HR, 08-06-2007, nr. R07/059HR

Wanneer het gaat om de geldigheidsduur van rechterlijke machtigingen, zijn er twee systemen te onderscheiden. In het ene systeem wordt de aanvang van de termijn gekoppeld aan (de aanvang van) de tenuitvoerlegging2.. In het andere systeem wordt de aanvang van de termijn gekoppeld aan de uitspraak van de rechter.

Met betrekking tot de observatiemachtiging heeft de wetgever gekozen voor het eerstgenoemde systeem: een observatiemachtiging heeft een geldigheidsduur van ten hoogste drie weken na de dag waarop de betrokkene in een psychiatrisch ziekenhuis is opgenomen (zie art. 14h lid 3 Wet Bopz). In de oorspronkelijke tekst van de Wet Bopz was ook de geldigheidsduur van een voorlopige machtiging gekoppeld aan de dag van de opneming in het psychiatrisch ziekenhuis; zie art. 10 (oud) Wet Bopz. Omdat deze formulering tot onduidelijkheid aanleiding gaf3., is deze bepaling later gewijzigd en heeft de wetgever alsnog voor het tweede systeem gekozen. Sedert de inwerkingtreding van de wet van 10 april 1997, Stb. 271, bepaalt art. 10 lid 4 Wet Bopz dat een voorlopige machtiging een geldigheidsduur heeft van ten hoogste zes maanden na haar dagtekening, onverminderd het bepaalde in de artikelen 48 en 49 Wet Bopz.

Met betrekking tot andere machtigingen heeft de wetgever meteen gekozen voor het tweede systeem. Een machtiging tot voortgezet verblijf heeft een geldigheidsduur van ten hoogste een jaar na haar dagtekening (art. 17 lid 3 Wet Bopz). Een (eerste) voorwaardelijke machtiging heeft een geldigheidsduur van ten hoogste zes maanden na haar dagtekening (art. 14c lid 1 Wet Bopz). Een machtiging tot voortzetting van een (door de burgemeester gelaste) inbewaringstelling heeft een geldigheidsduur van drie weken na haar dagtekening (art. 30 Wet Bopz)4..

De aanduiding ‘drie weken na haar dagtekening’ lijkt op het eerste gezicht duidelijk, maar kan op verschillende wijzen worden verstaan:

Het is opmerkelijk dat deze alledaagse vraag niet eerder uitdrukkelijk in een cassatiemiddel aan de orde is gesteld. Een quick scan van de Bopz-beschikkingen in de laatste drie jaargangen jurisprudentie leert dat, voor zover rechters een begin- en/of een einddatum van de machtiging in het dictum van hun beschikking hebben opgenomen, de berekening van de geldigheidsduur niet op uniforme wijze plaatsvindt. De rechter behoeft overigens niet een begin- of einddatum in zijn beschikking te vermelden; het mag wel5.. Ten aanzien van de machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling vloeit de geldigheidsduur rechtstreeks voort uit de wet (art. 30 Wet Bopz). Ten aanzien van de overige machtigingen bepaalt de rechter de geldigheidsduur met inachtneming van het wettelijk maximum. De rechter kan in het dictum volstaan met vermelding van het aantal dagen, weken of maanden waarvoor de machtiging wordt verleend. Het is vervolgens aan de geneesheer-directeur van het psychiatrisch ziekenhuis om de precieze einddatum vast te stellen. Wanneer de rechtbank zelf de einddatum vermeldt, waartoe bijv. aanleiding kan bestaan indien de rechter een kortere termijn dan het wettelijk maximum vaststelt, is die datum bepalend.

De wetsgeschiedenis biedt bij de uitleg van deze bepaling weinig steun. De Krankzinnigenwet van 1884 ging uit van een rechterlijke machtiging — van onbepaalde duur — tot voorlopige plaatsing in een krankzinnigengesticht, binnen zes maanden gevolgd door een vordering tot verlening van een machtiging om de betrokkene gedurende een bepaalde tijd, die van één jaar niet te boven gaande, in het gesticht te doen verblijven. De laatste machtiging kon telkens worden verlengd met ten hoogste één jaar. Na het verstrijken van de geldigheidsduur van de lopende machtiging volgde niet automatisch ontslag. In afwachting van de beslissing van de rechter over een vordering tot verlening van een opvolgende machtiging verbleef de betrokkene onvrijwillig in het gesticht6..

