28 Een bijzonder rechterlijk vermoeden: de omkeringsregel

Volgens de hoofdregel van bewijslastverdeling moet degene die stelt recht op schadevergoeding (met als grondslag art. 6:162 of 6:74 BW) te hebben het causaal verband (c.s.q.n.-verband) stellen en bij betwisting door de aangesproken persoon bewijzen. Vast moet komen te staan dat de schade zonder de normschending niet zou zijn ontstaan.1 Een eiser met bewijsproblemen met betrekking tot het causaal verband wordt tegemoetgekomen met de omkeringsregel:2 onder omstandigheden wordt een vermoeden van causaal verband tussen de normschending en schade aangenomen.3 Eiser behoudt stelplicht ten aanzien van het element causaal verband en verweerder moet gemotiveerd het causaal verband betwisten. De omkeringsregel geeft alleen verlichting ten aanzien van het door eiser te stellen element ‘causaal verband’ en komt pas in beeld als de normschending vaststaat. Voor toepassing van de omkeringsregel is geen plaats ingeval niet aannemelijk is (gemaakt) dat de gestelde schade het gevolg is van een normschending.4 Bij schending van verkeers- en veiligheidsnormen wordt de omkeringsregel al geruime tijd gehanteerd;5 de regel werd vervolgens uitgebreid en toegepast bij gevaarzetting in het aansprakelijkheidsrecht.6 Later heeft de Hoge Raad de werking aanzienlijk gerelativeerd,7 en eind 2002 verduidelijkt.8 De uiteindelijke formulering van de omkeringsregel luidt als volgt:

De omkeringsregel kan eerst worden toegepast indien de geschonden norm specifiek genoeg is10 en eiser zal bij betwisting aannemelijk moeten maken dat zijn schade voortvloeit uit de verwezenlijking van het risico dat verweerder heeft teweeggebracht. Ingeval aan deze toepassingsvoorwaarden is voldaan, gaat het recht uit van het bestaan van het causaal verband tussen de normschending en de schade, zonder dat dit bij betwisting door de aangesproken partij door eiser behoeft te worden bewezen. De omkeringsregel is een bijzonder rechterlijk vermoeden, zij het dat de omkeringsregel geldt voor een specifieke, beperkte en welomschreven categorie gevallen, terwijl het rechterlijk vermoeden ook buiten deze gevallen goede diensten kan bewijzen.11 Het ad-hoc karakter van het rechterlijk vermoeden is vervangen door een regel met een algemeen karakter.12 De rechter móet, ook ambtshalve, in geval is voldaan aan de toepassingsvoorwaarden, van het causale verband tussen de gedraging en de aldus ontstane schade uitgaan.13

Bij toepasselijkheid van de omkeringsregel moet de aansprakelijkgestelde partij aannemelijk maken dat de schade ook zonder de aan haar toegerekende normschending zou zijn ontstaan. Nu het om tegenbewijs gaat, behoeft dit aanbod niet gespecificeerd te worden.14

De aansprakelijkgestelde partij zal aannemelijk moeten maken dat de schade door mogelijk andere oorzaken is ontstaan. Zij kan tegenbewijs tegen het vermoeden van causaal verband leveren (voldoende twijfel zaaien).15 Wanneer verweerder niet slaagt in het tegenbewijs, werkt dit in het nadeel van de partij bij wie de bewijsleveringslast berust: die heeft niet aannemelijk kunnen maken dat er geen causaal verband bestaat tussen de schade en de normschending.16 Het jurisprudentiële vermoeden verlicht de bewijslast voor eiser, maar keert de bewijslast niet om; omkering van het bewijsrisico vindt niet plaats.