen van een Wetboek van Strafregt’ van 1875. En verder: ‘men heeft gewezen op tal van moeilijkheden en praktische bezwaren waartoe, blijkens de ervaring, elke zodanige omschrijving aanleiding geeft, terwijl het volksbewustzijn daaraan volstrekt geen behoefte schijnt te hebben’.15. Met voornoemde vraag, die de Staatscommissie zelf ontkennend beantwoordde, raakte zij aan één van onze constitutionele pijlers, het materieelrechtelijke legaliteitsbeginsel. Hetzelfde legaliteitsbeginsel waarmee ruim 135 jaren later Borgers zijn preadvies over het thema ‘Controverses rondom legaliteit en legitimatie’ aanvangt, óók met betrekking tot art. 310 Sr en óók in de vorm van een vraag: ‘Kunnen virtuele voorwerpen uit de online game RuneScape worden aangemerkt als goederen zoals bedoeld in de aloude strafbaarstelling van diefstal?’16.

De diefstalbepaling van art. 310 Sr heeft normatief ten doel het vermogen van de één zelfstandig te beschermen tegen de feitelijke handeling van wegnemen door een ander met het oogmerk tot wederrechtelijke toe-eigening. Wat het begrip ‘enig goed’17. betreft hebben de ontwerpers van ons Wetboek van Strafrecht welbewust afgezien van een nadere invulling daarvan. In de MvT kan men hierover het volgende lezen:

Het ontwerp wijst in de bepalingen van de artt. 336 [310], 344 [317] en 348 [321] aan, welke de eigenaardige karaktertrekken zijn van diefstal, afpersing en verduistering. Bij al deze misdrijven is het voorwerp aangewezen door de uitdrukking eenig goed. (…). Hier met de meeste nieuwere wetgevers van roerende zaken te spreken, schijnt onnoodig en onraadzaam. Onnoodig, vermits uit het gebezigde werkwoord wegnemen reeds volgt, dat de zaak voor verplaatsing vatbaar zijn moet. Onraadzaam, vermits elke aanleiding tot het beweren, dat het woord roerend uit de voorschriften van het burgerlijk wetboek moet worden verklaard, behoort te worden afgesneden, en daarenboven sommige voorwerpen eerst verplaatsbaar worden door de handeling van den dief.’18.Gezien dit citaat wordt algemeen aangenomen dat de wetgever met het begrip ‘goed’ het oog heeft gehad op lichamelijke, althans stoffelijke goederen die fysiek verplaatsbaar zijn (res corporales).19. De Staatscommissie-De Wal heeft evenwel ook de mogelijkheid van diefstal van een niet tastbaar goed als gas open willen laten.20. Mogelijk raadde zij ook om die reden af de uitdrukking ‘enig goed’ nader te duiden door van roerende zaken in civielrechtelijke zin te spreken. Verder kan uit de parlementaire wordingsgeschiedenis worden afgeleid dat de inkleuring van de delictsbestanddelen — en dus ook van het ‘goedbegrip’ — aan het oordeel van de rechter werd overgelaten.21.

Ingevolge het voor het materiële strafrecht geldende legaliteitsbeginsel dient de wetgever de delictsomschrijving zo concreet en scherp mogelijk te formuleren. Borgers merkt in zijn preadvies terecht op dat het fundament van het materieelrechtelijke legaliteitsbeginsel in de kern uit twee met elkaar vervlochten grondslagen bestaat: het verschaffen van rechtszekerheid en het bieden van rechtsbescherming tegen machtsmisbruik door de overheid.22. Ik teken daar wel bij aan dat de waarborg van rechtsbescherming zich in concreto alleen kan voordoen áls sprake is van machtsmisbruik of willekeur van de overheid. Het desbetreffende aspect van het legaliteitsbeginsel kan ook nog vanuit een genuanceerder, vóórliggend perspectief worden benaderd, namelijk vanuit de tot de overheid gerichte gebodsnorm dat zij zich van willekeur dient te onthouden (het constitutionele aspect). Zo bezien is de rechtsbescherming daarvan een afgeleide. Hoe dan ook, dát het legaliteitsbeginsel zo een fundamenteel constitutioneel hoofdbeginsel betreft — juist ook voor de strafrechtspleging -, blijkt al uit de plaats die het heeft gekregen in het EVRM, het IVBPR, de Grondwet en het Wetboek van Strafrecht. Zo bepaalt het eerste lid van het allereerste artikel van het Wetboek van Strafrecht: ‘Geen feit is strafbaar dan uit kracht van een daaraan voorafgegane wettelijke strafbepaling’.23.

