HR, 13-07-2018, nr. 17/04947

In cassatie kan worden uitgegaan van de volgende feiten.1.

(i) Partijen zijn tweemaal met elkaar gehuwd geweest.

(ii) Het eerste huwelijk werd gesloten op 11 maart 1978 en ontbonden op 12 juli 2005.

(iii) Het tweede huwelijk werd gesloten op 1 februari 2010 en ontbonden op 18 september 2015.

(iv) In beide huwelijken heeft tussen partijen een algehele gemeenschap van goederen bestaan.

(v) In de periode tussen beide huwelijken heeft de man pensioen opgebouwd.

(vi) De man heeft in april 2010 de opgebouwde pensioenrechten afgekocht. Hiervoor is hem een afkoopsom van € 64.953,-2.uitgekeerd.

(vii) De man heeft het uitgekeerde bedrag op een bankrekening laten storten die op zijn naam was gesteld.

(viii) Het uitgekeerde bedrag is vervolgens aangewend om een woning in Frankrijk te kopen. Deze woning is gemeenschappelijk eigendom.

Bij haar de onderhavige – tweede – echtscheidingsprocedure inleidend verzoekschrift, ingediend op 17 november 2014, heeft de vrouw tevens3.verzocht om nevenvoorzieningen, onder meer strekkend tot verdeling en verrekening van de gemeenschap van goederen.

Bij aanvullend verzoekschrift van 23 november 2015 heeft de vrouw voorts verzocht – onder meer en voor zover in cassatie van belang – te bepalen dat zolang de woning in Frankrijk nog niet aan een derde is verkocht en geleverd of deze woning nog niet volledig aan de man in eigendom is overgedragen, de man aan de vrouw met ingang van de datum van inschrijving van de echtscheidingsbeschikking in de openbare registers dient te betalen als gebruiksvergoeding voor deze woning een bedrag van € 170,- per maand, althans een door de rechtbank te bepalen bedrag ter grootte van 4% van het aandeel van de vrouw in de overwaarde van de woning.

De man heeft verweer gevoerd en als nevenvoorziening verzocht de huwelijksgoederengemeenschap te verdelen op de door de man in zijn verweerschrift en formulier verdelen en verrekenen omschreven wijze en daarbij rekening te houden met de vergoedingsrechten van de man.

In dat verband heeft de man aangevoerd, voor zover hier van belang, dat hij met de afkoopsom van het tussen beide huwelijken opgebouwde pensioen de gemeenschappelijke echtelijke woning in Frankrijk grotendeels heeft gefinancierd. Met een beroep op de ratio en een redelijke toepassing van de Wet verevening pensioenrechten bij scheiding (hierna: Wvps) bepleit de man dat de investering in de woning te Frankrijk aan hem verknocht is, voor zover deze is terug te voeren op de afgekochte pensioenrechten, en dat deze verknochtheid dient te leiden tot een vergoedingsrecht ad € 64.953,- overeenkomstig de nominaliteitsleer.4.

De vrouw heeft ter zake voormeld vergoedingsrecht als verweer aangevoerd – zakelijk weergegeven en voor zover hier van belang – dat door de afkoop van het pensioen de Wvps niet meer van toepassing is. Op de man rust de bewijslast van de stelling dat de afkoopsom aan hem verknocht is. De vrouw stelt dat geen sprake is van verknochtheid van de afkoopsom, te meer nu de afkoopsom van de pensioenrechten in de echtelijke woning in Frankrijk is geïnvesteerd. De afkoopsom is aldus niet meer identificeerbaar waardoor deze in de gemeenschap is gevallen en derhalve voor verdeling in aanmerking komt.5.

Bij tussenbeschikking van 15 januari 2016 heeft de rechtbank Den Haag ten aanzien van het door de man gestelde vergoedingsrecht, voor zover in cassatie van belang, het volgende overwogen (p. 5-6):

“Ad a en i: de echtelijke woning te Frankrijk en vergoedingsrecht man (verknochtheidafgekochte pensioenrechten)

Tussen partijen is niet in geschil dat de man in de periode tussen beide huwelijken van partijen pensioen heeft opgebouwd. De man heeft de opgebouwde pensioenrechten afgekocht en hiervoor is aan hem een afkoopsom van € 64.953,- [is] uitgekeerd.

(…)

De rechtbank stelt voorop dat het antwoord op de vragen of een goed op bijzondere wijze aan één van de echtgenoten verknocht is en, zo ja, in hoeverre die verknochtheid zich ertegen verzet dat het goed in de gemeenschap valt, afhangt van de aard van dat goed, zoals deze aard mede door de maatschappelijke opvattingen wordt bepaald.