In spoedeisende gevallen kon de burgemeester de patiënt in bewaring doen stellen. De duur van de inbewaringstelling was aanvankelijk gekoppeld aan de tenuitvoerlegging (zie art. 14 Kw oud). Ter voldoening aan art. 5 EVRM is de regeling van de inbewaringstelling in de Krankzinnigenwet gewijzigd bij wet van 28 augustus 1970, Stb. 430. Na het geven van een last tot inbewaringstelling diende de burgemeester de officier van justitie in te lichten, die uiterlijk de volgende dag van de president van de rechtbank een beslissing vorderde over de vraag of de inbewaringstelling mocht worden voortgezet (art. 35i Kw). De president besliste binnen drie dagen na ontvangst van de vordering7.. Een inbewaringstelling duurde ‘ten hoogste drie weken na de beslissing van de president’ (art. 35j Kw)8.. Indien vóór het einde van deze termijn een machtiging tot plaatsing in een gesticht was gevorderd, kon de president de geldigheidsduur van de inbewaringstelling met ten hoogste drie weken verlengen.

Bij de totstandkoming van de Wet Bopz is onder meer de regeling van het ontslag uitgebreid en in handen gelegd van de geneesheer-directeur. Zoals gezegd, heeft de wetgever de geldigheidsduur van een voorlopige machtiging doen ingaan op de dag van de opneming in het ziekenhuis; deze bepaling is later, in 1997, gewijzigd (zie alinea 2.3 hiervoor). De term ‘na haar dagtekening’ werd gebruikt in art. 16: de geldigheidsduur van een machtiging tot voortgezet verblijf strekte zich volgens het voorstel van wet9. uit tot ten hoogste één jaar ‘na haar dagtekening’.

In het wetsvoorstel was aanvankelijk een regeling voorgesteld voor een ‘spoedopneming’ in plaats van de inbewaringstelling uit de Krankzinnigenwet. Het voorstel van wet is veelvuldig gewijzigd. In de Nota n.a.v. het eindverslag ging de regering kort in op de vraag of een voorlopige machtiging die aansluit op een spoedopneming terugwerkt in de tijd. Dat was volgens de regering niet de bedoeling: een voorlopige machtiging ten aanzien van iemand die al in het ziekenhuis is opgenomen wordt van kracht met ingang van de dag volgend op die van haar dagtekening10.. De voorgestelde regeling met betrekking tot de ‘spoedopneming’ is nadien vervangen door een gewijzigd voorstel van wet, waarin de inbewaringstelling weer terugkeerde. Daarbij werd de geldigheidsduur van een machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling gesteld op ‘drie weken na haar dagtekening’, zoals in de huidige wettekst. Een toelichting met betrekking tot deze ingangsdatum ontbreekt11.. Voor zover in de wetsgeschiedenis al een rode draad is te ontdekken, zou het m.i. deze moeten zijn dat de wetgever ten aanzien van patiënten die reeds in het psychiatrisch ziekenhuis verblijven een voorkeur heeft voor het tweede, in alinea 2.2 genoemde systeem.

Met betrekking tot de einddatum van een inbewaringstelling verdient nog vermelding dat wanneer de officier van justitie vóór het einde van de geldigheidsduur van een machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling bij de rechtbank een verzoekschrift heeft ingediend tot verlening van een voorlopige machtiging, het gedwongen verblijf in het ziekenhuis voortduurt totdat de rechtbank afwijzend heeft beslist, dan wel totdat de termijn is verstreken waarbinnen de rechtbank op het verzoekschrift moet beslissen12.: zie art. 48, lid 1 onder b, Wet Bopz. Hieruit volgt dat de vrijheidsbeneming (de onvrijwillige opneming in een psychiatrisch ziekenhuis) op grond van een machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling drie weken plus de beslistermijn van ten hoogste drie weken na indiening van het verzoekschrift door de officier van justitie kan duren13..