Hoewel deze formulering eveneens voor interpretatie vatbaar is — wat dient onder wettelijke strafbepaling te worden verstaan? — is de vorengenoemde strekking daarvan helder. In wat andere bewoordingen maar in gelijkluidende zin is het legaliteitsbeginsel voor het materiële strafrecht vervat in art. 7, eerste lid, EVRM, art. 15, eerste lid, IVBPR, art. 11, tweede lid, Universele Verklaring van de Mens en art. 49 Handvest van de grondrechten van de Europese Unie. Met De Hullu kan dan ook worden vastgesteld dat het fundament van het legaliteitsbeginsel ‘op zichzelf hecht verankerd en niet omstreden is’.24.

Besloten in het legaliteitsbeginsel liggen de vereisten van lex certa (het Bestimmtheitsgebot) en lex stricta. Het lex certa-vereiste houdt in dat de delictsomschrijving niet mag verbleken in zodanig open en vage bewoordingen dat volstrekt onduidelijk is welke gedraging wel en welke gedraging niet onder de strafbepaling valt en tot strafbaarheid leidt.25. Daarnaast geldt het lex stricta-vereiste waarvan het verbod van analogie is afgeleid: het (methodologisch) zodanig wijzigen of oprekken van de betekenis van delictsbestanddelen dat daaronder niet strafbaar gestelde gedragingen te schuiven zijn.

De wetgever heeft deze vereisten in acht te nemen bij het strafbaar stellen van gedragingen en het formuleren van gebods- en verbodsnormen. Dat neemt niet weg dat de delictsomschrijving ten behoeve van de leesbaarheid beperkt van omvang behoort te zijn. Daarom is zorgvuldig en begrijpelijk woordgebruik van belang. Hoezeer bij de totstandkoming van het Wetboek van Strafrecht vele woorden op een weegschaaltje gelegd en becommentarieerd werden, alvorens ze hun plek in de wettekst vonden, blijkt wel uit de eerder genoemde ‘Notulen’ van de Staatscommisie-De Wal en de ‘Geschiedenis van het Wetboek van Strafrecht’, zoals bijeengebracht en gerangschikt door H.J. Smidt. Ook in die tijd was daarbij de leidende gedachte dat de nadere begripsbepaling van delictsbestanddelen aan de rechter werd overgelaten.26. Dat is een gerechtvaardigd uitgangspunt. Ten eerste zijn tekens elementen van de taal en hun gebruik impliceert de toekenning van betekenis of interpretatie, aldus Loth en Gaakeer.27. Zo bezien kan de betekenis van alleen al het begrip ‘goed’ verschillen naar gelang de inhoud, de context en de strekking van de delictsomschrijving.28. Ten tweede kan worden gewezen op de bevinding van De Hullu: ‘Ook bij op zichzelf duidelijke begrippen is er eigenlijk steeds een ‘vage periferie rondom een domein waar de toepassingsmogelijkheid onbetwistbaar is’’.29. En ten derde kan ook de gesloten delictsomschrijving altijd nog om een nadere of bij te stellen, doorgaans extensieve uitleg vragen ten gevolge van gewijzigde maatschappelijke inzichten of voortschrijdende technologische ontwikkelingen. De betrekkelijk gesloten delictsomschrijving van het misdrijf diefstal in art. 310 Sr is daarvan een voorbeeld.30. Meermalen is in dat verband de rechter voor interpretatieve problemen gesteld. Dat hij daarbij binnen aanvaardbare grenzen hulp zocht in de extensieve interpretatiemethodiek wordt tegenwoordig alom toelaatbaar geacht.31.