Vast staat dat de WVPS niet van toepassing is op het door de man buiten huwelijk opgebouwde pensioen. De man heeft het buiten huwelijk opgebouwde pensioen evenwel afgekocht en hiervoor een afkoopsom ontvangen. De rechtbank overweegt dat verknochtheid van de afkoopsom kan worden aangenomen indien ten tijde van de ontbinding van de gemeenschap deze afkoopsom nog te identificeren is als een afzonderlijk goed. De rechtbank is van oordeel dat daar in dit geval geen sprake van is. De man heeft de afkoopsom immers – zonder enig voorbehoud – geïnvesteerd in de woning in Frankrijk die gezamenlijk eigendom is van partijen en waar partijen ook gezamenlijk hebben gewoond. Daarmee is de afkoopsom als afzonderlijk goed niet meer aanwezig. Met voormelde investering in de echtelijke woning eindigt de verknochtheid (Hoge Raad, 26 september 2008, NJ 2009/40). Ook als na verkoop van de woning een deel van de opbrengst aan de man mocht worden uitbetaald, dan geldt dat dat saldo niet (meer) uit hoofde van afgekochte pensioenrechten wordt ontvangen. Ingevolge het arrest van de Hoge Raad van 7 december 2012 (vindplaats NJ 2013/141) dient ook onder die omstandigheden het saldo dat ontstaat uit de opbrengst van een verkochte woning, niet (meer) te worden aangemerkt als een hoogstpersoonlijk goed dat verknocht is. Mede gelet op dit laatste arrest van de Hoge Raad is de rechtbank van oordeel dat de stelling van de man dat hij door de uitgekeerde pensioensom te investeren in de echtelijke woning een vervangende oudedagsvoorziening beoogde – te weten het minimaliseren van de woonlasten – eveneens dient te worden verworpen.

(…)

De rechtbank komt op grond van het vorenstaande tot de conclusie dat aan de man geen vergoedingsrecht toekomt met betrekking tot de in de woning in Frankrijk geïnvesteerde afkoopsom van de buiten het huwelijk opgebouwde pensioenrechten en dat de (gehele waarde van de) woning in Frankrijk in de gemeenschap valt.”

Met betrekking tot de door de vrouw verzochte gebruiksvergoeding betreffende de woning in Frankrijk heeft de rechtbank overwogen dat zij termen aanwezig acht om zowel dit verzoek als het verzoek van de man tot vergoeding van gederfde huurinkomsten ter zake de woning in Den Haag (welk verzoek in cassatie verder niet van belang is) af te wijzen omdat de door partijen verzochte bedragen onderling niet noemenswaardig verschillen terwijl de woning in Frankrijk mogelijk lager wordt gewaardeerd dan waarvan de vrouw lijkt uit te gaan (p. 10).

Bij eindbeschikking van 4 juli 2016 heeft de rechtbank, onder handhaving van voormelde bij tussenbeschikking gegeven eindbeslissingen, de verdeling van de huwelijksgemeenschap vastgesteld. In dat kader heeft zij onder meer bepaald dat de woning in Frankrijk zal worden verkocht en dat ieder van partijen gerechtigd is tot de helft van de resterende overwaarde. Zowel het door de man verzochte vergoedingsrecht ter zake de investering van de afkoopsom in de woning in Frankrijk als de door de vrouw verzochte gebruiksvergoeding voor die woning is door de rechtbank afgewezen.

De vrouw is van de beschikkingen van de rechtbank van 15 januari 2016 en 4 juli 20166.in hoger beroep gekomen bij het gerechtshof Den Haag met onder meer het verzoek om, na vernietiging, te bepalen dat de man met ingang van 18 september 2015 aan de vrouw moet betalen een vergoeding voor het gebruik van de woning in Frankrijk van primair € 200,- per maand, en subsidiair € 170,- per maand, totdat de woning aan een derde is geleverd, dan wel zoveel eerder als de man de woning niet meer gebruikt.

Grief I van de vrouw strekt onder meer tot betoog dat de rechtbank ten onrechte de door de vrouw verzochte vergoeding voor het gebruik van de woning te Frankrijk heeft afgewezen.

De man heeft verweer gevoerd en op zijn beurt incidenteel hoger beroep ingesteld met het verzoek, na (gedeeltelijke) vernietiging van de beschikkingen van de rechtbank van 15 januari 2016 en 4 juli 2016, te bepalen – onder meer – dat de man een vergoedingsrecht heeft jegens de gemeenschap voor een bedrag van € 64.953,- wegens de investering van aan hem verknochte (derhalve privé) gelden in de woning in Frankrijk.

