HR, 22-12-2017, nr. 16/04699

In cassatie kan van de volgende feiten worden uitgegaan:

Bij Koninklijk Besluit (KB) van 1 september 20141.zijn ten algemene nutte en ten name van de Provincie voor de realisatie van het bestemmingsplan ‘Omlegging provinciale weg Baarle’ van de gemeente Baarle-Nassau onder meer ter onteigening aangewezen de volgende perceelsgedeelten (hierna gezamenlijk: ‘de percelen’ dan wel ‘het onteigende’):

a. kadastraal bekend gemeente Baarle-Nassau, sectie L, nummer 35 (totaal groot 02.20.05 ha), ter grootte van 00.84.07 ha, omschrijving terrein (akkerbouw), grondplannummer 4;

b. kadastraal bekend gemeente Baarle-Nassau, sectie L, nummer 36 (totaal groot 01.75.55 ha), ter grootte van 00.30.05 ha, omschrijving terrein (akkerbouw), grondplannummer 5;

c. kadastraal bekend gemeente Baarle-Nassau, sectie L, nummer 37 (totaal groot 02.02.00 ha), ter grootte van 00.29.75 ha, omschrijving terrein (akkerbouw), grondplannummer 6;

d. kadastraal bekend gemeente Baarle-Nassau, sectie L, nummer 38, (totaal groot 05.41.25 ha), ter grootte van 1.15.88 ha, omschrijving terrein (akkerbouw), grondplannummer 7;

e. kadastraal bekend gemeente Baarle-Nassau, sectie L, nummer 106, (totaal groot 4.27.00 ha), ter grootte van 0.75.09 ha, omschrijving wonen (agrarisch) en terrein (akkerbouw), plaatselijk bekend als Boschoven 24 te Baarle-Nassau;

zodat de totale oppervlakte die ter onteigening is aangewezen 3.34.84 ha bedraagt. De oppervlakte van het overblijvende is in totaal 12.31.01 ha.

In het KB is [betrokkene 2] als eigenaar van de percelen L35, L36 en L37 aangewezen; wijlen [betrokkene 1] is als eigenaar van de percelen L38 en L106 aangewezen.

Het onteigende wordt door [betrokkene 3] , weduwe van wijlen [betrokkene 1] , en door [betrokkene 2] (haar zoon) gebruikt in het kader van de door hen gedreven vennootschap onder firma [A] v.o.f.2.

Voorafgaand aan de inwerkingtreding van het bestemmingsplan ‘Omlegging provinciale weg Baarle’ gold voor het onteigende het bestemmingsplan ‘Buitengebied’ uit 1990 en de ‘Partiële Herziening 1994’. Hierin was aan het onteigende een agrarische bestemming gegeven. Het bestemmingsplan ‘Omlegging provinciale weg Baarle’ voorziet in de omlegging van een provinciale weg om Baarle-Nassau heen ter verbetering van de leefbaarheid en verkeersveiligheid in de kom van Baarle-Nassau. Aan het onteigende is de bestemming ‘verkeer’ toegekend.3.

De percelen L35, L36, L37 en L38 omvatten een aaneengesloten blok cultuurgrond waarvan een strook langs de Fransebaan wordt onteigend. Het perceel L106 wordt door de onteigening doorsneden zodat er zowel ten noorden als ten zuiden van het onteigende een overblijvend gedeelte resteert.4.

Bij beschikking van 22 januari 2015 zijn op de voet van art. 54a Ow drie deskundigen en een rechter-commissaris benoemd. De vervroegde descente heeft op 31 maart 2015 plaatsgevonden. Twee van de deskundigen hebben het onteigende en het overblijvende op 29 mei 2015 in aanwezigheid van (vertegenwoordigers van) partijen nogmaals opgenomen.

[betrokkene 2] c.s. hebben zich gerefereerd aan het oordeel van de rechtbank voor wat betreft het vervroegd uitspreken van de onteigening van de percelen. Bij vonnis van 27 mei 2015 heeft de rechtbank de vervroegde onteigening van de percelen uitgesproken. De rechtbank heeft het door de Provincie als onteigenende partij wegens de onteigening aan [betrokkene 2] c.s. te betalen voorschot bepaald op:

– € 152.876,70 inzake de onteigening van de percelen van [betrokkene 2] en

– € 230.782,50 inzake de onteigening van de percelen van wijlen [betrokkene 1] ,

zijnde, in beide gevallen, 90% van het door de Provincie in de dagvaarding ter zake de schadeloosstelling aangeboden bedrag.

De vonnissen van 27 mei 2015 zijn op 20 juli 2015 ingeschreven in de openbare registers.5.

Op 29 december 2015 is het definitieve deskundigenrapport gedeponeerd. De deskundigen hebben daarin de aan [betrokkene 2] c.s. te betalen schadeloosstelling als volgt begroot:

waarde ( [betrokkene 2] ) € 100.709,—

waarde (wijlen [betrokkene 1] ) € 137.434,—

bijkomende schade van [betrokkene 2] c.s. € 149.527,—

schade van derde-belanghebbenden nihil

totaal € 387.670,—

Bij vonnis van 13 juli 2016 heeft de rechtbank de aan [betrokkene 2] c.s. te betalen schadeloosstelling als volgt bepaald:6.

waarde ( [betrokkene 2] ) € 100.709,—

waarde (wijlen [betrokkene 1] ) € 137.434,—

bijkomende schade van [betrokkene 2] c.s. € 151.876,— + PM

totaal € 390.019,— + PM

De Provincie is voorts veroordeeld in de kosten van het geding, aan de zijde van [betrokkene 2] c.s. begroot op € 48.812,66 (incl. BTW) ter zake kosten van juridische bijstand en € 45.927,50 (incl. BTW) ter zake kosten van overige deskundige bijstand.

Op 26 juli 2016 hebben [betrokkene 2] c.s. – gelet op art. 52 lid 2 en lid 3 Ow jo. 54t en 80 Ow tijdig – ter griffie van de rechtbank verklaard cassatieberoep in te stellen tegen het vonnis van de rechtbank van 13 juli 2016.

Op 6 september 2016 hebben [betrokkene 2] c.s. – gelet op art. 53 lid 1 jo. art. 54t lid 1 en 80 Ow tijdig – de cassatieverklaring aan de Provincie doen betekenen met dagvaarding van de Provincie in cassatie. De Provincie heeft van antwoord gediend en voorwaardelijk incidenteel cassatieberoep ingesteld. [betrokkene 2] c.s. hebben van antwoord in het incidenteel cassatieberoep gediend. Beide partijen hebben hun standpunten schriftelijk doen toelichten door hun advocaten, waarna nog van re- en dupliek is gediend.

Het principaal cassatiemiddel formuleert verschillende klachten tegen het vonnis van de rechtbank van 13 juli 2016 (hierna: het vonnis).

Algehele bedrijfsverplaatsing als uitgangspunt van de schadebegroting?

Onderdeel 1 is gericht tegen rechtsoverweging 2.13 van het vonnis:

‘2.13 (...) De deskundigen hebben ter gelegenheid van het pleidooi nader toegelicht dat als gevolg van de onderhavige onteigening niet de noodzaak bestaat om het gehele bedrijf van [betrokkene 2] [7.] te reconstrueren. [betrokkene 3] en [betrokkene 2] zijn volgens hen agrarisch ondernemer met een bescheiden inkomen. De grond wordt deels gebruikt voor de teelt van graszoden, deels voor andere teelt. Volgens de deskundigen blijkt uit de jaarstukken dat de omzet van de vof in 2014 € 70.000,00 bedroeg, waarvan € 44.000,00 door graszodenteelt.