Wetgeving is een aparte techniek met diverse instrumentele aspecten, die zich onder invloed van de veranderende tijdgeest continu blijft ontwikkelen. Daarom zal de wetgever in zijn wetgevende werkzaamheden zoveel mogelijk willen anticiperen op (voorzienbare) toekomstige ontwikkelingen, al was het maar om niet achter de feiten te hoeven aanlopen. Aan de vooruitziende blik zijn uiteraard menselijke beperkingen gesteld. Wie had dertig jaren geleden kunnen bevroeden welke enorme vlucht onder meer de computertechniek en telecommunicatie zouden nemen? In dat licht beschouwd heeft de wetgever van 1886 de diefstalbepaling van art. 310 Sr op een zodanig hechte wijze materieel omschreven dat deze klassieke delictsomschrijving tot op heden de tand des tijd heeft doorstaan32., vanzelfsprekend met behulp van de interpretatiemethoden binnen de actuele werkelijkheid van het moment.

De toelaatbare reikwijdte van deze interpretatiemethoden is echter begrensd door de functie van het legaliteitsbeginsel en de daarin besloten liggende lex certa en lex stricta vereisten. Daarom zal ik nu kort stilstaan bij enkele interpretatiemethoden alsmede de vraag in hoeverre de rechter in zijn interpretatievrijheid beperkt is, en welk standpunt het EHRM met betrekking daartoe inneemt.

Hoe (ogenschijnlijk) concreet een delictsomschrijving door de wetgever is gedefinieerd, ook dan zal de rechter door eigentijdse omstandigheden voor interpretatieproblemen worden gesteld. Om deze problemen te kunnen oplossen willen de in de strafrechtelijke hermeneutiek voor de rechter toepasbare interpretatiemethoden, soms in combinatie met elkaar (miteinander), de daarvoor benodigde aanknopingspunten aanreiken. Het gaat hier te ver om alle in het materiële strafrecht voorkomende interpretatiemethoden afzonderlijk te bespreken.33. Ik zal mij daarom tot een aantal beperken, en wel voor zover daaraan een extensieve — en dus niet een restrictieve — strekking wordt gegeven. Daarbij attendeer ik er op dat binnen de gebruikelijke interpretatiemethoden geen rangorde is aan te brengen. Sommige interpretatiemethoden, zo zal hieronder blijken, nemen een sterke positie in. Maar op de keper beschouwd vraagt elke casus afzonderlijk om een normatieve selectie van argumenten en de afweging daarvan.34. Rozemond spreekt in dat opzicht van een ‘rechtsvindingsleemte’ in het strafrecht.35.

Allereerst noem ik de grammaticale interpretatiemethode: hoe dient binnen de Wortlautgrenze de bewoordingen van het delictsbestanddeel te worden uitgelegd? Onder verwijzing naar hetgeen ik hierboven (nr. 20) heb opgemerkt over de toekenning van de betekenis aan woorden in de wettekst, ligt het voor de hand dat deze methode snel in het vizier komt en al helemaal als de bedoeling van de wetgever in vaagheden is verzand.