De incidentele grief 2 van de man betoogt, onder meer en kort samengevat, dat de rechtbank ten onrechte heeft geoordeeld dat de man dienaangaande geen vergoedingsrecht toekomt.

Bij beschikking van 19 juli 2017 heeft het gerechtshof Den Haag (ECLI:NL:GHDHA:2017:2162) het volgende vastgesteld:

“Geschilpunten en verzoeken

4. Aan de orde zijn:

- de vergoedingen van wege het gebruik van de woningen te Den Haag en Frankrijk;

- (...)

- de vraag of de afkoopsom van het ouderdomspensioen van de man aan hem verknocht is en hij aanspraak heeft op een vergoedingsrecht;

- (...).”

Met betrekking tot de door de vrouw verzochte gebruiksvergoeding voor de woning in Frankrijk heeft het hof geoordeeld, verkort weergegeven, dat deze toewijsbaar is met ingang van 20 juli 2016 (rov. 6-8 en 13). Omtrent de hoogte van deze gebruiksvergoeding heeft het hof, voor zover thans van belang, het volgende overwogen en beslist:

“13. (…) Het hof stelt de gebruiksvergoeding op een percentage berekend over de helft van de overwaarde van de voormalige echtelijke woning te Frankrijk. Gezien het niveau van de huidige rentevergoedingen voor consumenten acht het hof een percentage van 1,5% op zijn plaats. Het hof stelt de waarde van de woning voor de vaststelling van een gebruiksvergoeding in redelijkheid en billijkheid vast op € 120.000,-. Daarbij heeft het hof de huidige verkoopprijs van de woning in aanmerking genomen. De woning is niet belast met een hypotheek en de overwaarde bedraagt dan ook € 120.000,-. Derhalve stelt het hof de door de man te betalen gebruiksvergoeding op 1,5% maal € 60.000,- is € 900,- per jaar, ofwel € 75,- per maand met ingang van 20 juli 2016.”

Ten aanzien van het door de man gestelde vergoedingsrecht heeft het hof het volgende overwogen (rov. 24-26):

“Afkoopsom pensioen

24. Het hof overweegt als volgt. Op 1 februari 2010 zijn partijen voor de tweede keer in het huwelijk getreden. In april 2010 heeft de man zijn pensioen afgekocht en is een bedrag van € 64.593,- uitgekeerd. De man heeft dit uitgekeerde bedrag op een bankrekening laten storten die op zijn naam was gesteld. Niet ter discussie staat dat dit bedrag van € 64.593,- vervolgens is aangewend om de woning te Frankrijk te kopen. De woning is in Frankrijk gekocht voor een aankoopbedrag van € 114.000,-. De rechtbank heeft geoordeeld dat de afkoopsom niet te identificeren is als een afzonderlijk goed, nu deze zonder enig voorbehoud is geïnvesteerd in de woning te Frankrijk die gezamenlijk eigendom is van partijen en waar partijen ook gezamenlijk hebben gewoond, waardoor de afkoopsom als afzonderlijk goed niet meer aanwezig is en aan de man geen vergoedingsrecht toekomt met betrekking tot de in de woning te Frankrijk geïnvesteerde afkoopsom van de buiten het huwelijk opgebouwde pensioenrechten en dat de (gehele waarde van de) woning in Frankrijk in de gemeenschap valt.

25. De man kan zich met dit oordeel niet verenigen.

26. Het hof overweegt als volgt. Volgens vaste rechtspraak hangt het antwoord op de vraag of een goed op de voet van artikel 1:94 lid 3 BW op enigerlei wijze aan een der echtgenoten is verknocht en, zo ja, in hoeverre die verknochtheid zich ertegen verzet dat het goed in de gemeenschap valt, af van de aard van dat goed, zoals deze aard mede door de maatschappelijke opvattingen wordt bepaald. Sprake is van een aan de man toegekende afkoopsom van ouderdomspensioen. In de Pensioenwet wordt ouderdomspensioen gedefinieerd als een geldelijke uitkering, die vast of variabel is, voor de werknemer of de gewezen werknemer bij wijze van inkomensvoorziening bij ouderdom (artikel 1). Bij de beantwoording van de vraag of deze afkoopsom in de huwelijksgemeenschap valt, moet naar het oordeel van het hof - in navolging van de jurisprudentie van de Hoge Raad over aanspraken op een stamrechtuitkering (vgl. Hoge Raad 24 juni 2016, ECLI:HR:2016:1293) - een onderscheid worden gemaakt tussen het deel van de afkoopsom dat ziet op vervanging van de pensioenaanspraken over de periode vóór en dat deel van de afkoopsom dat ziet op de vervanging van de pensioenaanspraken na ontbinding van de huwelijksgemeenschap. Dat laatste deel van de afkoopsom valt naar het oordeel van het hof niet in de gemeenschap. Het hof kan op basis van de overgelegde stukken en de standpunten van partijen niet vaststellen of en in hoeverre dat het geval is. Voor dat deel van de afkoopsom dat ziet op pensioenaanspraken na de ontbinding van de huwelijksgemeenschap en dat derhalve verknocht is, geldt dat de man dit heeft geïnvesteerd in de woning in Frankijk, waarvan niet ter discussie staat dat die woning gemeenschappelijk is, waardoor er op grond van artikel 1:95 lid 2 BW een vergoedingsrecht (reprise) van de man is ontstaan op de gemeenschap. Nu het vergoedingsrecht is verkregen voor 1 januari 2012 geldt dat de man een nominaal vergoedingsrecht heeft op de gemeenschap. Het vergoedingsrecht is een schuld van de gemeenschap die door ieder van partijen voor de helft moet worden gedragen. Nu het hof de hoogte van dit vergoedingsrecht niet kan vaststellen, zal de grief van de man worden verworpen en zal het hof de bestreden beschikking bekrachtigen onder verbetering van gronden.”

In het dictum heeft het hof, voor zover in cassatie van belang:

- de bestreden beschikking van de rechtbank vernietigd voor zover het betreft de afwijzing van de gebruiksvergoeding voor de woning te Frankrijk, en in zoverre opnieuw beschikkende, de man veroordeeld om, verkort weergegeven, met ingang van 20 juli 2016 een vergoeding aan de vrouw te betalen vanwege het gebruik van de woning te Frankrijk van € 75,- per maand met dien verstande dat partijen daarop in mindering brengen de in beschikking genoemde belastingen en de opstalverzekering;

- de bestreden beschikking van de rechtbank bekrachtigd voor zover het betreft de afwijzing van het vergoedingsrecht ter zake van de in de woning te Frankrijk geïnvesteerde afkoopsom van de buiten het huwelijk opgebouwde pensioenrechten.

De man heeft bij verzoekschrift, ingekomen op 19 oktober 2017, tijdig cassatieberoep ingesteld tegen de beschikking van het hof van 19 juli 2017. De vrouw heeft geen verweer gevoerd.

Het draait in cassatie om de vraag of de man een nominaal vergoedingsrecht toekomt uit hoofde van de aanwending voor de aankoop van een gemeenschappelijke woning in Frankrijk van de door hem ontvangen afkoopsom voor het buiten huwelijk opgebouwde pensioen. Daarvoor is van belang of de afkoopsom als privé vermogen van de man is te beschouwen. Het hof heeft deze vraag geplaatst in de sleutel van het leerstuk van verknochtheid (art. 1:94 lid 3 BW (oud)) en het vergoedingsrecht afgewezen. Het cassatiemiddel plaatst de positieve beantwoording van de vraag echter buiten het leerstuk van de verknochtheid, zulks met een beroep op de ratio en een redelijke wetstoepassing van de Wvps.

Alvorens de klachten te bespreken, zal ik eerst nader ingaan op elk van genoemde kaders.

Verknochtheid: algemeen

In het op de onderhavige gemeenschap van goederen nog toepasselijke art. 1:94 lid 3 (oud) BW was – evenals in het sinds 1 januari 2018 geldende art. 1:94 lid 5 BW – bepaald dat goederen en schulden die aan een van de echtgenoten op enigerlei bijzondere wijze verknocht zijn, slechts in de gemeenschap vallen voor zover die verknochtheid zich hiertegen niet verzet.7.

Volgens vaste rechtspraak is het antwoord op de vragen of een goed dan wel een schuld, wegens het hoogstpersoonlijke karakter daarvan, in afwijking van de hoofdregel van art. 1:94 lid 2 (oud) BW aan een van de echtgenoten is verknocht en, zo ja, in hoeverre die verknochtheid zich ertegen verzet dat het goed, respectievelijk de schuld in de gemeenschap valt (art. 1:94 lid 3 (oud) BW) afhankelijk van de omstandigheden van het geval, waaronder met name de aard van dat goed respectievelijk die schuld, zoals deze mede door de maatschappelijke opvattingen wordt bepaald (vgl. o.m. HR 7 december 2012, ECLI:NL:HR:2012:BY0957, NJ 2013/141 m.nt. L.C.A. Verstappen, HR 24 juni 2016, ECLI:NL:HR:2016:1293, NJ 2016/292 en HR 23 februari 2018, ECLI:NL:HR:2018:270, RvdW 2018/296).8.

Ook geld kan door verknochtheid buiten de gemeenschap van goederen vallen (HR 3 november 2006, ECLI:NL:HR:2006:AX8843, NJ 2008/257; HR 26 september 2008, ECLI:NL:HR:2008:BF2295, NJ 2009/40 m.nt. L.C.A. Verstappen; genoemde beschikkingen van 7 december 2012 en 23 februari 2018).9.

Een goed dat in de plaats treedt van een verknocht goed, is niet automatisch ook zelf verknocht. Op dit goed moeten de criteria voor verknochtheid zelfstandig worden toegepast (HR 26 september 2008, ECLI:NL:HR:2008:BF2295, NJ 2009/40 m.nt. L.C.A. Verstappen).10.

Verknochtheid: aanspraken strekkend tot vervanging van inkomen uit arbeid dat een echtgenoot bij voortzetting van zijn dienstbetrekking zou hebben genoten

In de bestreden uitspraak verwijst het hof naar rechtspraak over de mogelijke verknochtheid van ontslagvergoedingen. Deze houdt het volgende in. Een aan een van de echtgenoten verstrekte (aanspraak op een) ontslagvergoeding, dan wel een aanspraak die hiervoor in de plaats treedt, kan verknocht zijn ingeval deze strekt tot vervanging van inkomen uit arbeid dat de echtgenoot bij voortzetting van de dienstbetrekking zou hebben genoten. In zodanig geval moet bij de beantwoording van de vraag of deze aanspraak in de huwelijksgemeenschap valt, onderscheid worden gemaakt tussen de periode vóór en de periode na ontbinding van de huwelijksgemeenschap. Voor zover de aanspraak ziet op laatstgenoemde periode valt deze niet in de gemeenschap, evenmin als de uit een bestaande arbeidsverhouding voortvloeiende aanspraak op loon voor nog te verrichten arbeid.

Dit uitgangspunt geldt niet alleen voor het geval een ontslagvergoeding als koopsom voor een stamrechtverzekering onder een verzekeringsmaatschappij is gestort (HR 17 oktober 2008, ECLI:NL:HR:2008:BE9080, NJ 2009/41, m.nt. L.C.A. Verstappen) of een ontslagvergoeding is aangewend voor de verwerving van een stamrecht jegens een stamrecht-B.V. (genoemde beschikking van HR 24 juni 2016).

Het uitgangspunt geldt ook indien een ontslagvergoeding die is uitbetaald in een bedrag ineens, niet is aangewend voor de aankoop van een stamrechtverzekering noch is ondergebracht in een stamrecht-B.V. Voor zover de vergoeding strekt tot vervanging van inkomen uit arbeid dat na de ontbinding van de huwelijksgemeenschap zou zijn genoten, valt de vergoeding, voor zover het daarmee gemoeide bedrag nog redelijkerwijs als zodanig in het vermogen van de echtgenoten is te identificeren, niet in de gemeenschap (genoemde beschikking van 23 februari 2018).

Een aanspraak uit hoofde van een stamrechtovereenkomst dient zelfstandig – dus los van de ontslagvergoeding waaruit deze aanspraak is gefinancierd – op verknochtheid te worden beoordeeld (genoemde beschikking van 23 februari 2018, met verwijzing naar het hiervoor onder 2.6 genoemde arrest van 26 september 2008).

Verknochtheid: aanspraak ertoe strekkend te voorzien in inkomen na pensionering

Voor zover een aanspraak, bijvoorbeeld uit een stamrechtovereenkomst, ertoe strekt te voorzien in inkomen na pensionering (‘oudedagsvoorziening’), valt deze – bij niet-toepasselijkheid van art. 1:94 lid 2, aanhef en sub b, BW – in beginsel in de gemeenschap. Uw Raad acht daarvoor redengevend dat, anders dan aanspraken ter vervanging van inkomen dat na ontbinding van de huwelijksgemeenschap uit arbeid zou zijn genoten, dergelijke pensioenaanspraken die tot uitkering komen na zodanige ontbinding, voor zover zij zijn opgebouwd tijdens het huwelijk, in beginsel mede dienen tot verzorging van de andere echtgenoot (genoemde beschikking van 23 februari 2018).

Verknochtheid: (ouderdoms)pensioenrechten

De rechtspraak betreffende de mogelijke verknochtheid van (ouderdoms)pensioenrechten heeft een ontwikkeling doorgemaakt. Aanvankelijk was Uw Raad van oordeel dat pensioenrechten naar hun aard zodanig verknocht zijn aan degene die ze heeft opgebouwd, dat deze niet in de gemeenschap van goederen vallen en dat evenmin een verrekeningsplicht met betrekking tot de waarde ervan kan worden aangenomen (zie HR 7 oktober 1959, ECLI:NL:HR:1959:AY0928 m.nt. Schuttevaer, BNB 1959/355).11.

In het Boon/Van Loon-arrest (HR 27 november 1981, ECLI:NL:HR:1981:AG4271, NJ 1982/503, m.nt. WHH en EAAL) oordeelde Uw Raad echter als volgt:

“12. Tegen deze achtergrond moet worden onderzocht in hoeverre pensioenrechten, als onder 10 vermeld, in de verdeling van een gemeenschap als de onderhavige moeten worden betrokken. Pensioenrechten als hier bedoeld — waaronder met name niet ook aanspraken krachtens de AOW of de AWW vallen — zijn voorwaardelijke vorderingsrechten, die als zodanig op het tijdstip van de ontbinding van de gemeenschap reeds bestaan, ook al is het pensioen op dat tijdstip nog niet tot uitkering gekomen. Dit brengt mee dat zij krachtens art. 94 lid 3 Boek 1 in de algehele gemeenschap vallen en in de verdeling van die gemeenschap moeten worden betrokken, behalve voor zover zij zodanig verknocht zijn met de persoon van de echtgenoot die rechthebbende op het pensioen is, dat deze verknochtheid zich hiertegen verzet. In dit verband is in de eerste plaats van belang dat pensioenrechten als de onderhavige zich er naar hun aard niet toe lenen toegedeeld te worden aan een ander dan degene die rechthebbende op het pensioen is. Dit heeft in elk geval tot gevolg dat met deze rechten bij de verdeling niet anders rekening kan worden gehouden dan in de vorm van een waardeverrekening ten gunste van de andere echtgenoot.

Voor de vraag wanneer een zodanige verrekening op haar plaats is, is voorts van belang dat ter zake van pensioenrechten als de onderhavige niet alleen verknochtheid bestaat met de persoon van de rechthebbende op het pensioen, maar in de regel tevens een niet te verwaarlozen band met de persoon van de andere echtgenoot. Voor wat betreft de ouderdomspensioenen bestaat deze band hierin dat het pensioenrecht, zo de rechthebbende gehuwd is, uit maatschappelijk oogpunt bestemd is te voorzien in de behoeften van beide echtgenoten en dat voorts de opbouw van een zodanig pensioen, in verband met de gehele of gedeeltelijke financiering daarvan uit de gemeenschap en de bij velen bestaande taakverdeling binnen het huwelijk, in beginsel moet worden gezien als het resultaat van de gemeenschappelijke inspanning van beide echtgenoten, voortvloeiende uit de zorg die zij krachtens art. 81 Boek 1 BW aan elkaar verschuldigd zijn. Voor de weduwenpensioenen geldt, voor zover zij aan de gescheiden echtgenote ten goede zullen komen, iets soortgelijks, nu ook de opbouw daarvan geheel of gedeeltelijk uit de gemeenschap is bekostigd en door gemeenschappelijke inspanning in voormelde zin is tot stand gebracht.

Op grond van dit een en ander moet worden aangenomen dat pensioenrechten als de onderhavige in het algemeen voor het gedeelte dat op het tijdstip van de ontbinding van de gemeenschap door echtscheiding of scheiding van tafel en bed reeds was opgebouwd, bij de verdeling van de gemeenschap door middel van verrekening in aanmerking moeten worden genomen. De verknochtheid aan de persoon van de rechthebbende verzet zich wegens de eveneens aanwezige band met de persoon van de andere echtgenoot daartegen niet. Dit is evenwel anders in geval de gemeenschap niet door echtscheiding of scheiding van tafel en bed wordt ontbonden, maar als gevolg van de dood van een der echtgenoten. De verknochtheid van het ouderdomspensioen aan de persoon van de rechthebbende staat eraan in de weg dat een verrekening moet plaatsvinden ten behoeve van de erfgenamen van de overleden andere echtgenoot, nu na het overlijden de zorg voor de persoon van deze laatste geen gewicht meer in de schaal werpt. Evenmin kunnen in geval de man overlijdt, zijn erfgenamen aanspraak maken op een verrekening ter zake van het aan de vrouw toekomende weduwenpensioen.”

Op grond van dit arrest vallen pensioenrechten niet in de wettelijke gemeenschap maar dient in geval van echtscheiding de contante waarde ervan te worden verrekend. De tot verrekening gerechtigde echtgenoot krijgt een aanspraak op verrekening jegens de andere echtgenoot. De omvang en de wijze van verrekening wordt bepaald door de eisen van redelijkheid en billijkheid, die op de verdeling van de gemeenschap van toepassing zijn.12.

Wvps: verevening van aanspraken op ouderdomspensioen

Naar aanleiding van het Boon/Van Loon-arrest is de Wvps13.tot stand gekomen. Deze per 1 mei 1995 in werking getreden wet is van toepassing op echtscheidingen van na die datum. Art. 2 lid 1 Wvps bepaalt dat in geval van scheiding en voor zover de ene echtgenoot na de huwelijkssluiting en voor de scheiding pensioenaanspraken heeft opgebouwd, de andere echtgenoot recht heeft op pensioenverevening.14.Het recht op pensioenverevening ziet derhalve uitsluitend op aanspraken op ouderdomspensioen die tijdens het huwelijk zijn opgebouwd. Het recht op verevening geldt ongeacht het huwelijksvermogensregime. Echtgenoten kunnen de toepasselijkheid van de Wvps bij huwelijkse voorwaarden of bij schriftelijk echtscheidingsconvenant uitsluiten.

Ingevolge het recht op verevening verkrijgt de vereveningsgerechtigde een recht op uitbetaling – ten vroegste vanaf de datum van pensioeningang (art. 2 lid 3 Wvps) – van een deel van elk van de uit te betalen pensioentermijnen jegens het uitvoeringsorgaan (art. 2 lid 2 Wvps), dan wel, indien (tijdige) mededeling van het tijdstip van scheiding aan het uitvoeringsorgaan achterwege blijft, jegens de andere echtgenoot (art. 2 lid 6 Wvps). Bij verevening van het ouderdomspensioen heeft iedere echtgenoot in beginsel recht op 50% van de tijdens het huwelijk opgebouwde pensioenrechten (art. 3 Wvps).

Bij de invoering van de Wvps is vastgelegd dat pensioenrechten waarop deze wet van toepassing is, alsmede met die pensioenrechten verband houdende rechten op nabestaandenpensioen, niet in de wettelijke gemeenschap van goederen vallen (zie het op de onderhavige gemeenschap toepasselijke art. 1:94 lid 2, aanhef en onder b, (oud) BW).

Over de achtergrond van de wet en de ratio van de beperking van het recht op verevening tot de tijdens het huwelijk opgebouwde pensioenrechten vermeldt de parlementaire geschiedenis onder meer het volgende:

“(...) In het licht van de ontwikkeling naar gelijke maatschappelijke posities van vrouwen en mannen en verzelfstandiging van vrouwen ( ...) is het streven er immers op gericht dat iedere volwassene in staat moet zijn in zijn eigen levensonderhoud te voorzien. In die visie dient ieder der echtgenoten zorg te dragen voor de opbouw van een eigen pensioen.(…)

Een ongelijke uitgangspositie zal zich kunnen voordoen, indien de taakverdeling tussen de echtgenoten zodanig is geweest, dat een van hen niet of niet volledig eigen inkomsten uit arbeid en dientengevolge onvoldoende zelfstandige pensioenaanspraken heeft kunnen verwerven tijdens het huwelijk.(...)

Met een dergelijke pensioendeling wordt naar ons oordeel het meest recht gedaan aan de gedachte dat opbouw van pensioenrechten tijdens de huwelijksperiode een inspanning is van beide huwelijkspartners die erop gericht is te bereiken dat zij beiden kunnen genieten van een redelijke oudedagsvoorziening.(...)”15.

“De onbillijkheid van een laten meetellen van voorhuwelijkse jaren als hoofdregel schuilt naar onze mening vooral hierin, dat men dan iemand zou laten meedelen in een vermogensbestanddeel aan de totstandkoming c.q. opbouw waarvan deze persoon part noch deel heeft gehad. Van een taakverdeling en een gezamenlijke inspanning tussen twee personen is geen sprake. (...).”16.

"(…) De leden van de fractie van D66 wezen er terecht op dat voor de rechtsgrondslag van pensioenverevening de «gezamenlijke inspanning» van de echtgenoten cruciaal is. De periode waarover wordt verevend is dan ook beperkt tot de periode gelegen tussen de huwelijkssluiting en het tijdstip van scheiding. (…)

Het pensioenarrest heeft een vermogensrechtelijke grondslag. De regeling in dit wetsvoorstel heeft een andere benadering. De formele band met het huwelijksgoederenrecht is losgelaten; wij verwijzen onder andere naar de memorie van toelichting p. 14 en de memorie van antwoord aan de Tweede Kamer p. 8 en 9. (…)"17.

De Wvps strekt er derhalve toe, los van het tussen partijen geldende stelsel van huwelijksgoederenrecht, een redelijke verdeling te bewerkstelligen van gedurende het huwelijk opgebouwde pensioenrechten, waarbij de wetgever oog heeft gehad voor het hier te lande geldende maatschappelijk gegeven dat binnen het huwelijk het in de regel de vrouw zal zijn die minder aanspraken op een oudedagsvoorziening opbouwt, omdat zij in verband met de huishoudelijke zorg niet buitenshuis werkt of, al dan niet in deeltijd, minder verdient dan haar echtgenoot (zie HR 12 augustus 2005, ECLI:NL:HR:2005:AT2619, NJ 2005/528 m.nt. SFMW, onder verwijzing naar Nader rapport naar aanleiding van het advies van de Raad van State, Kamerstukken II 1990/91, 21 893, B, blz. 3).

De strekking van de Wvps – recht te doen aan de gedachte dat opbouw van pensioenrechten tijdens de huwelijksperiode de vrucht is van een gezamenlijke inspanning – brengt mee dat in geval van een zogenoemd reparatiehuwelijk de pensioenopbouw in de periode tussen de twee huwelijken buiten beschouwing wordt gelaten (HR 11 april 2003, ECLI:NL:HR:2003:AF2685, NJ 2003/492, m.nt. WMK).

Zaaksvervanging ten aanzien van privévorderingen (art. 1:94 lid 4 (oud) BW)

Het op de onderhavige gemeenschap toepasselijke art. 1:94 lid 4 (oud) BW bepaalde –evenals het huidige art. 1:94 lid 6 BW – dat buiten de gemeenschap valt (onder meer) hetgeen wordt geïnd op een vordering die buiten de gemeenschap valt.18.Volgens de toelichting strekt de bepaling ertoe buiten twijfel te stellen dat ook onder het nieuwe recht de eertijds in art. 1:124 lid 3 (oud) BW19.opgenomen, algemeen ook op de wettelijke gemeenschap van goederen toepasselijk geachte, regeling van eenvoudige zaaksvervanging blijft gelden. Voorts wordt verwezen naar de in art. 3:213 BW opgenomen regeling van zaaksvervanging bij vruchtgebruik.20.De bepaling lijkt gelet op de tekst ervan het oog te hebben op alle vorderingen die niet in de gemeenschap zijn gevallen; er wordt geen uitdrukkelijk onderscheid gemaakt in de grondslag van het privékarakter van de vordering. In de literatuur wordt door sommige auteurs dan ook aangenomen dat de bepaling mede het oog heeft op inning van wegens verknochtheid als privé te beschouwen vorderingen.21.

In een later stadium van de parlementaire behandeling heeft de Minister echter benadrukt – zij het in het kader van vragen betreffende de in art. 1:94 lid 4 BW eveneens geregelde zaaksvervanging ten aanzien van vruchten van privégoederen – dat met de regeling van art. 1:94 lid 4 BW niet is beoogd tot een wijziging te komen van de geldende rechtspraak met betrekking tot de materie van verknochtheid (met name HR 26 september 2008, NJ 2009/40) en dat de bepaling – in weerwil van haar tekst – niet van toepassing is op door verknochtheid niet (volledig) in de gemeenschap vallende goederen.22.Door sommige auteurs wordt dan ook aangenomen dat de bepaling alleen ziet op vorderingen die op andere grond dan verknochtheid buiten de gemeenschap vallen.23.Er wordt echter ook bepleit de opmerking van de Minister niet al te zwaar te laten wegen en hetgeen geïnd is op een verknochte vordering toch zonder meer als privé aan te merken.24.

Omstreden is of zaaksvervanging op de voet van art. 1:94 lid 4 (oud) BW slechts plaatsvindt indien het geïnde bedrag wordt bijgeschreven op een eigen bankrekening van de echtgenoot die niet in de gemeenschap van goederen is gevallen25., of dat aan zaaksvervanging niet in de weg staat dat de gelden worden gestort op een rekening die tot de gemeenschap behoort of een en/of rekening is.26.

Na deze verkenning van het juridisch kader kom ik tot de bespreking van de klachten.

De conclusie strekt tot vernietiging en tot afdoening als onder 3.27 voorgesteld.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G