De deskundigen hebben voorts nader toegelicht dat gesteld noch is gebleken van concrete uitbreidingsmogelijkheden van de huiskavel, die thans, als gevolg van de onteigening, gefrustreerd zouden zijn. Volgens de deskundigen kan uit de inhoud van de door [betrokkene 2] ter ondersteuning van zijn stelling overgelegde brief van de Rabobank niet worden afgeleid dat er sprake was van een (concreet) uitbreidingsplan.

De rechtbank neemt het oordeel en de motivering van de deskundigen over en maakt deze tot de hare. Het primaire verweer van [betrokkene 2] wordt verworpen.’

Onder 1.1.1 klaagt het onderdeel in de kern dat de rechtbank heeft miskend dat de beslissing of de berekening van de schadeloosstelling al dan niet wordt gebaseerd op ‘algehele reconstructie’ niet, althans niet alleen, kan worden gebaseerd op (i) de enkele vaststelling dat met de onderneming een relatief bescheiden omzet wordt behaald, noch (ii) de enkele vaststelling dat geen sprake is van een concreet uitbreidingplan of van concrete uitbreidingsmogelijkheden, noch (iii) op deze beide omstandigheden in samenhang beschouwd. Het onderdeel beroept zich op de arresten Van Doorn/Staat8.en Achalhi/’s-Gravenhage.9.Onder 1.1.2 betoogt het onderdeel dat indien de rechtbank dit niet heeft miskend, de beslissing van de rechtbank niet (voldoende) begrijpelijk is gemotiveerd in het licht van een aantal door [betrokkene 2] c.s. aangevoerde essentiële stellingen.

Met ‘algehele reconstructie’ als (bepleite) basis voor de berekening van de schadeloosstelling bedoelt de steller van het middel klaarblijkelijk te zeggen dat dient te worden uitgegaan van de veronderstelling dat een redelijk handelend persoon in de positie van [betrokkene 2] c.s. alle niet onteigende grond zou verkopen en elders aaneengesloten grond zou aankopen en zijn bedrijfsvoering naar die locatie zou verplaatsen. Duidelijkheidshalve spreek ik liever van ‘algehele bedrijfsverplaatsing’.

Mijns inziens is het oordeel van de rechtbank niet in strijd met het recht en ook niet onbegrijpelijk. Uit het enkele gegeven dat de rechtbank twee omstandigheden uitdrukkelijk in haar vonnis heeft benoemd, volgt niet dat de rechtbank meende dat niet álle omstandigheden van het geval van belang zijn. Het is niet onbegrijpelijk dat de rechtbank de hoogte van het in de onderneming gegenereerde inkomen en het al dan niet bestaan van concrete uitbreidingsmogelijkheden als de belangrijkste kwesties beschouwde en het is niet ontoelaatbaar dat zij zich in haar motivering daartoe heeft beperkt. Door wat betreft het eerste aansluiting te zoeken bij de in het bedrijf van [betrokkene 2] c.s. gegenereerde omzet, zou de rechtbank [betrokkene 2] c.s. mogelijk hebben tekortgedaan indien de bedrijfskosten zeer laag zouden zijn geweest en dus het netto resultaat voor belastingen relatief hoog, maar dat is niet het geval. Het resultaat van de onderneming bedroeg in de afgelopen jaren gemiddeld € 12.433 per jaar.10.Hoezeer ook het ondernemerschap van [betrokkene 2] c.s. respect verdient, dat neemt niet weg dat het realistisch is om – volgens hetgeen de rechtbank met haar overweging impliceert – onder ogen te zien dat aldus hun stok niet zeer ver reikt. Waar [betrokkene 2] c.s. zich op het wegvallen van uitbreidingsmogelijkheden hebben beroepen, heeft de rechtbank zich vervolgens terecht de vraag gesteld of zulke mogelijkheden – de onteigening weggedacht – er inderdaad waren. In navolging van de deskundigen is de rechtbank ervan uitgegaan dat van het bestaan van ‘concrete uitbreidingsmogelijkheden’ niet kan worden uitgegaan. Op grond van een en ander is de rechtbank klaarblijkelijk tot de conclusie gekomen dat een redelijk handelend persoon in de omstandigheden van [betrokkene 2] c.s., indien hij zijn bedrijf niet meer op het onteigende kan voortzetten, niet voor algehele bedrijfsverplaatsing zal kiezen, maar in plaats daarvan voor een reconstructie waarbij het bedrijf gedeeltelijk wordt verplaatst, en de onderneming dus deels op de reeds door [betrokkene 2] c.s. in gebruik zijnde maar niet onteigende gronden en deels op nieuw aan te kopen gronden wordt voortgezet. Aan de nadelen die met een gedeeltelijke bedrijfsverplaatsing gepaard gaan, is vervolgens door de rechtbank tegemoet gekomen door toekenning van schadeloosstelling voor herinvesteringsschade (rechtsoverweging 2.41 e.v.), aankoopkosten (rechtsoverweging 2.45), kosten voor een aankoopmakelaar en een deskundige teeltkundig bodemonderzoek (rechtsoverweging 2.49 e.v.), kosten voor de aanleg van een beregeningsinstallatie op de vervangende grond (rechtsoverweging 2.52 e.v.), overige aanpassingskosten (rechtsoverweging 2.56 e.v.), inkomensschade (rechtsoverweging 2.59), omrijschade (rechtsoverweging 2.61.1 e.v.) en opbrengstverlies (rechtsoverweging 2.65 e.v.). Naar het kennelijke, niet onjuiste en evenmin onbegrijpelijke oordeel van de rechtbank worden [betrokkene 2] c.s. aldus in een gelijkwaardige vermogens- en inkomenspositie gebracht ten opzichte van de situatie vóór onteigening.

De verwijzing van [betrokkene 2] c.s. naar de arresten Achalhi/’s-Gravenhage en Van Doorn/Staat maakt het voorgaande niet anders. Beide arresten gingen niet over een situatie zoals de onderhavige, waar voortzetting van de onderneming steeds het uitgangspunt is geweest. Voornoemde arresten betreffen de keuze tussen voortzetting van het bedrijf in aangepaste vorm en (algehele) liquidatie van de onderneming. Dat is een wezenlijk andere keuze dan die tussen de ene dan wel de andere variant van voortzetting van het bedrijf van de onteigende. Liquidatie grijpt diep in in het bestaan van de onteigende: ze gaat uit van het einde van het ondernemerschap. Dat einde is hier niet aan de orde.

Nog wat anders gezegd: aan de keuze waarop het onderdeel ziet, namelijk die tussen algehele of gedeeltelijke bedrijfsverplaatsing, gaat een andere keuze vooraf, namelijk die tussen voortzetting of liquidatie van het bedrijf van de onteigende. De arresten Achalhi/’s-Gravenhage en Van Doorn/Staat zien uitsluitend op die voorafgaande keuze. Bovendien heeft de rechtbank wat betreft die voorafgaande keuze reeds in de door [betrokkene 2] c.s. gewenste zin beslist (ook al is dat in het bestreden vonnis niet uitgeschreven en is het in rechtsoverweging 2.13 enkel verondersteld). Het beroep dat [betrokkene 2] c.s. op genoemde arresten doet, is dus niet alleen niet op zijn plaats – zij hebben daarbij ook geen belang.

Hetgeen het onderdeel onder 1.1.1 voorts nog inhoudt, stuit op het voorgaande eveneens af.