In theorie is het mogelijk de termijn van drie weken te berekenen vanaf het uur waarop de rechterlijke beschikking gegeven (uitgesproken) is14.. Dit is noch gebruikelijk noch praktisch. Het woord ‘dagtekening’ veronderstelt dat de termijn in kalenderdagen wordt gerekend. De uitdrukking ‘na dagtekening’ is te vinden op tal van plaatsen waar in een wet een termijn is bepaald. Het gaat hierbij doorgaans om termijnen waarbinnen actie moet worden ondernomen, zoals termijnen waarbinnen bezwaar kan worden gemaakt of beroep kan worden ingesteld, termijnen waarbinnen een bestuursorgaan een beslissing moet nemen of termijnen waarbinnen een toegekende subsidie moet worden uitbetaald. In het burgerlijk procesrecht plegen (beroeps)termijnen te worden berekend zonder de dag waarop de gebeurtenis waarbij de termijn aansluit is voorgevallen, mee te tellen. Wanneer, bijvoorbeeld, een vonnis is uitgesproken op 8 maart en de wettelijke appeltermijn bedraagt drie maanden, is de laatste dag waarop hoger beroep kan worden ingesteld: 8 juni van dat jaar15.. Een beroepstermijn van drie maanden is derhalve: het resterende gedeelte van de dag van de uitspraak plus drie maanden. In deze benaderingswijze is het tijdstip (het uur) waarop de beroepen uitspraak is gedaan niet van belang. Valt de laatste dag van de beroepstermijn op een zaterdag, zondag of erkende feestdag, dan wordt de termijn verlengd tot de eerstvolgende werkdag (art. 1 Algemene Termijnenwet). Voor het bestuursprocesrecht is een vergelijkbare regel neergelegd in art. 6:8 Awb. Voor het strafprocesrecht, waar beroepstermijnen worden uitgedrukt in dagen, bepaalt art. 130 Sv dat daaronder is te verstaan: vrije dagen, voor zover niet uit enige bepaling het tegendeel volgt16..

De Boer heeft gesuggereerd dat deze berekeningswijze ook kan worden gevolgd bij de bepaling van de geldigheidsduur van Bopz-beschikkingen als de onderhavige17.. Bij aanvaarding van die opvatting is dinsdag 2 januari 2007 de laatste dag van de geldigheidsduur en verstrijkt deze, om precies te zijn, in de nacht van 2 op 3 januari 2007 te 24.00 uur.

Het komt mij voor dat deze berekeningswijze van de einddatum juist is. Zij sluit aan bij een meer algemeen gevolgde berekeningsmethode18.. Wel maak ik hierbij twee kanttekeningen. In de eerste plaats verdient opmerking dat, anders dan bij de termijnen in het burgerlijk procesrecht, de Algemene termijnenwet niet van toepassing is op termijnen van vrijheidsbeneming; zie art. 4 ATW. De geldigheidsduur van een machtiging (tot voortzetting van de inbewaringstelling) wordt niet op de voet van art. 1 ATW verlengd19.. (Ter vermijding van mogelijk misverstand: op de beslistermijn van art. 29 lid 3 Wet Bopz is de ATW uitdrukkelijk van toepassing verklaard).

In de tweede plaats verdient opmerking dat een machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling onmiddellijk ten uitvoer kan worden gelegd: tegen deze beslissing staat immers geen gewoon rechtsmiddel open (art. 29 lid 5 Wet Bopz)20.. Aanvaarding van de in alinea 2.5 onder (ii) vermelde uitleg zou tot gevolg hebben dat de beslissing tot verlening van de machtiging niet zou kunnen worden tenuitvoergelegd op dezelfde dag als waarop zij is verleend. Dat kan niet de bedoeling zijn. Ik kom daarom tot de gevolgtrekking dat de in alinea 2.5 onder (iii) vermelde uitleg moet worden gevolgd. De geldigheidsduur van een machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling strekt zich uit over de rest van de dag van de uitspraak plus drie volle weken daarna.