In het verlengde van de grammaticale uitleg bevindt zich de teleologische interpretatiemethode die het accent legt op het doel van de strafbepaling, of ruimer, de wet (de Sinndeutung).36. Volgens sommige gezaghebbende strafrechtsgeleerden werd juist deze methode door de Hoge Raad toegepast in het Elektriciteitsarrest. Anderen hebben dit arrest aangehaald als voorbeeld van een extensieve interpretatie die nog toelaatbaar is. Zo niet Taverne die blijkens zijn noot onder het arrest in de uitleg van het ‘goedbegrip’ door de Hoge Raad een vorm van analogie ontwaarde.37. In deze opvatting stond Taverne zeker niet alleen. Zo heeft eertijds zowel de Duitse als de Zwitserse wetgever een aparte wet over het wegnemen/zich toe-eigenen (entziehung) van elektrische energie in het leven geroepen38., omdat naar hun oordeel elektriciteit niet viel onder bestimmten Sache zoals bedoeld in de delictsomschrijving van Diebstahl.39. Op de Duitse wetgeving zal ik nader terugkomen in XI ‘Enkele beschouwingen van rechtsvergelijkende aard’ (nr. 41).

Heeft de wetgever blijkens de parlementaire stukken (de travaux préparatoires) zijn bedoeling helder uiteengezet, dan komt de richtinggevende wetshistorische interpretatie (historia leges) al snel in beeld. Enigszins hieraan verwant is de systematische (of dogmatische) interpretatiemethode waarbij de systematiek en het algemeen verband van de wet de richtsnoeren vormen.40.

Afzonderlijke aandacht verdient de vraag of en, zo ja, in hoeverre extensieve interpretatie toelaatbaar is. Als gezegd wordt deze wijze van interpreteren naar algemeen inzicht binnen een zekere marge aanvaardbaar geacht. Binnen een zekere marge, want er zit een kant aan die tegen het verbod van analogie aanschuurt. De grenslijn tussen beide is uiterst subtiel41., zo niet vloeiend42.. Zolang de extensieve interpretatie maar blijft binnen de polysémie van de betekenis van de wettekst, is er niets aan de hand. Als ik mij niet vergis ziet EHRM 22 november 1995 (C.R. v. UK), LJN AD2430, NJ 1997, 1 m.nt. Knigge — zonder een onderscheid te maken tussen analogische en extensieve interpretatie43. — onder ogen dat voortschrijdende en dus nieuwe maatschappelijke, technologische en rechtsontwikkelingen maken dat in het licht van de concrete feiten en omstandigheden van het geval de betekenis van bewoordingen van een delictsomschrijving zich in dienovereenkomstige zin aanpast. Wie (nogal rigide) meent dat de taalkundige uitleg van de bewoordingen van de wettekst op enig moment definitief zijn Wortlautgrenze heeft bereikt, sluit zijn ogen voor al hetgeen die toekomstige ontwikkelingen ons nog zullen brengen met betrekking tot de maatschappelijke en de juridische context waarin het recht functioneert. De rechtstaal leeft immers.

Als een hier te onderkennen criterium formuleert het EHRM in § 34: ‘Article 7 of the Convention cannot be read as outlawing the gradual clarification of the rules of criminal liability through judicial interpretation from case to case, provided that the resultant development is consistent with the essence of the offence and could reasonable be foreseen.’ Gezien deze uitspraak van het EHRM is er dus voor de nationale rechter een te zijner eigen beoordeling vast te stellen speelruimte waarbinnen de extensieve interpretatie nog aanvaardbaar is. De taalkundige uitleg mag uiteraard niet uitmonden in analogie en dient te blijven binnen de Wortlautgrenze, althans binnen de bewoordingen van de delictsomschrijving. Het antwoord op de vraag wanneer aan een bepaalde delictsomschrijving wordt voldaan, laat zich volgens vaste rechtspraak van de Hoge Raad niet in algemene termen vastleggen nu het sterk verweven is met de omstandigheden van het concrete geval.