De onder 1.1.2 van het middel opgesomde, als essentieel aangeduide stellingen van [betrokkene 2] c.s. maken het voorgaande evenmin anders. Ik licht dat als volgt toe:

a. De stellingen onder a tot en met e komen erop neer dat [betrokkene 2] c.s. door de onteigening de mogelijkheid tot de verkoop van graszoden aan huis verliezen, met opbrengstderving tot gevolg. Deze stellingen zijn niet beslissend voor de vraag of al dan niet van algehele bedrijfsverplaatsing moet worden uitgegaan, omdat met de beweerde opbrengstderving ook als bijkomende schade rekening kan worden gehouden.

b. De stellingen onder f tot en met h komen erop neer dat de onderneming een uitbreidingsstrategie heeft, dat er een investeringsplan is dat voorziet in de bouw van een nieuwe bedrijfsruimte, machines en installaties, met een financieringsbehoefte van € 230.000,— en dat kredietverstrekkers zeer terughoudend zijn om nog investeringen te verstrekken op basis van de bedrijfslocatie na onteigening. Van belang is dat deze stellingen worden ingenomen in een rapport van Flynth dat [betrokkene 2] c.s. als bijlage bij hun nota aan de deskundigen van 31 maart 2015 in het geding hebben gebracht. Deze nota betreft hun inbreng voorafgaand aan de vervroegde descente. In cassatie blijkt niet dat [betrokkene 2] c.s. deze stellingen ook in de gedingstukken of in hun reactie op het voorlopige rapport van de deskundigen hebben ingenomen. Reeds daarom behoefde de rechtbank op de bedoelde stellingen niet in te gaan. Los daarvan nog: in het rapport van Flynth is geen enkele onderbouwing van de stellingen omtrent de uitbreidingsstrategie en het investeringsplan te vinden.11.

c. De vermelding door het onderdeel van de stellingen onder i (brief van de Rabobank zou het standpunt van [betrokkene 2] c.s. bevestigen) en j (‘een redelijk handelend ondernemer zou voor algehele reconstructie kiezen’) gaat eraan voorbij dat de verwerping daarvan voldoende duidelijk in rechtsoverweging 2.13 besloten ligt.

Ten slotte nog het volgende. Op enkele plaatsen wijst het eerste onderdeel op het ontbreken van een inhoudelijk proces-verbaal van de pleidooizitting. Het aanvankelijke proces-verbaal is door de rechtbank echter later aangevuld met een zes pagina’s tellend nader proces-verbaal.

Het onderdeel faalt.

Waardevermindering overblijvende

Onderdeel 2 richt motiveringsklachten tegen rechtsoverwegingen 2.29 en 2.29.2, voor zover de rechtbank daar oordeelt over de waardevermindering van het overblijvende van het perceel aan de Boschoven 24 (perceel L106). De rechtbank overweegt als volgt:

‘2.29 De rechtbank neemt het oordeel en de motivering van de deskundigen ten aanzien van de door hen geschatte waardevermindering van het overblijvende over, met dien verstande dat onder het kopje “eigendom ten name van de erven [betrokkene 2] vóór onteigening” als grootte van perceel L106 (delen A t/m D) een aantal van 35.550 m2 dient te worden vermeld en niet 29.550 m2 zoals door de deskundigen in hun berekening is opgenomen. Onder het kopje “Af: waarde na onteigening” dient achter perceel L106 een aantal van 7.509 m2 te worden opgenomen in plaats van 1.509 m2. Deze aanpassing in de berekening heeft geen gevolgen voor de uitkomst van de door de deskundigen berekende waardevermindering. Per saldo komt dit neer op hetzelfde bedrag. De rechtbank overweegt hiertoe het navolgende.

(...)

Met betrekking tot de door [betrokkene 2] gestelde waardevermindering van de bedrijfswoning en de bedrijfsgebouwen aan de Boschoven 24 wordt verwezen naar hetgeen hiervoor onder 2.13 is overwogen omtrent de door [betrokkene 2] gestelde uitbreidingsmogelijkheden. De deskundigen hebben daarnaast toegelicht dat de waarde van het bouwvlak met name wordt bepaald door de oppervlakte en bebouwingsmogelijkheden daarvan en de staat van de aanwezige bebouwing. Dat is door [betrokkene 2] niet betwist.

Ten aanzien van de stelling van [betrokkene 2] dat het bouwblok te hoog is gewaardeerd, hebben de deskundigen ter gelegenheid van het pleidooi meegedeeld dat, ook als dat zo zou zijn, dit niets uitmaakt voor de berekening van de waardevermindering, omdat het bouwblok volgens de deskundigen geen waardevermindering ondergaat als gevolg van onderhavige onteigening.’

Onder 2.1.1 betoogt het onderdeel dat [betrokkene 2] c.s. wel degelijk gemotiveerd hebben betwist dat de waarde van het bouwvlak met name wordt bepaald door de oppervlakte en de bebouwingsmogelijkheden daarvan en de staat van de aanwezige bebouwing. Bij pleidooi hebben [betrokkene 2] c.s. immers de stelling ingenomen dat de waarde van de huiskavel direct samenhangt met de hoeveelheid grond in eigendom c.q. het potentieel aan gronden die te verwerven zijn in de onmiddellijke nabijheid van het bouwvlak. Het onderdeel betoogt dat juist in dat verband door [betrokkene 2] c.s. is aangevoerd dat als gevolg van de doorsnijding van perceel L106 door de na onteigening aan te leggen rondweg, tot in lengte van jaren geen enkele noemenswaardige huiskaveluitbreiding mogelijk zal zijn. Dat heeft volgens het onderdeel tot gevolg dat het perceel L106 na de onteigening alleen nog met een zeer forse aderlating op de koopprijs verkocht kan worden, in welk verband in eerste aanleg verwezen is naar het rapport van partijdeskundige ’t Gantvoort.12.Onder 2.1.2 betoogt het onderdeel voorts dat het oordeel van de rechtbank innerlijk tegenstrijdig is, waar de rechtbank in rechtsoverweging 2.21 (bedoeld is klaarblijkelijk rechtsoverweging 2.22) wel het advies van de deskundigen volgt dat ‘een kavel die is gelegen aansluitend aan het bouwvlak waarop zich de boerderij met bedrijfsgebouwen bevindt of een kavel die na aankoop gevoegd kan worden bij een bestaande huiskavel van de koper geldt dat deze in het vrije commerciële verkeer door partijen hoger wordt gewaardeerd dan kavels die die eigenschap niet hebben (zogenaamde veldkavels). De reden daarvoor is met name gelegen in het efficiënt werken en de directe bereikbaarheid van die gronden ten opzichte van de boerderij.’13.Deze redenering impliceert immers ook het tegenovergestelde: als nooit meer veldkavels aan een huiskavel kunnen worden toegevoegd, dan zal een koper in het vrije commerciële verkeer minder voor die huiskavel met bouwblok overhebben, aldus nog steeds het onderdeel. Onder 2.1.3 bevat het onderdeel nog een drietal nadere motiveringsklachten en onder 2.2 een voortbouwklacht.

Mijns inziens treft het onderdeel doel. Voor de berekening van de waardevermindering van het overblijvende is bepalend een vergelijking van de werkelijke waarde van het geheel (het onteigende en het overblijvende tezamen) vóór de onteigening met de werkelijke waarde van het onteigende en de werkelijke waarde van het overblijvende na onteigening.14.De werkelijke waarde van agrarische opstallen en van een agrarisch bouwblok wordt in belangrijke mate bepaald door de grootte van de huiskavel. Telders merkt met betrekking tot ‘de hofstede met haar agrarische opstallen, waarvan de bijbehorende landerijen ten dele in een bestemmingsplan zijn begrepen en zijn bestemd tot bouwterrein’ op dat de onteigening ‘ongetwijfeld de bedrijfsgebouwen niet ongevoelig in waarde zal doen dalen’.15.Achtergrond van deze waardedaling is inderdaad (zoals door de rechtbank in rechtsoverweging 2.22 in het verband van het waardeverschil tussen de huiskavel en veldkavels wél onder ogen is gezien) dat efficiëntievoordelen wegvallen die verband houden met de directe bereikbaarheid van de huiskavel vanuit de opstallen en vanaf het omliggende erf. In het verlengde van het voorgaande geldt dat het wegvallen van potentiële uitbreidingsmogelijkheden van de huiskavel eveneens tot een waardedaling van de agrarische opstallen en het agrarisch bouwblok leidt. Een redelijk handelend koper zal voor de opstallen respectievelijk het bouwblok een hogere prijs over hebben indien hij de hoop kan koesteren dat hij in staat zal zijn het huisperceel door een of meer aanvullende grondaankopen in de toekomst te vergroten (met een belangrijke meerwaarde zowel voor de opstallen en het bouwblok als voor de aanvullend te verwerven gronden) dan de redelijk handelende koper die deze hoop niet kan koesteren. In welke mate in het bedoelde geval waardedaling plaatsvindt, hangt uiteraard van de omvang van de wegvallende potentiële uitbreidingsmogelijkheden af.