Hiermee is de in het middel verdedigde uitleg van art. 30 Wet Bopz verworpen, ook al zijn voor die opvatting argumenten21. en precedenten aan te dragen22.. In het cassatiemiddel wordt in het bijzonder als argument aangevoerd dat de rechtsopvatting van de rechtbank meebrengt dat de geldigheidsduur van de inbewaringstelling 22 dagen bedraagt, te weten de dag van de beschikking zelf en vervolgens nog drie weken, zulks in strijd met de wet die de geldigheidsduur op 21 dagen (drie weken) stelt. De opvatting dat de geldigheidsduur eerst aanvangt op de dag volgend op die van de uitspraak is volgens het middel onverenigbaar met de systematiek van de wet, welke inhoudt dat een rechterlijke machtiging tot opneming en verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis terstond van kracht wordt.

Deze onderbouwing van de klacht treft geen doel. Op de dag van de uitspraak geldt het volgende: tot het tijdstip van de uitspraak verblijft de betrokkene onvrijwillig in het psychiatrisch ziekenhuis op grond van de last van de burgemeester tot inbewaringstelling. Vanaf het tijdstip van de uitspraak van de beschikking verblijft de betrokkene onvrijwillig in het ziekenhuis op grond van de rechterlijke machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling. De geldigheidsduur van deze rechterlijke machtiging strekt zich uit over het resterende deel van de dag van de uitspraak en over de drie daarop volgende weken.

Indien de Hoge Raad tot dezelfde slotsom komt als hiervoor is verdedigd, verbleef betrokkene op 16 januari 2007 onvrijwillig in het psychiatrisch ziekenhuis. De officier van justitie heeft het verzoekschrift tot verlening van een (aansluitende) voorlopige machtiging bij de rechtbank op 2 januari 2007 tijdig ingediend, d.w.z. vóór het verstrijken van de geldigheidsduur van de machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling. De rechtbank heeft binnen de in art. 9 lid 1 Wet Bopz voorgeschreven beslistermijn van drie weken een voorlopige machtiging verleend. Het ontslagvoorschrift van art. 48, lid 1 onder b, Wet Bopz behoefde daarom niet door de geneesheer-directeur te worden toegepast.

Uitsluitend subsidiair wil ik hierna ingaan op de vraag of een aftrek van dagen had behoren plaats te vinden indien de officier van justitie op 2 januari 2007 te laat zou zijn geweest met het verzoek.

Onder vigeur van de Krankzinnigenwet heeft zich jurisprudentie ontwikkeld over gevallen waarin de burgemeester te laat aan de officier van justitie kennis had gegeven van de last tot inbewaringstelling of waarin de officier te laat zijn vordering instelde23.. De Hoge Raad was van oordeel dat deze termijnoverschrijding niet tot gevolg had dat geen rechterlijke machtiging meer kon worden verleend. Dit betekende niet dat een termijnoverschrijding geen enkele consequentie meer zou hebben: het is volgens de Hoge Raad een omstandigheid die de rechter in aanmerking kan nemen, bijvoorbeeld door bij het bepalen van de termijn van de voortzetting rekening te houden met de sedert de inbewaringstelling verstreken tijd of, indien de omvang van de termijnoverschrijding daartoe aanleiding geeft, de vordering af te wijzen. Deze jurisprudentie paste in de systematiek van de Krankzinnigenwet: zolang de rechter niet had beslist over de opvolgende machtiging, bleef de patiënt onvrijwillig opgenomen in het psychiatrisch ziekenhuis24..