Laat ik vooropstellen dat in weerwil van de toelichting op het middel85. het naar mijn mening in de onderhavige zaak niet gaat om een technische uiteenzetting over de werking van een computer door middel van uit bits en bytes bestaande commando's waaraan de binary digits ten grondslag liggen. De vertaling van de binary digits is, lijkt mij, op zichzelf geen computergegeven en (dus) niet denkbeeldig. Zij is — als waarneembaar resultaat daarvan — de zichtbaar gemaakte afbeelding van de computergegevens op het beeldscherm van de computer. Was RuneScape louter denkbeeldig — zoals het bord en de stukken onder blindschakers -, dan zou dit online computerspel niet speelbaar zijn. Terzijde wijs ik erop dat de inbeslagneming van vastgelegde digitale computerbestanden (in gegevensbestanden opgeslagen gegevens) door de wetgever mogelijk is gemaakt (zie art. 125i e.v. Sv, ingevoegd bij de Wet Computercriminaliteit I).

Hoewel in het middel en de toelichting daarop niet ter sprake gebracht, maar wel als contra-argument aangevoerd door de raadsman in diens hierboven (in nr. 6) genoemde pleitnota en door Moszkowicz in diens publicaties, permitteer ik mij nóg een opmerking vooraf te maken en wel over de regulerende bevoegdheid van de aanbieder en diens (intellectuele) eigendomsrechten. Dat de aanbieder van het spel bevoegd is zo nodig in het spelverloop in te grijpen, is gebaseerd op de bepalingen in het toegangscontract waarin de spelvoorwaarden en het toezicht op het correct naleven van de spelregels zijn geregeld, mede ten behoeve van de belangen van de deelnemers. Tussenkomst vindt pas plaats nadat en omdat een volgens de spelregels onreglementaire handeling, bijvoorbeeld het ontvreemden van een virtueel voorwerp, is geconstateerd. De ingreep van de aanbieder maakt de onrechtmatigheid ongedaan, maar dat laat uiteraard onverlet dát de valsspeler (buiten de spelregels om) het virtuele voorwerp van een ander afhandig heeft gemaakt.86.

Dat het virtuele masker en de virtuele amulet in het digitale spel RuneScape in strafrechtelijke zin aan het slachtoffer [slachtoffer] als deelnemer toebehoorden en voor (wederrechtelijke) toe-eigening vatbaar waren, lijkt mij evident. Juist ómdat de virtuele objecten aan de betrokken speler en niemand anders toebehoren, kan diens eigen ‘rijkdom’ en ‘kracht’ toenemen. En zoals het Hof, wellicht met in het achterhoofd het Elektriciteitsarrest (waarin gesproken werd over ‘kosten en moeite’, zie nr. 25), terecht heeft overwogen: het is de speler die tijd en energie in het verkrijgen van bepaalde waardevolle items steekt omdat deze de kans op een ‘overwinning’ in het spel aantoonbaar vergroten. Ook kan de opdracht luiden om (overeenkomstig de reguliere spelregels) een aan een medespeler toebehorende item te bemachtigen, opdat de eigen level wordt verhoogd. Voorts wijs ik er op dat ‘toebehoren’ in de zin van art. 310 Sr niet hetzelfde is als civielrechtelijke eigendom, aldus HR 25 juni 1946, NJ 1946, 503.87. Het contra-argument van de raadsman in diens pleitnota en van Moszkowicz in diens publicaties dat Jagex Ltd eigenaar van de virtuele items is en blijft, is in dit verband dan ook niet steekhoudend. Waar het strafrechtelijk om gaat is dat binnen de spelcontext het masker en de amulet zich in de beschikkingsmacht van [slachtoffer] bevonden. Als ik de toelichting op het middel goed lees, wordt daarin voornoemd argument ook niet aangevoerd. Integendeel zelfs, de steller van het middel zegt immers zelf dat het in RuneScape mede draait om het wegnemen van het virtuele bezit van de medespeler ten einde de eigen avatar te versterken. Deze constatering is mijns inziens juist.