Dat beide, zowel verkleining van de huiskavel als het wegvallen van potentiële uitbreidingsmogelijkheden, in het onderhavige geval inderdaad aan de orde is, lijkt te volgen uit onderstaand kaartje (bijlage 4 bij het deskundigenbericht). De oorspronkelijke bij het erf behorende huiskavel betreft de gedeelten A, B, C en D. Gedeelte C is onteigend. Gedeelte D is niet langer rechtstreeks vanaf het erf te bereiken. Van de oorspronkelijke huiskavel resteren dus alleen nog de gedeelten A en B.

De deskundigen hebben in hun rapport de waarde van het erf voor en na onteigening op hetzelfde bedrag gesteld (namelijk € 357.500,—).16.Wie voor die opmerkelijke taxatie in hun rapport naar een begrijpelijke motivering zoekt, leest die enkel in de vorm van een reactie op hetgeen [betrokkene 2] c.s. naar aanleiding van het concept-rapport naar voren hebben gebracht:17.

‘Namens [betrokkene 2] is naar aanleiding van het conceptadvies naar voren gebracht dat sprake zou zijn van een summiere motivering door deskundigen van de taxatie van de waardevermindering. Verwezen wordt naar een bij brief van 12 augustus 2015 overgelegd aanvullend taxatierapport van ’t Gantvoort B.V. waarin uitvoerig en gedetailleerd wordt gemotiveerd waarom sprake is van een aanmerkelijke waardevermindering, zowel in de vorm van snijschade als in de vorm van waardevermindering van het agrarisch bouwblok aan de Boschoven 24. Anders dan ’t Gantvoort B.V blijven deskundigen echter van oordeel dat de bedrijfswoning en bedrijfsgebouwen aan de Boschoven 24 als gevolg van de onderhavige onteigening geen waardevermindering zullen ondervinden. Voorzover dit door ’t Gantvoort B.V. wordt gemotiveerd door de stelling dat de aanleg van de rondweg de uitbreidingsmogelijkheden van de huiskavel blijvend onmogelijk heeft gemaakt, vermogen deskundigen dat niet in te zien. Gesteld noch gebleken is dat sprake is geweest van concrete uitbreidingsmogelijkheden die thans als gevolg van de onteigening gefrustreerd zouden zijn. Bovendien wordt de waarde van het bouwvlak vooral bepaald door de oppervlakte en bebouwingsmogelijkheden daarvan alsmede de staat van de aanwezige bebouwing.’

De rechtbank heeft zich bij het advies van de deskundigen aangesloten. Daarbij heeft de rechtbank klaarblijkelijk rekening gehouden met de mogelijkheid dat [betrokkene 2] c.s. in zoverre gelijk hebben, dat de waarde van een bouwblok mede door uitbreidingsmogelijkheden wordt bepaald. Dat de rechtbank vervolgens toch niet met een waardevermindering van het bouwblok heeft gerekend, berust erop dat volgens (deskundigen en) rechtbank concrete uitbreidingsmogelijkheden voor [betrokkene 2] c.s. nooit hebben bestaan en dus ook niet kunnen zijn weggevallen.

Eerst de omstandigheid dat een deel van de huiskavel is onteigend (gedeelte C), en een ander deel van die kavel niet langer met het erf in rechtstreekse verbinding staat (gedeelte D). Waarom die omstandigheid niet tot een waardevermindering van het erf leidt, is door deskundigen en rechtbank in het geheel niet toegelicht en is zonder toelichting niet begrijpelijk. Hoewel het onderdeel de meeste woorden wijdt aan de hierna te bespreken omstandigheid dat potentiële uitbreidingsmogelijkheden zijn weggevallen, lees ik subonderdeel 2.1.1 zo dat het zich mede op dit punt richt (vergelijk in het bijzonder de derde volzin van dat subonderdeel18.).

Dan in de tweede plaats het wegvallen van potentiële uitbreidingsmogelijkheden. Zoals hiervoor gezegd is de maatstaf de prijs die een redelijk handelend koper voor de opstallen respectievelijk het bouwblok zal willen betalen. Anders dan waar de deskundigen en de rechtbank van zijn uitgegaan, is dus niet bepalend of voor de erven [betrokkene 2] ooit concrete mogelijkheden hebben bestaan om daadwerkelijk tot uitbreiding van de huiskavel te komen. Een andere motivering die begrijpelijk kan maken waarom niet (ook) het wegvallen van potentiële uitbreidingsmogelijkheden de waarde van het erf doet afnemen, bevat het vonnis niet. Ook in zoverre slaagt dus het onderdeel.

Men lette in dit verband op het verschil met (de context van) rechtsoverweging 2.13, waarnaar de rechtbank in rechtsoverweging 2.19.2 verwijst. Daar gaat het om de vraag wat een redelijk handelend persoon in een vergelijkbare positie als de erven [betrokkene 2] naar aanleiding van de onteigening zou doen. In dat verband is wél van belang of de erven [betrokkene 2] concrete uitbreidingsmogelijkheden hebben gehad die door de onteigening zijn gefrustreerd, omdat die eventuele omstandigheid medebepalend kan zijn voor het doen en laten van de bedoelde redelijk handelende persoon in een vergelijkbare positie. Hier gaat het om de verminderde werkelijke waarde van het overblijvende, waarvoor een redelijk handelend koper de maatstaf is. Die redelijk handelende koper kan gemakkelijk mogelijkheden hebben of in de toekomst verwachten die de erven [betrokkene 2] nimmer hebben gehad of zouden hebben kunnen verwachten. Die redelijk handelende koper kan immers ook iemand zijn met meer financiële armslag dan de erven [betrokkene 2] , dan wel in enig ander opzicht van hen verschillen. Laten we, zoals de rechtbank en deskundigen klaarblijkelijk hebben gedaan, de potentiële mogelijkheden van derden buiten beschouwing, dan onthouden we aan de erven [betrokkene 2] een deel van de (werkelijke) waarde die zij de onteigening weggedacht door verkoop aan zo’n derde zouden hebben kunnen realiseren.

Herinvesteringsschade

Onderdeel 3 houdt verband met de stelling van [betrokkene 2] c.s. dat de Fransebaan vóór de onteigening door [betrokkene 2] c.s. werd gebruikt als kavelpad en dat zij door de onteigening een nieuw kavelpad moeten aanleggen op het overblijvende, waardoor dat deel van de overblijvende gronden niet meer voor teeltdoeleinden kan worden aangewend. Het onderdeel is gericht tegen rechtsoverweging 2.44, voor zover dat luidt als volgt:

‘2.44 (...) De rechtbank volgt de deskundigen voorts in hun oordeel dat het verlies van het kavelpad niet meegenomen dient te worden bij de aankoopkosten van de vervangende grond. [betrokkene 2] raakt deze grond niet kwijt. Hij kan deze niet meer gebruiken en leidt daardoor inkomensverlies. (...)’