Bij de totstandkoming van de Wet Bopz is de wetgever afgestapt van de regel in (art. 23 en 24 van) de Krankzinnigenwet dat de patiënt na het verstrijken van de geldigheidsduur van de lopende machtiging, onvrijwillig in het psychiatrisch ziekenhuis blijft opgenomen totdat de rechter een beslissing heeft genomen over het verlenen van een opvolgende machtiging. Anderzijds heeft de wetgever ermee rekening willen houden dat het in de praktijk niet altijd lukt, de beslissing over een vordering tot verlening van een opvolgende machtiging te nemen vóór het verstrijken van de geldigheidsduur van de lopende machtiging25.. Om deze reden is het thans in art. 48 Wet Bopz neergelegde stelsel ontwikkeld. Dit stelsel komt in het kort hierop neer dat de geneesheer-directeur ontslag uit het ziekenhuis verleent zodra de geldigheidsduur van de lopende machtiging is verstreken, tenzij voortzetting van het verblijf als vrijwillig opgenomen patiënt gewenst is en de betrokkene daartoe de nodige bereidheid heeft. Indien de officier van justitie vóór het einde van de geldigheidsduur een opvolgende machtiging heeft gevorderd (naar huidig recht: heeft verzocht) blijft de patiënt onvrijwillig in het ziekenhuis opgenomen totdat de rechter een beslissing op die vordering (het verzoek) heeft genomen of totdat de beslistermijn die de Wet Bopz aan de rechtbank vergunt is verstreken.

Kort na de inwerkingtreding van de Wet Bopz diende zich een geval aan, waarbij de officier van justitie eerst na het verstrijken van de geldigheidsduur van een machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling een opvolgende machtiging, te weten een voorlopige machtiging, had gevorderd (HR 10 augustus 1994, NJ 1995, 123 m.nt. JdB). De patiënt was na het verstrijken van de geldigheidsduur van de machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling feitelijk in het psychiatrisch ziekenhuis gebleven. De Hoge Raad nam — in overeenstemming met de ‘tenzij’-clausule in art. 48, lid 1 onder b, Wet Bopz — aan dat de patiënt na het verstrijken van de geldigheidsduur in het ziekenhuis was gebleven op basis van een vrijwillig verblijf26.. De Boer stelde in zijn noot de vraag aan de orde, hoe het dan zit met een voorlopige machtiging waarvan de geldigheidsduur is verstreken: kan de officier van justitie in zo'n geval met vrucht een machtiging tot voortgezet verblijf vorderen of wordt de patiënt in dat geval geacht vrijwillig in het ziekenhuis te verblijven en moet de officier van justitie opnieuw beginnen met een voorlopige machtiging?27.

Vervolgens dienden zich enkele atypische gevallen aan, waarmee de Bopz-wetgever geen rekening had gehouden, te weten gevallen waarin (tijdig) een machtiging was verleend, doch de beschikking van de rechtbank in cassatie was vernietigd. Een nieuwe beslissing na vernietiging en verwijzing kon vanzelfsprekend niet meer worden genomen binnen een termijn van drie of vier weken na het instellen van de inleidende vordering. De Hoge Raad achtte dit geen beletsel voor ontvankelijkheid van de officier van justitie28..

In HR 19 januari 1996, NJ 1996, 604 m.nt. JdB — de uitspraak waarop het cassatiemiddel in de huidige zaak zich beroept —, werd antwoord gegeven op de in alinea 2.21 genoemde vraag van De Boer. De Hoge Raad verwierp het verweer dat de officier van justitie in zijn vordering tot verlening van een machtiging tot voortgezet verblijf niet-ontvankelijk moet worden verklaard wanneer die vordering is ingesteld na het verstrijken van de geldigheidsduur van de lopende machtiging29.:

Vervolgens komt de overweging, waarop het cassatiemiddel kennelijk doelt:

Het relateren van de maximumgeldigheidsduur van de opvolgende machtigng aan de dag waarop de lopende machtiging eindigde heeft mijns inziens zin in die gevallen, waarin de betrokken patiënt als gevolg van het te laat indienen van het verzoekschrift door de officier van justitie of als gevolg van het overschrijden van de beslistermijn door de rechtbank, een of meer dagen extra onvrijwillig in het psychiatrisch ziekenhuis heeft moeten doorbrengen. Onder vigeur van de artikelen 23 en 24 Krankzinnigenwet kon die situatie zich voordoen. Onder vigeur van de Wet Bopz is dit anders: heeft de officier van justitie niet vóór het verstrijken van de geldigheidsduur van de lopende machtiging een opvolgende machtiging verzocht, dan geeft de geneesheer-directeur toepassing aan art. 48, lid 1 onder b, Wet Bopz. Hetzelfde geldt indien de rechtbank de wettelijke beslistermijn overschrijdt. Indien voortzetting van het verblijf als vrijwillig opgenomen patiënt gewenst is en de betrokkene daartoe bereid is, is niet langer sprake van een detentie, maar van een verblijf als vrijwillig opgenomen patiënt. In dat geval ontbreekt een noodzaak tot ‘aftrek’ van de ‘te veel’ in het psychiatrisch ziekenhuis doorgebrachte dagen. Het toekennen van de status ‘vrijwillig’ of ‘onvrijwillig’ opgenomen heeft mede gevolgen voor de rechtspositie van de patiënt binnen het psychiatrisch ziekenhuis: hoofdstuk IIIWet Bopz is alleen van toepassing op patiënten die onvrijwillig in het psychiatrisch ziekenhuis verblijven.

De verwijzing in HR 19 januari 1996 naar ‘het door de wettelijke termijnen beschermde belang van de betrokkene’ lijkt te zijn geïnspireerd door de jurisprudentie die onder de Krankzinnigenwet was ontwikkeld, maar is niet gemakkelijk te verklaren indien ervan wordt uitgegaan dat na toepassing van art. 48, lid 1 onder b, Wet Bopz het verblijf op basis van vrijwilligheid wordt voortgezet. In HR 23 februari 1996, NJ 1996, 618 m.nt. JdB (zie rov. 3.5.1 in verbinding met rov. 3.3) werd de beslissing herhaald.

In de parlementaire geschiedenis is bewust geen sanctie gesteld op het te vroeg (eerder dan in de zesde week vóór het einde van de geldigheidsduur van de lopende machtiging) of te laat (later dan in de vijfde week; zie art. 17 lid 1 Wet Bopz) indienen van het verzoek tot verlening van een machtiging tot voortgezet verblijf. Dit neemt m.i. niet weg, dat de wetgever het rechtsgevolg van art. 48, lid 1 onder b, Wet Bopz heeft verbonden aan de situatie waarin de geldigheidsduur van de lopende machtiging verstrijkt zonder dat de officier van justitie een opvolgende machtiging heeft verzocht, respectievelijk aan de situatie waarin de rechtbank de wettelijke beslistermijn heeft overschreden.

Wat betekent het voorgaande voor het huidige cassatiemiddel? Veronderstellenderwijs met de steller van het middel ervan uitgaande, dat de officier van justitie in strijd met art. 31 lid 2 Wet Bopz een dag te laat was met het indienen van het verzoek tot het verlenen van een voorlopige machtiging, mag worden verondersteld dat de geneesheer-directeur toepassing heeft gegeven aan art. 48, lid 1 onder b, Wet Bopz. Dit houdt in dat de geneesheer-directeur op 2 januari 2007 aan betrokkene ontslag uit het ziekenhuis heeft verleend tenzij voortzetting van het verblijf als vrijwillig patiënt gewenst is en betrokkene blijk heeft gegeven van de nodige bereidheid daartoe. Nu betrokkene ten tijde van de beslissing van de rechtbank feitelijk in het psychiatrisch ziekenhuis verbleef, verblijft hij daar op vrijwillige basis — zoals ook het middel veronderstelt. Een noodzaak om de maximale geldigheidsduur te beperken, vanwege dagen waarop een patiënt vrijwillig in het ziekenhuis opgenomen is geweest zoals het middel bepleit, zie ik niet. De bestreden machtiging kon daarom worden verleend voor de volle duur van zes maanden na haar dagtekening.

Uiterst subsidiair: indien (rov. 3.4 van) HR 19 januari 1996, NJ 1996, 604, in deze zaak overeenkomstig wordt toegepast, zoals het middel bepleit, brengt dit m.i. mee dat de rechtbank de verzochte voorlopige machtiging niet mocht verlenen voor een periode die langer is dan ten hoogste zes maanden na de dag waarop de lopende machtiging (d.w.z. de machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling d.d. 12 december 2006) eindigde. Dit zou hoogstens kunnen resulteren in een voorlopige machtiging voor de duur van zes maanden min één dag; niet in een voorlopige machtiging voor de duur van zes maanden min veertien dagen.