Van belang is de vaststelling dat verzoeker en zijn medeverdachte buiten de spelcontext om op de bewezenverklaarde wijze zich de heerschappij over het masker en de amulet hebben verschaft en dat daarmee het oogmerk van wederrechtelijke toe-eigening is gegeven. Daarmee is ook het delictsbestanddeel ‘wegnemen’ vervuld. Wat de uitleg van dit bestanddeel betreft is in de loop der tijd in de rechtspraak van de Hoge Raad de verplaatsing van de feitelijke beschikkingsmacht over het ‘goed’ van de oorspronkelijke rechthebbende naar de verdachte centraal komen te staan. HR 22 maart 2011, LJN BP2627, formuleert het thans aldus: ‘Voor een veroordeling ter zake van (voltooide) diefstal van een aan een ander toebehorend goed — een en ander als bedoeld in art. 310 Sr — is onder meer vereist dat de dader zich een zodanige feitelijke heerschappij over dat goed heeft verschaft dan wel dit zodanig aan de feitelijke heerschappij van de rechthebbende heeft onttrokken dat de wegneming van het goed als voltooid kan gelden.’88. Ik meen dat in de onderhavige zaak aan dit vereiste is voldaan.

Het mag duidelijk zijn dat het masker en de amulet niet echt bestaan, want virtueel en onstoffelijk van aard zijn.89. Bezwaarlijk hoeft dit voor de uitleg van het begrip ‘goed’ niet te zijn, zo leert de rechtspraak van de Hoge Raad en, in zekere zin, de wordingsgeschiedenis van art. 310 Sr, indien compenserend sprake is van een vermogenswaarde. Welnu, hoe onstoffelijk of niet-tastbaar ook, het virtuele voorwerp is een te individualiseren object (‘individualiseerbaar’) en heeft binnen en buiten de spelcontext een zelfstandig bestaan en geldelijke waarde — er wordt zelfs in het werkelijke leven letterlijk om gevochten — en daarmee een (vooral ook economische) functie. Binnen het spelelement heeft het object een waarde die in geval van exclusiviteit de gelukkige deelnemer — in de woorden van het slachtoffer [slachtoffer] — ‘erg rijk’ en ‘heel sterk’ kan maken. Buiten de spelcontext — en dat is een realiteit — vertegenwoordigen met name de zeldzame items een waarde in echte valuta, zoals overduidelijk blijkt bij een bezoek aan (veiling)sites als eBay.

In het voorgaande zijn voldoende aanknopingspunten gelegen om tot het oordeel te komen dat in de RuneScape-zaak aan alle criteria uit het Elektriciteitsarrest van de Hoge Raad is voldaan. Er is immers sprake van: een zelfstandig bestaan en ‘individualiseerbaarheid’, de mogelijkheid tot het uitoefenen van feitelijke en exclusieve beschikkingsmacht, overdraagbaarheid en verhandelbaarheid, een vermogenswaarde en de mogelijkheid tot toe-eigening.

Daaruit vloeit evenwel nog niet zonder meer de conclusie voort dat het virtuele item in RuneScape een ‘goed’ in de zin van art. 310 Sr is. In het ‘Giraal geld’-arrest zijn immers nog twee hier in ogenschouw te nemen criteria door de Hoge Raad geformuleerd: de functie van het goed in het maatschappelijk verkeer en een redelijke wetsuitleg.

Dat het virtuele item door de maatschappelijke en technologische ontwikkelingen een (vooral ook economische) functie heeft verkregen — zowel binnen als buiten de spelcontext — lijdt op grond van het voorgaande geen twijfel meer.

Omtrent de vraag of in het algemeen bij ontvreemding van een virtueel item aan het criterium van de ‘redelijke wetsuitleg’ invulling is te geven — het Hof betrekt de ‘redelijke wetsuitleg’ expliciet in zijn overwegingen -, kan men zich tot op zekere hoogte terughoudend opstellen. Zou het enkel gaan om het onreglementair afpakken van een item van een ander, dan is inderdaad denkbaar de benadering van de hierboven (nr. 38) door mij aangehaalde Amerikaanse auteurs om te volstaan met ingrijpen door de aanbieder en aldus de kwestie intern op te lossen. Maar de verzwarende aspecten van het op [slachtoffer] toegepaste geweld en de bedreiging met geweld door verzoeker en diens medeverdachte plaatst wat mij betreft de onderhavige zaak geheel en al in een strafrechtelijk kader. Ook het Hof wijst daarop.