Onder 3.1.1 betoogt het onderdeel dat de rechtbank heeft miskend dat als bij de begroting van de schadeloosstelling wordt uitgegaan van gedeeltelijke reconstructie, de omvang van de vervangende grond waarop de schadeloosstelling wordt gebaseerd niet per definitie als wetmatigheid wordt bepaald uitsluitend door de omvang van de grond die de onteigende als gevolg van de onteigening verliest, maar dat het criterium is dat de onteigende na onteigening in een gelijkwaardige inkomens- en vermogenspositie moet zijn gebracht ten opzichte van de situatie vóór onteigening. Bij de begroting van de schade zal volgens het onderdeel in ieder geval beoordeeld moeten worden of de onteigende daadwerkelijk in een gelijkwaardige inkomens- en vermogenspositie wordt gebracht als uitsluitend gekapitaliseerd te berekenen inkomensschade wordt toegewezen en als hij dus niet in staat wordt gesteld de te verliezen teeltgrond te compenseren met vervangende teeltgrond. Onder 3.1.2 voegt het onderdeel hier aan toe dat voor zover de rechtbank dit niet heeft miskend, zij haar oordeel in ieder geval niet (voldoende) begrijpelijk heeft gemotiveerd met de enkele overweging dat de niet meer te gebruiken grond niet voor vervanging in aanmerking komt omdat [betrokkene 2] c.s. ‘deze grond niet kwijtraakt’. Zodoende heeft de rechtbank volgens het onderdeel niet (voldoende) begrijpelijk gerespondeerd op de essentiële stelling van [betrokkene 2] c.s. dat zij beteelbare oppervlakte kwijtraken doordat zij als gevolg van de onteigening een kavelpad op het overblijvende moeten aanleggen en dat zij extra beteelbare oppervlakte moeten aankopen om na onteigening in dezelfde vermogens- en inkomenssituatie te blijven.

Beide subonderdelen falen. Zou de rechtbank de Provincie hebben veroordeeld tot vergoeding van de aankoopkosten van vervangende teeltgrond ter grootte van het aan te leggen kavelpad, dan zou zij [betrokkene 2] c.s. daarmee in staat hebben gesteld vervangende grond te verkrijgen in de plaats van grond die niet onteigend is. Dat is in strijd met het beginsel dat de onteigende na de onteigening in een inkomens- en vermogenspositie moet worden gebracht die gelijkwaardig is aan de positie waarin hij vóór de onteigening verkeerde. Het nadeel dat [betrokkene 2] c.s. ondergaan, hebben (de deskundigen en) de rechtbank terecht in aanmerking genomen bij de waardevermindering van het overblijvende (zie rechtsoverweging 2.25 e.v. van het vonnis) en daarnaast als bijkomende schade (zie rechtsoverweging 2.65 e.v. van het vonnis).

Volgens het slot van de klacht onder 3.1.2 maakt een gekapitaliseerd berekende vergoeding van inkomensschade het ‘eeuwigdurend verlies van beteelbare grond’ niet goed. Voor zover de steller van het middel mede op vermogensnadeel het oog heeft gehad, geldt dat het bedoelde eeuwigdurend verlies reeds in de toegekende vergoeding ter zake van de waardevermindering van het overblijvende is verdisconteerd. Voor het overige (dus wat betreft de door [betrokkene 2] c.s. geleden en te lijden inkomensschade) geldt dat de mogelijkheid dat de compensatie onvolledig is, inderdaad bestaat, omdat die mogelijkheid aan iedere gekapitaliseerd berekende vergoeding nu eenmaal inherent is. Onzekerheid over de toekomst bestond echter ook voorafgaand aan de onteigening. Zulke onzekerheid impliceert bovendien dat er evenzeer omstandigheden denkbaar zijn waaronder [betrokkene 2] c.s. ter zake van inkomensschade méér ontvangen dan zij uiteindelijk als gevolg van de onteigening zullen blijken te hebben verloren. Een gekapitaliseerd berekende vergoeding houdt op gepaste wijze rekening met zowel goede als kwade kansen. Men vergelijke wat Telders schreef:19.

‘De rechter past in het algemeen deze berekening toe; hij vermenigvuldigt het jaarlijkse inkomen-verlies van de eigenaar-ondernemer met de factor 10. Vraag niet: waarom? er is geen mens die dit zeggen kan. De rechter moet iets zeggen en hij zegt het eenvoudige: tien maal. Het enige wat hiervan te zeggen valt is, dat de rechter hiermede niet gezegd heeft, dat de duur van de bedrijfsvoortzetting geschat moet worden op ± 13 jaar en dat hij ook niet gezegd heeft, dat de rentestand in deze 13 jaar gemiddeld 4% zal zijn. Hij heeft met de woorden “tien maal” niets anders tot uitdrukking gebracht dan dat een eigenaar, voorzien van de aldus berekende som, de ongewisheden des levens zal kunnen ondergaan als ware hij niet onteigend.’

Het onderdeel faalt.

Inkomensschade, gederfd inkomen

Onderdeel 4 richt zich tegen rechtsoverweging 2.61, waar de rechtbank over de inkomensderving die [betrokkene 2] c.s. lijden gedurende een zoekperiode naar vervangende grond van drie jaar, als volgt overweegt:

‘2.61 De rechtbank overweegt dat de deskundigen ter gelegenheid van het pleidooi hebben toegelicht dat de door [betrokkene 2] opgevoerde derving veel hoger is dan zoals blijkt uit de jaarstukken.

De rechtbank is met de deskundigen van oordeel dat voor de berekening van de inkomensschade dient te worden uitgegaan van de gegevens zoals die blijken uit de door [betrokkene 2] overgelegde jaarstukken. Zij volgt het oordeel en de motivering van de deskundigen op dit punt en maakt deze tot de hare.’

Onder 4.1.1 betoogt het onderdeel dat de rechtbank heeft verzuimd te responderen op de essentiële stelling van [betrokkene 2] c.s. dat de rechtbankdeskundigen ten onrechte uitgaan van het gemiddelde saldo van alle grond (€ 0,094 per m2 per jaar); zij hadden hun berekening volgens het onderdeel uitsluitend moeten baseren op het circa tienvoudige saldo van de graszodenteelt (€ 0,90 per m2 per jaar, volgens [betrokkene 2] c.s.), omdat juist de percelen die geschikt zijn voor de graszodenteelt door de onteigening zijn verloren.20.Het onderdeel vervolgt dat het oordeel van de rechtbank en deskundigen tegenstrijdig is, omdat de deskundigen in hun rapport ervan uitgaan dat de aan te kopen vervangende grond geschikt moet zijn voor de teelt van graszoden.21.Daarmee zouden de deskundigen volgens het onderdeel te kennen hebben gegeven dat op de door onteigening verloren gegane grond specifiek graszodenteelt werd bedreven.

Volgens het kennelijke oordeel van de rechtbank, in navolging van deskundigen, kan niet uit worden gegaan van het beweerdelijk door [betrokkene 2] c.s. met de graszodenteelt behaald saldo (in de zin van omzet minus toe te rekenen kosten), omdat uit de jaarstukken anders blijkt. Daarbij verwijst de rechtbank naar de uitleg die de deskundigen bij gelegenheid van het pleidooi hebben gegeven. Die uitleg is klaarblijkelijk enkel verkort in het nader proces-verbaal gekomen, want daar lees ik niet meer dan het volgende:22.

‘De door [betrokkene 2] opgevoerde derving is veel hoger dan zoals deze blijkt uit de jaarstukken.’

Voor de klacht zou ik mogelijk hebben kunnen voelen als [betrokkene 2] c.s. hun claim dat zij € 0,90 per m2 kunnen verdienen, enigszins hadden toegelicht. Maar dat hebben zij niet gedaan,23.en al helemaal niet aan de hand van de jaarstukken. En dat die jaarstukken inderdaad, zoals de rechtbank en deskundigen zeggen, een veel lagere derving laten zien, is min of meer evident.

Ik spel dit laatste even uit. Volgens de door [betrokkene 2] c.s. aan de deskundigen overgelegde opgaven gewaspercelen 2012 en 2013 werd in die jaren een oppervlakte van respectievelijk 6.10.00 en 10.61.00 ha voor de graszodenteelt gebruikt.24.Uitgaande van het door [betrokkene 2] c.s. gestelde gemiddelde saldo van € 0,90 per m2 per jaar, zou men rekenend met deze oppervlakten in de jaarstukken hoge saldi verwachten: namelijk van € 54.900,— en € 95.490,—.25.Wie de jaarstukken raadpleegt, vindt zulke saldi daar echter bij lange na niet. De jaarstukken over 2012, 2013 en 2014 vermelden met de graszodenteelt behaalde omzetten van € 52.195,—, € 31.977,— en € 44.871,—, te verminderen met inkoopkosten van € 6.856,—, € 6.353,— en € 9.436,— en uiteraard vervolgens nog te verminderen met overige toe te rekenen kosten. Dezelfde jaarstukken vermelden voor de bedrijfsonderdelen landbouw en varkensbedrijf omzetten van € 27.704,—, € 20.572,— en € 20.675,— respectievelijk € 12.461,—, € 11.487,— en € 6.470,—, met significant lagere of zelfs negatieve inkoopkosten, namelijk € 4.970,—, € 135,— en nihil respectievelijk € 12.633,— negatief, € 1.140,— negatief en € 1.192,— negatief. Welke oppervlakten aan deze bedrijfsonderdelen moeten worden toegerekend, is niet nauwkeurig te bepalen. Wel stel ik vast dat volgens de opgave gewaspercelen 2012 in dat jaar 8.06.00 ha voor de maisteelt26.in gebruik was. Hoe dan ook is duidelijk dat van het beweerde tienvoudige gemiddelde saldo voor de graszodenteelt geen sprake kan zijn. Waar ook niet eenduidig blijkt van een significant hoger saldo voor de graszodenteelt dan voor ander grondgebruik, hadden deskundigen en rechtbank mijns inziens niet werkelijk een andere keuze dan te doen wat zij hebben gedaan, namelijk rekenen met het gemiddelde saldo van alle grond, zoals dat saldo uit de jaarstukken blijkt. Iedere andere keuze zou het karakter van een slag in de lucht hebben gehad.

Hoewel aan de steller van het middel dus kan worden toegegeven dat de motivering van de rechtbank lapidair is, stel ik voor de klacht toch te verwerpen. Dat kan door af te dingen op de motiveringsplicht van de rechtbank tegen de achtergrond van de gebrekkige onderbouwing door [betrokkene 2] c.s. van hun stellingen in combinatie met de manifeste inhoud van de jaarstukken, door het vonnis aldus uit te leggen dat de rechtbank de bedoelde manifeste inhoud van de jaarstukken kennelijk mede aan haar beslissing ten grondslag heeft gelegd, of eventueel door aan te nemen dat [betrokkene 2] c.s. bij hun klacht geen belang hebben omdat na cassatie en verwijzing geen andere beslissing zal kunnen volgen.

De voortbouwklacht onder 4.227.deelt in het lot van subonderdeel 4.1.1.

Inkomensschade, stagnatieschade

Onderdeel 5.1 ziet op twee schadeposten die [betrokkene 2] c.s. blijkens rechtsoverwegingen 2.59.2 en 2.59.3 hebben opgevoerd, welke schadeposten verband houden met de stellingen dat (i) de deskundigen verzuimd hebben te begroten dat het na aankoop van de vervangende grond achttien maanden duurt voordat de graszoden geoogst kunnen worden (2.59.2) en (ii) sprake is van stagnatieschade als gevolg van niet verkoopbare oogstbare graszoden ten tijde van het eindigen van het voortgezet gebruik van de percelen aan de Fransebaan (2.59.3). Het onderdeel betoogt dat de rechtbank in (de hiervoor onder 2.26 al geciteerde) rechtsoverweging 2.61 in strijd met het recht, althans zonder nadere motivering geen beslissing heeft genomen ten aanzien van de twee hiervoor bedoelde schadeposten, althans, dat de rechtbank niet (voldoende) begrijpelijk gemotiveerd heeft overwogen dat deze schadeposten niet worden gehonoreerd. Onder 5.1.1 voegt het onderdeel hieraan toe dat de rechtbank heeft miskend dat zij over elke door de onteigende gestelde schadepost een gemotiveerde beslissing moet nemen. Onder 5.1.2 betoogt het onderdeel dat als de rechtbank dit niet heeft miskend, haar oordeel in ieder geval niet (voldoende) begrijpelijk is gemotiveerd, nu

a. de rechtbank in rechtsoverweging 2.61 uitdrukkelijk slechts naar de advisering van de deskundigen verwijst ten aanzien van de hoogte van de inkomensderving, terwijl ten aanzien van de twee door [betrokkene 2] c.s. bedoelde schadeposten geen enkele kenbare motivering is aan te wijzen, en/althans

b. in het rapport evenmin op de stellingen van [betrokkene 2] c.s. wordt gerespondeerd, zodat de enkele verwijzing naar dat rapport niet afdoende is.

Bij de beoordeling van dit onderdeel is van belang dat het vaste rechtspraak is dat de onteigeningsrechter zelfstandig moet onderzoeken welke schadevergoeding aan de onteigende toekomt. Indien de stukken van het geding hem daartoe aanknopingspunten verschaffen, dient hij ambtshalve onderzoek te doen naar de betekenis van die aanknopingspunten voor de schadeloosstelling.28.Voorts brengt het uitgangspunt dat de schadeloosstelling ‘een volledige vergoeding’ vormt voor alle schade die de eigenaar rechtstreeks en noodzakelijk door het verlies van het onteigende lijdt (art. 40 Ow) met zich dat de rechtbank over elke door de onteigende gestelde schadepost en de hoogte daarvan een gemotiveerde beslissing zal moeten nemen.29.

Tegen deze achtergrond klaagt het onderdeel terecht dat de rechtbank enerzijds onder 2.59.2 en 2.59.3 vaststelt dat [betrokkene 2] c.s. een beroep hebben gedaan op schade als gevolg van de hiervoor bedoelde periode van achttien maanden na aankoop van de vervangende grond respectievelijk stagnatieschade, terwijl de rechtbank anderzijds in rechtsoverweging 2.61 (en ook verder in het vonnis) nalaat een oordeel over deze schadeposten te geven. Rechtsoverweging 2.61 verwijst naar het oordeel dat de deskundigen over de door [betrokkene 2] c.s. opgevoerde inkomensderving (gebaseerd op een saldo van € 0,90 per m2), namelijk dat die veel hoger is dan uit de jaarstukken blijkt, waarna de rechtbank met de deskundigen oordeelt dat voor de berekening van de inkomensschade moet worden uitgegaan van de gegevens zoals die uit de jaarstukken blijken. Vervolgens volgt de rechtbank het oordeel en de motivering van de deskundigen en maakt die tot de hare. Aldus heeft de rechtbank wel gemotiveerd beslist op de onder 2.59.1 in het vonnis weergegeven stellingen van [betrokkene 2] c.s. (vergelijk mijn bespreking van onderdeel 4), maar niet op de onder 2.59.2 en 2.59.3 weergegeven stellingen. Weliswaar rekenen [betrokkene 2] c.s. ook wat betreft de nu bedoelde schadeposten met een gemiddeld saldo voor de graszodenteelt van € 0,90, welk saldo gelet op de jaarstukken (veel) te hoog is,30.maar dat betekent uiteraard niet dat ter zake van de gestelde periode van 18 maanden respectievelijk de bedoelde stagnatieschade geen enkele vergoeding behoeft plaats te vinden. Iedere motivering voor dit laatste ontbreekt.

Het onderdeel slaagt.

Omrijschade

Onderdeel 6 richt een tweetal klachten tegen rechtsoverweging 2.64, waar de rechtbank oordeelt over omrijschade. Daarbij is van belang dat de rechtbank toewijst omrijschade in verband met:

a. de rijafstand tussen de Boschoven 24 (perceel L106) en de vervangende kavel en

b. de gewijzigde ontsluiting van de percelen L35, L36, L37 en L38, die ten noorden van de Fransebaan liggen, en die door de onteigening niet meer op elk gewenst punt vanaf de Fransebaan bereikbaar zijn, maar uitsluitend nog vanaf de te maken ontsluiting nabij de nieuwe rotonde ten westen van de veldkavels.31.

[betrokkene 2] c.s. betogen echter dat zij óók recht hebben op omrijschade in verband met perceel L77,32.dat ten zuiden van de Fransebaan ligt en niet wordt onteigend.

De rechtbank overweegt hierover in rechtsoverweging 2.64:

‘De rechtbank overweegt ten aanzien van het verweer van de provincie als volgt. De deskundigen hebben in hun definitieve rapport expliciet overwogen dat zij, gelet op hetgeen namens [betrokkene 2] met betrekking tot hun conceptrapport is aangevoerd, het aantal ritten hebben bijgesteld naar boven, te weten naar een aantal van 175 per jaar. De deskundigen hebben aldus aangesloten bij de stellingen van [betrokkene 2] .

Ten aanzien van het verweer van [betrokkene 2] overweegt de rechtbank dat de door [betrokkene 2] berekende omrijschade met betrekking tot perceel L77 buiten beschouwing moet worden gelaten. In het kader van onderhavige onteigening kan uitsluitend vergoed worden de omrijschade die het gevolg is van de onteigening en het werk, voor zover dat is gelegen op het onteigende. Perceel L77 valt buiten het onteigende.

Het aandeel in de door ’t Gantvoort berekende omrijschade dat betrekking heeft op perceel L77 betreft meer dan de helft van het totaalbedrag. Bovendien is in de berekening van ’t Gantvoort geen aftrek toegepast van rente over het vrijkomend kapitaal.

Gelet hierop, en mede gelet op het feit dat de deskundigen hun berekening voldoende hebben onderbouwd, volgt de rechtbank de berekening van de deskundigen en zal de omrijschade worden vastgesteld op een bedrag van € 29.880,00.’

Onder 6.1.1 klaagt het onderdeel dat de rechtbank heeft miskend dat niet reeds vanwege de omstandigheid dat perceel L77 ‘buiten het onteigende valt’ gezegd kan worden dat geen omrijschade van en naar dat perceel vergoed kan worden. Het onderdeel betoogt dat het overblijvende perceel L77 als gevolg van de onteigening moeilijker bereikbaar wordt, waardoor omrijschade wordt geleden. Onder 6.1.2 voegt het onderdeel hieraan toe dat, voor zover de rechtbank dit niet heeft miskend en geacht moet worden ten aanzien van deze schadepost het advies van de deskundigen te hebben gevolgd, het oordeel in ieder geval niet (voldoende) begrijpelijk is gemotiveerd. Het onderdeel betoogt dat de deskundigen op dit punt geen eigen formulering in het rapport hebben opgenomen, maar in een voetnoot hebben verwezen naar een redenering die de Provincie ten beste heeft gegeven.33.Die redenering deugt volgens het onderdeel echter niet. De provincie veronderstelt dat perceel L77 nog kan worden bereikt door aan de oostzijde van het perceel met grondplannummer 7 de weg over te steken. Deze redenering is volgens het onderdeel echter op niets gebaseerd. In de oude situatie kon aan de kop van perceel L77 de Fransebaan worden overgestoken; in de nieuwe situatie kan dat niet meer. De rechtbank oordeelt dus ten onrechte dat perceel L77 buiten het onteigende valt. De verminderde bereikbaarheid van perceel L77 is wel degelijk een rechtstreeks en noodzakelijk gevolg van de onteigening, betoogt het onderdeel, zoals [betrokkene 2] c.s. als essentiële stelling hebben verdedigd.34.

De deskundigen hebben over de eventuele omrijschade in verband met perceel L77 in hun rapport het volgende opgemerkt:35.

‘Ter toelichting vermelden deskundigen dat in het kader van deze onteigening uitsluitend vergoed kan worden de omrijschade die het gevolg is van de onteigening en het werk voor zover gelegen op het onteigende. Dit betreft derhalve de omstandigheid dat gedaagden niet meer vanaf de Fransebaan op elk gewenst punt de ten noorden liggende veldkavels kunnen bereiken maar uitsluitend nog vanaf de te maken ontsluiting nabij de nieuwe rotonde ten westen van de veldkavels.’

In een voetnoot voegen de deskundigen hier aan toe:36.

‘Zoals de Provincie terecht opmerkt in de reactie op het concept-advies is de omrijschade naar het ten zuiden van de Fransebaan gelegen perceel L77 geen onteigeningsgevolg. De omrijschade naar de deels onteigende percelen ten noorden van de Fransebaan komt, evenals in het concept-advies, wel voor vergoeding in aanmerking.’

De rechtbank sluit bij deze overwegingen van de deskundigen aan en oordeelt dat perceel L77 bij de berekening van omrijschade buiten beschouwing moet worden gelaten, nu perceel L77 ‘buiten het onteigende valt’ en uitsluitend voor vergoeding in aanmerking komt de omrijschade die het gevolg is van de onteigening en het werk, voor zover dat is gelegen op het onteigende.

Dit oordeel is juist en allerminst onbegrijpelijk. Perceel L77 grenst niet aan het onteigende (dat onderdeel uitmaakt van percelen L35, L36, L37 en L38 en ten noorden van de Fransebaan ligt), maar aan de Fransebaan zelf en de zuidelijke begrenzing daarvan.37.Dat perceel L77 thans moeilijker bereikbaar is, is dus niet het gevolg van de onteigening van perceelsgedeelten van percelen L35, L36, L37 en L38, maar van de omlegging van de provinciale weg rond Baarle-Nassau naar de Fransebaan. De omrijschade in verband met perceel L77 is daarmee niet een rechtstreeks en noodzakelijk gevolg van de onteigening. Vergelijk in dit verband HR 13 februari 2009, ECLI:NL:HR:2009:BG5629, RvdW 2009/309 (cursiveringen door mij toegevoegd):

‘3.6 Middel 6 klaagt over het oordeel van de rechtbank met betrekking tot de omrijschade, die door de rechtbank, in het voetspoor van de deskundigen, is begroot op € 100 per jaar. De rechtbank heeft met de in nr. 43 van het middel geciteerde volzin tot uitdrukking gebracht dat de door [eiser] gestelde omrijschade ten bedrage van (gekapitaliseerd) € 117.000 niet aanvaardbaar is, nu die berust op een berekening waarin niet alleen omrijschade is begroot die het gevolg is van het verlies van de onteigende perceelsgedeelten maar ook omrijschade die het gevolg is van het vervallen van de (oude) Venweg, die in de nieuwe situatie niet meer is verbonden met het ten westen van de A73 liggende deel van die weg. Dit oordeel, dat moet worden begrepen in samenhang met de door de rechtbank klaarblijkelijk gehuldigde, en juiste, opvatting dat de Onteigeningswet niet voorziet in vergoeding van nadelen die niet door de onteigening of door het werk op het onteigende doch door de uitvoering van het werk daarbuiten worden veroorzaakt, geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting en behoefde geen nadere motivering. (…)’38.

De klacht onder 6.1.2 mist feitelijke grondslag. De rechtbank noch deskundigen hebben zich gebaseerd op de daar bedoelde redenering van de Provincie (namelijk dat perceel L77 bereikt kan worden door aan de oostzijde van het perceel met grondplannummer 7 de weg over te steken). In plaats daarvan hebben zij zich gebaseerd op de juiste overweging dat de omrijschade naar het ten zuiden van de Fransebaan gelegen perceel L77 geen onteigeningsgevolg is.

Het onderdeel faalt.

Kosten van juridische en deskundige bijstand

Onderdeel 7 is gericht tegen rechtsoverwegingen 2.85, 2.87 en 3.4 (dictum) voor zover de rechtbank ten aanzien van een tweetal door [betrokkene 2] c.s. ingeschakelde deskundigen heeft geoordeeld dat de opgegeven kosten de dubbele redelijkheidstoets niet kunnen doorstaan. De rechtbank overweegt in 2.85 en 2.87 als volgt:

‘2.85 De rechtbank is van oordeel dat het door ’t Gantvoort makelaars en adviseurs gedeclareerde aantal van 406,5 uren, gelet op de ingewikkeldheid van de zaken en het aantal uren dat de advocaat van [betrokkene 2] reeds heeft gedeclareerd, en afgezet tegen het aantal uren dat door de taxateurs van de rechtbankcommissie aan deze zaken is besteed, onredelijk hoog voorkomt.

De rechtbank is met de provincie van oordeel dat onvoldoende is gebleken dat de bedrijfsvoering van [betrokkene 2] zodanig specifiek is, dat het noodzakelijk was om twee adviseurs in te schakelen. Voor zover specifieke kennis van de graszodenteelt nodig is, had op onderdelen aanvullend onderzoek kunnen worden gedaan.

Uit de overgelegde facturen blijkt, zoals tevens door de provincie is gesteld, dat een groot aantal werkzaamheden dubbel is uitgevoerd. Deze werkzaamheden worden naar het oordeel van de rechtbank niet gerechtvaardigd door de noodzaak om een deskundige met specifieke deskundigheid in te schakelen, naast een reeds ingeschakelde onteigeningsdeskundige.

Nu het verweer van de provincie erop neerkomt dat zij bereid is om 237 uur (406,5 uur minus 169,5 uur ) te vergoeden, zal de rechtbank de factuur van ’t Gantvoort B.V. dienovereenkomstig matigen.

De provincie heeft haar stelling dat een uurtarief van € 125,00 à € 130,00 marktconform is onvoldoende onderbouwd. De rechtbank acht een uurtarief € 150,00 per uur redelijk.

Per saldo zal de factuur van ’t Gantvoort B.V. worden gematigd tot een bedrag van € 43.015,50.

(…)

De rechtbank is met de provincie van oordeel dat de kosten van inschakeling van Steenbakkers, voor zover deze qua aantal uren de beoordeling van het rapport van Kiestra te boven gaat, in redelijkheid niet voor rekening van de provincie kunnen worden gebracht. De rechtbankdeskundigen hebben een onafhankelijk deskundige ingeschakeld in verband met de beoordeling van de vraag of de door de provincie aangeboden compensatiegrond geschikt was voor graszodenteelt. Blijkens de factuur van Steenbakkers heeft deze, voordat het conceptrapport van Kiestra was ontvangen, reeds zelf een rapport opgemaakt. De rechtbank is van oordeel dat het opstellen van dit rapport prematuur was, en dat had kunnen worden volstaan met het opstellen van een reactie op het rapport van Kiestra. De factuur van Aelmans Tuinbouw Advies zal worden gematigd tot een bedrag van € 1.110,00 inclusief btw (8 uur x € 110,00 plus reiskosten).’

Het onderdeel betoogt dat het oordeel van de rechtbank in strijd is met het recht, waaronder in elk geval art. 6 EVRM en de beginselen van een goede procesorde, waaronder het fundamentele beginsel van hoor en wederhoor, omdat de rechtbank bij pleidooi van 18 januari 2016 oordeelde dat de Provincie schriftelijk op de kostenopgave van de deskundigen van de zijde van [betrokkene 2] c.s. mocht reageren, terwijl tijdens diezelfde pleidooizitting werd geoordeeld dat de raadsman van [betrokkene 2] c.s. niet schriftelijk zou mogen reageren op hetgeen de Provincie naar aanleiding van de betreffende kostenopgave zou opmerken. De stellingen van de Provincie hebben volgens het onderdeel bovendien een prominente plaats gekregen in de opbouw van de beslissingen in rechtsoverwegingen 2.85 en 2.87 en daarop een niet onaanzienlijke invloed gehad.

Ook in een onteigeningsgeding geldt dat het debat eens moet worden afgesloten. Daarom is het niet onjuist dat de rechtbank aan [betrokkene 2] c.s. bij gelegenheid van de pleidooizitting geen termijn heeft gegeven om te reageren op de door de rechtbank toegestane schriftelijke reactie van de Provincie op hun kostenopgave met betrekking tot deskundige bijstand. Dat de Provincie niet reeds ter zitting op de kostenopgave heeft kunnen reageren, is klaarblijkelijk veroorzaakt doordat die kostenopgave door [betrokkene 2] c.s. niet voorafgaand bij akte is overgelegd, maar als bijlage aan de pleitnota van hun advocaat is gehecht. Consequentie van de beslissing van de rechtbank om [betrokkene 2] c.s. geen termijn te geven om op de schriftelijke inbreng van de Provincie te reageren, was wel dat ingeval de rechtbank haar beslissing zou willen baseren op een nieuw zelfstandig verweer of een nieuwe productie van de Provincie, zij alsnog bij tussenvonnis [betrokkene 2] c.s. in de gelegenheid diende te stellen om daarop te repliceren.39.Laatstbedoeld geval doet zich echter hier mijns inziens niet voor. Het was aan [betrokkene 2] c.s. om in het licht van de door de rechtbank ambtshalve uit te voeren dubbele redelijkheidstoets de kostenopgave van een voldoende overtuigende toelichting te voorzien. De kennelijke strekking van de rechtsoverwegingen 2.85 en 2.87 is dat [betrokkene 2] c.s. in diverse opzichten die voldoende toelichting niet hebben gegeven. Daarbij vermeldt de rechtbank ten overvloede dat haar bevindingen met de reactie van de Provincie overeenstemmen. Die vermelding had de rechtbank mogelijk gelukkiger achterwege kunnen laten,40.maar maakt niet dat de rechtbank niet zonder gelegenheid tot nadere uitlating door [betrokkene 2] c.s. mocht oordelen als zij heeft gedaan. De reactie van de Provincie behelsde geen (nieuw) zelfstandig verweer, maar enkel de constatering dat [betrokkene 2] c.s. – om me in termen van het civiele bewijsrecht uit te drukken – op onderdelen niet aan hun stelplicht hadden voldaan. Dit laatste diende de rechtbank ook onafhankelijk van het standpunt van de Provincie te onderzoeken, zoals [betrokkene 2] c.s. reeds ten tijde van het pleidooi onder ogen hadden moeten zien. Het onderdeel komt in feite erop neer dat de rechtbank aan [betrokkene 2] c.s. wat betreft de door hen te geven deugdelijke onderbouwing een tweede kans had moeten gunnen. Daartoe was de rechtbank echter niet verplicht, ook niet in verband met art. 6 EVRM.

Het onderdeel faalt.

Onderdeel 8 bevat uitsluitend een voorbehoud in verband met het ten tijde van de cassatiedagvaarding nog niet beschikbaar zijn van een uitgewerkt proces-verbaal van de pleidooizitting van 18 januari 2016 en behoeft verder geen bespreking. Naar aanleiding van de ontvangst van het uitgewerkte proces-verbaal hebben [betrokkene 2] c.s. geen aanvullende klachten geformuleerd.