Het zijn in deze tijdgeest vooral de technologische ontwikkelingen in het betalingsverkeer, de informatietechniek en de communicatiemiddelen die maken dat de rechtspraktijk steeds opnieuw wordt uitgedaagd antwoord te geven op de vraag wat onder ‘goed’ is te verstaan. In dat opzicht kleurt de materiële invulling van het begrip ‘goed’ nog altijd bij. Het criterium van de ‘redelijke wetsuitleg’ maakt mogelijk om een klassieke strafbepaling als diefstal binnen de rechtsontwikkeling functioneel te modelleren naar die ontwikkelingen en de inzichten van de huidige tijd. Daartegen kan, meen ik, redelijkerwijs geen bezwaar bestaan. Ook een historisch pand kan met behoud van de eigen statuur zich heel goed lenen voor een moderne(re) inrichting.

Ik kom tot de slotsom dat in de onderhavige zaak zowel het virtueel masker als de virtuele amulet een ‘goed’ is in de zin van art. 310 Sr, nu

In de overwegingen van het Hof ligt de toetsing aan alle voornoemde criteria besloten. Aldus heeft het Hof de hem voorgelegde rechtsvraag in het juiste juridische beoordelingskader geplaatst. Voorts getuigt het bestreden oordeel van het Hof naar mijn mening van een juiste rechtsopvatting en is het niet onbegrijpelijk gelet op de daaraan ten grondslag gelegde overwegingen.

Het eerste middel faalt daarom.

Het tweede middel, in samenhang met de toelichting daarop gelezen, bevat de klacht dat het Hof de tegenover de verbalisant (hoofdagent van politie) afgelegde verklaringen van verzoekers medeverdachte ten laste van verzoeker tot het bewijs heeft gebezigd (bewijsmiddelen 2 en 3), terwijl het Hof tevens heeft vastgesteld dat ten aanzien van de bedoelde verhoren van deze medeverdachte zich een onherstelbaar vormverzuim heeft voorgedaan: deze verhoren zijn immers aangevangen en voortgezet zonder dat de medeverdachte is gewezen op diens recht op (consultatie)bijstand van een advocaat of vertrouwenspersoon. Nu het — aldus de steller van het middel — in deze zaak om een minderjarige verdachte en een ernstige schending van een rechtsbeginsel gaat, is de Schutznorm-leer niet van toepassing.

Ter terechtzitting is namens verzoeker — kort gezegd — aangevoerd dat de verklaringen van verzoeker en zijn medeverdachte niet tot bewijs mogen worden gebezigd nu deze in strijd met de Salduz-jurisprudentie zijn afgenomen. Het Hof heeft dit verweer als volgt verworpen:

Het middel stuit af op HR 7 juni 2011, LJN BP2740. Daarin heeft de Hoge Raad het volgende overwogen:

Gelet op deze overwegingen van de Hoge Raad geeft het oordeel van het Hof geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en behoefde dit oordeel geen nadere motivering.

Het middel faalt.

Het tweede middel kan worden afgedaan met de in art. 81 RO bedoelde motivering.

Ambtshalve vraag ik aandacht voor het volgende. Verzoeker heeft op 10 november 2009 beroep in cassatie ingesteld. De Hoge Raad zal uitspraak doen nadat sedertdien meer dan zestien maanden zijn verstreken.90. Dat brengt mee dat de redelijke termijn als bedoeld in art. 6, eerste lid, EVRM is overschreden. Dit moet leiden tot strafvermindering.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest voor wat betreft de hoogte van de opgelegde straf. De Hoge Raad kan de hoogte daarvan verminderen naar de gebruikelijke maatstaf. Voor het overige dient het beroep te worden verworpen.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG