HR, 23-04-2010, nr. 08/04746

Onderdeel 1 van het middel richt zich tegen 's hofs feitenvaststelling in rov. 3.1, sub g, van het bestreden arrest (bedoeld is de tweede vaststelling achter ‘g’). Het hof overweegt daar als volgt (zie blz. 4 van het bestreden arrest):

Het middelonderdeel stelt dat het hof ten onrechte in rov. 2 van het bestreden arrest overweegt dat er geen geschil bestaat omtrent de feiten zoals in eerste aanleg vastgesteld door de kantonrechter. Immers, het hiervóór geciteerde rechtsfeit, dat overeenkomt met onderdeel g van de door de kantonrechter vastgestelde feiten, is volgens Halliburton nu juist het onderwerp van geschil in deze zaak. Halliburton heeft zich steeds op het standpunt gesteld dat zij ten aanzien van de indexering van pensioenaanspraken een voorbehoud had gemaakt.

Deze klacht kan niet tot cassatie leiden, omdat het berust op een verkeerde lezing van het arrest. Het hof heeft met de gewraakte passage (sub g) uit rov. 3.1 niet méér willen zeggen dan dat in de bijlage bij de brief van 9 juni 1994 niet afzonderlijk een voorbehoud is gemaakt.9. Deze bedoeling blijkt ook uit rov. 3.5 waar het hof opmerkt: ‘Daarbij tekent het hof nog aan dat in de bijlage bij deze brief in de rubriek ‘geïndexeerde rechten’ in verband met de voorgestelde pensioenregeling is vermeld ‘ja’, wederom zonder dat daarbij enig voorbehoud is gemaakt.’10. De feitenvaststelling is dus niet onbegrijpelijk. Het hof heeft uiteraard niet miskend dat de procedure draait om de vraag of ten aanzien van de indexering een voorbehoud geldt. Het hof heeft die vraag onderzocht in rov. 3.5–3.8 van zijn arrest.

Ik begin met een paar algemene opmerkingen om de draagwijdte van de door de het middel opgeworpen vraag te bepalen.

In de eerste plaats: pensioenafspraken lijken niet in steen gehouwen te zijn, maar enige flexibiliteit te vertonen om te kunnen inspelen op veranderende omstandigheden, hetzij door aanpassing van bestaande afspraken,11. hetzij (zoals in dit geval) door het maken van nieuwe afspraken. De vordering van [verweerder] houdt daarmee in zekere zin rekening. Het hof veroordeelde Halliburton ertoe het pensioen van [verweerder] te (doen) indexeren vanaf 1 januari 2002 tot aan de datum waarop het pensioenreglement zodanig wordt gewijzigd dat [verweerder] niet langer aanspraak op (onvoorwaardelijke; toevoeging A-G) indexering zal hebben. Of het reglement is gewijzigd, valt uit het dossier niet op te maken.

In de tweede plaats: daadwerkelijke indexatie van pensioenen lijkt, (ook) in de huidige economische omstandigheden, geen zekerheid te zijn.12. Volgens de literatuur is gebruikelijk dat indexatie voorwaardelijk is, dus op de een of ander manier afhankelijk van financiële resultaten.13. Eventuele gebruikelijkheid van voorwaardelijkheid van indexering heeft als argument geen rol gespeeld in het debat over de vraag of de tussen Halliburton en [verweerder] overeengekomen indexatie voorwaardelijk is, en kan bij de beoordeling van het middel in cassatie niet tot uitgangspunt worden genomen.

In de derde plaats: bij werknemerspensioenen kunnen drie verhoudingen worden onderscheiden, namelijk die tussen

De afspraken die in deze relaties worden gemaakt, kunnen door de betrokken partijen met wisselende termen worden aangeduid. Zo is, blijkens de rechtspraak van Uw Raad, de term ‘pensioenreglement’ zowel gebruikt in een geval om de onder (i) bedoelde relatie aan te geven als in een geval om de onder (iii) bedoelde relatie aan te geven.15. Het is dus zaak om steeds goed te bezien in welke relatie de uitleg van een ‘pensioenafspraak’ aan de orde is.

In het onderhavige geval gaat het om een pensioenafspraak tussen werkgever en werknemer, relatie (i) dus. De afspraak in die relatie moet volgens de Haviltexmaatstaf worden uitgelegd16. (in de relatie onder (iii) geldt daarentegen de CAO-norm).17. Het hof heeft in rov. 3.5 de Haviltexmaatstaf voorop gesteld om te bepalen wat tussen Halliburton en [verweerder] heeft te gelden op het punt van de indexering van het pensioen. Het middel bestrijdt niet dat de Haviltexmaatstaf moet worden toegepast.

Bij toepassing van de Haviltexmaatstaf bestaat soms reden voor een meer objectieve uitleg. Zie hieronder punt 3.7, waar ik deze rechtspraak kort aanstip bij de bespreking van onderdeel 2. Een werkgever die een collectieve pensioenregeling aan zijn werknemers aanbiedt, heeft bij een discussie over die regeling met één (ex-)werknemer waarschijnlijk wel in gedachten de eventuele gevolgen van die discussie voor zijn verhouding met andere werknemers.18. Dat staat er echter niet aan in de weg dat het (ook) in de onderhavige zaak alleen gaat om de vraag naar de uitleg van de rechtsverhouding tussen deze twee partijen op basis van hetgeen zich tussen hen heeft afgespeeld. Het middel betoogt niet dat pensioenafspraken in aanmerking zouden moeten komen voor een uitleg op basis van een (op de een of andere manier) meer objectieve toepassing van Haviltex.

Daarmee kom ik dan uit bij de vraag, zoals die in deze zaak aan de orde is, namelijk of tussen Halliburton en [verweerder] is afgesproken dat de indexering van het pensioen onvoorwaardelijk zou zijn dan wel voorwaardelijk (namelijk afhankelijk van de vraag of de pensioenverzekeraar overrente aan Halliburton heeft uitgekeerd). Over het antwoord op die vraag kan verschillend worden gedacht. Het hof heeft zijn oordeel dat sprake is van een onvoorwaardelijke toezegging als volgt verwoord:

Onderdeel 2, subonderdelen a tot en met c, klaagt over de door het hof gekozen strategie om de rechtsverhouding tussen partijen te interpreteren: eerst de brief van 9 juni 1994 uitleggen, daarna bezien of er voldoende feiten en omstandigheden zijn die meebrengen dat sprake is van een uitdrukkelijke instemming met de latere afwijking van hetgeen in die brief is opgenomen. De klachten betreffen enerzijds de door het hof gekozen ‘gefaseerde’ aanpak van de uitlegvraag, anderzijds de eis van een uitdrukkelijke instemming.

De rechtspraak van de laatste jaren, met name van na het arrest Pensioenfonds DSM Chemie/Fox, laat zien dat de uitleg aan de hand van Haviltexmaatstaf op verschillende manieren kan plaatstvinden en dat er dus, anders gezegd, diverse uitlegstrategieën binnen Haviltex mogelijk zijn. Ik wijs, bij wijze van voorbeeld, op de volgende mogelijkheden:

In de gevallen (iv) en (v) is sprake van een ‘gefaseerde’ uitleg: er is steeds een bepaald (hoewel per geval wisselend) uitgangspunt om de uitleg voorshands te bepalen, maar in tweede instantie kan aan de hand van andere omstandigheden nog een ander (uiteindelijk) uitlegresultaat worden bereikt. De gefaseerde aanpak heeft wel gevolgen voor de posities van partijen, al was het maar in die zin dat de partij die de voorshandse uitleg tegen heeft meer moeite zal hebben om te beargumenteren waarom desalniettemin een ander uitlegresultaat moet worden gekozen. Hiertegenover kan een uitleg ‘ineens’ worden geplaatst, waarbij alle voor de uitleg relevante omstandigheden ineens worden gewogen.

Nu moet het zojuist gemaakte onderscheid tussen een uitleg ‘ineens’ en een ‘gefaseerde’ uitleg niet overdreven worden. Immers in elk uitlegdebat is denkbaar dat sommige factoren zich eerder aan de uitlegger zullen opdringen dan andere, eenvoudig omdat zij makkelijker kenbaar zijn. Feitelijk kan het dus zo zijn dat een uitlegger (bij de bestudering van het dossier en/of aan de hand van het partijdebat) eerst een voorlopig oordeel bereikt op basis van bijvoorbeeld een tekstuele interpretatie en daarna een eindoordeel aan de hand van alle omstandigheden van het geval, terwijl in de uitspraak alleen het aan de hand van alle omstandigheden van het geval met toepassing van de Haviltexmaatstaf uiteindelijke bereikte oordeel wordt uiteengezet. De uitleg is dan feitelijk gefaseerd tot stand gekomen, maar in de uitspraak verantwoord als een uitleg ineens.

Tegenover deze feitelijke fasering van de uitleg, kunnen gevallen worden aangewezen waarin de fasering min of meer is genormeerd. Het onder (v) genoemde geval van de NVM-akte heeft een duidelijke normatieve component, alhoewel deze m.i. de rechter wel enige vrijheid laat.23. In geval het onder (iv) bedoelde geval van door professionele partijen uitonderhandelde contracten gaat het m.i. niet om een voorgeschreven, maar om een toegelaten wijze van toepassing van de Haviltexmaatstaf.24.

Men kan intussen zeggen dat zich binnen Haviltex een rijk geschakeerd palet aan nadere uitlegstrategieën aan het ontwikkelen is. Tot op zekere hoogte heeft die vaste vorm gekregen,25. maar ook ligt nog veel open. Vaste vorm kan met name worden gevonden waar de gevallen duidelijk af te bakenen zijn (zoals bij het in punt 3.7 onder (iii) genoemde geval). Veel ligt nog open waar gevallen minder duidelijk af te bakenen zijn en bovendien in de praktijk onderling flink kunnen verschillen (zoals bij het in punt 3.7 onder (iv) genoemde geval). Dan is het moeilijker om voor die hele rijk geschakeerde ‘groep’ gevallen een eenduidige ratio aan te wijzen om de Haviltexmaatstaf op een bepaalde wijze toe te passen. Dat vertaalt zich in een vrijheid van de feitenrechter om te kiezen voor een wijze van toepassing van Haviltex — met andere woorden: een uitlegstrategie — die zijns inziens het beste aansluit bij het voorliggende geval.

Tegen de achtergrond van deze meer algemene ontwikkelingen bij de uitleg van overeenkomsten, keer ik terug naar de bespreking van onderdeel 2 van het middel. Ik stel dan voorop dat in het onderhavige geval Haviltex ‘gewoon’ van toepassing is, dat wil zeggen zonder dat sprake is van een geval waarvoor een min of meer speciale aanpak ontwikkeld is.

Het onderhavige geval kenmerkt zich wél door de bijzonderheid, dat de uitleg van de afspraak wordt gecompliceerd door het tijdsverloop. [verweerder] beroept zich op een brief van 6 juni 1994. Halliburton beroept zich erop dat bij uitleg van die brief óók gekeken moet worden naar latere feiten (zoals de pensioenbrochure uit 1995 en het Pensioenreglement van 1996). Het hof heeft de uitleg in die zin gefaseerd, dat het eerst heeft gekeken naar de betekenis van de brief van 9 juni 1994 en de eerder in 1994 gehouden presentaties over de nieuwe pensioenregeling (rov. 3.5) en daaraan een conclusie heeft verbonden (namelijk: een onvoorwaardelijke indexering); en daarna heeft het hof gekeken naar ontwikkelingen in de periode na 1994 (rov. 3.6–3.7) en geconcludeerd dat die omstandigheden niet tot een ander oordeel leiden, nu daaruit niet blijkt van ‘uitdrukkelijke instemming’ van [verweerder] met afwijking van de in de brief van 9 juni 1994 geformuleerde uitgangspunten.

Het faseren van de voor de uitleg relevante omstandigheden in de tijd, zoals in dit geval, vertoont verwantschap met het hierboven in punt 3.8 besproken faseren van de uitleg op basis van de bepaalde omstandigheden (ongeacht of die in tijd uit elkaar liggen). Ook in een geval als het onderhavige zijn met toepassing van de Haviltexmaatstaf daarom verschillende strategieën denkbaar om de uitlegvraag aan te vatten. Ik noem enigszins schematisch bij wijze van voorbeeld de volgende strategiën.

Mij dunkt dat de rechter in beginsel vrij is om te bepalen welke van deze strategiën hij kiest. Het oordeel of sprake is van één afspraak dan wel van verschillende afspraken, is een feitelijk oordeel. Als de rechter oordeelt dat sprake is van één afspraak, die gefaseerd is totstandgekomen, is de vraag hoe met dat gegeven bij de uitleg moet worden omgegaan ook een kwestie die aan de feitenrechter moet worden overgelaten. Waar de feitentrechter in het algemeen — behoudens de aanwezigheid van een duidelijke subregel — de vrijheid heeft om te bepalen in welke volgorde de voor de uitleg relevante punten worden besproken en gewogen, dan heeft hij die ook waar het gaat om de vraag hoe de aanpak van de uitlegkwestie het beste kan worden georganiseerd als de relevante factoren in de tijd zijn verspreid.

Halliburton heeft de onder (1) genoemde toepassing van Haviltex verdedigd. Dat zou in dit geval zeker een toelaatbare toepassing van Haviltex zijn geweest. Immers, ook omstandigheden van na de brief van 6 juni 1994 kunnen relevant zijn bij de bepaling van de betekenis daarvan.26. Het hof heeft deze aanpak echter niet gekozen. Onjuist lijkt mij dat niet, omdat van een verplichting om deze aanpak te volgen geen sprake is. Onbegrijpelijk lijkt mij dat evenmin, omdat de aangevoerde feiten zich over een langere periode hebben voorgedaan en het hof daarom eerst heeft mogen bezien wat [verweerder] kon opmaken uit de hem in 1994 toegezonden brief om daarna in te gaan op omstandigheden van latere datum. Hierop stuiten m.i. de klachten in subonderdeel 2.a af.

Dat het hof tot een gefaseerde aanpak van de uitlegvraag is gekomen, stond het hof m.i. dus vrij. Het hof heeft echter, na zijn uitleg in rov. 3.5 van de brief van 9 juni 1994, in zijn verdere beoordeling van de vraag of tussen partijen een (on)voorwaardelijke indexering was afgesproken een drempel ingebouwd. Immers, het overweegt dat van de in de brief van 9 juni 1994 neerglegde uitgangspunten slechts kan worden afgeweken met ‘uitdrukkelijke instemming van [verweerder]’ (rov. 3.7 op blz. 8, mijn cursivering).

Waarop deze strenge eis is gebaseerd, is niet duidelijk. Weliswaar wordt in arbeidsrelaties soms een ondubbelzinnige instemming vereist,27. maar een dergelijke eis geldt niet ten aanzien van het aangaan van een pensioenovereenkomst.28. Ik breng in herinnering dat [verweerder] ook stilzwijgend akkoord is gegaan met het voorstel in de brief van 9 juni 1994; zie hierboven punt 1onder h.

Nu heeft het hof de eis van een uitdrukkelijke instemming niet gehanteerd ten aanzien van het akoord van [verweerder] met het voorstel vervat in de brief van 9 juni 1994, maar ten aanzien van de vraag of uit de latere omstandigheden van het geval blijkt dat een voorwaardelijke indexering is afgesproken. Het hof heeft daarbij een aanpak gekozen die op het oog aanligt tussen de in punt 3.14 onder (2) en (3) genoemde, omdat het een scherpe cesuur trekt tussen de periode tot en met de brief van 9 juni 1994 en de periode daarna; vgl. rov. 3.6–3.7. Het hof heeft zich m.i. echter één uitlegvraag gesteld — is een voorwaardelijke dan wel een onvoorwaardelijke indexering afgesproken? ( vgl. rov. 3.5, aanhef) — en heeft die uitlegvraag aan de hand van de in de tijd verspreide omstandigheden van het geval gefaseerd beantwoord, zodat het zijn benadering van het geval m.i. het meeste aansluit bij de onder (2) genoemde aanpak.

Zelfs in een situatie waarin een afspraak vaststaat en de vraag is, of deze is gewijzigd door een latere afspraak (het in punt 3.14 onder (3) bedoelde geval), wordt niet de eis gesteld dat sprake is van uitdrukkelijke instemming. Ook dan geldt dat aan de hand van de wilsvertrouwensleer moet worden beoordeeld of sprake is van een wilsuiting door een partij dan wel van gerechtvaardigd vertrouwen van de wederpartij dat van zulk een wilsuiting sprake is. Zo overwoog Vgl. HR 4 februari 2000, LJN: AA4732, NJ 2000, 258 ([…/…]), rov. 3.3.3:

Enerzijds geldt dus dat de enkele vaststelling van het uitblijven van een reactie onvoldoende is om acceptatie aan te nemen. Vereist is dat het stilzwijgen in de context van het geval als acceptatie kan worden gekwalificeerd. Anderzijds wordt geen eis van uitdrukkelijke instemming gehanteerd.

In het kader van een wijzing van de arbeidsvoorwaarden, die een verslechtering voor de werknemer inhoudt, overwoog Uw Raad onlangs:29.

Ook in deze gevallen — waarbij de vraag is of de werknemer heeft ingestemd met een verslechtering van een arbeidsvoorwaarde — geldt niet in het algemeen de eis van een ‘uitdrukkelijke’ instemming. De algemene regels over de totstandkoming van overeenkomsten moeten worden toegepast, waarbij geldt dat een werkgever slechts mag vertrouwen dat een werknemer met de verslechtering heeft ingestemd indien aan de werknemer duidelijkheid over de inhoud van die wijziging is verschaft en op grond van verklaringen of gedragingen van de werknemer mag worden aangenomen dat deze welbewust met die wijziging heeft ingestemd. Deze vraag moet worden beantwoord aan de hand van alle omstandigheden van het geval.

Uit het voorgaande volgt dus dat het hof m.i. een te strenge eis heeft gesteld, door te zoeken naar een ‘uitdrukkelijke instemming’. Echter, wellicht zou het arrest van het hof in die zin kunnen worden gelezen, dat het hof met de eis van ‘uitdrukkelijke instemming’ kennelijk slechts het oog heeft op wat in het arrest van 12 februari 2010 wordt bedoeld met de ‘welbewuste instemming’. Voor een dergelijke lezing zou naar mijn mening alleen plaats kunnen zijn, als (ook voor partijen) duidelijk is, dat het in de onderhavige zaak gaat om een geval als waarop de in de vorige alinea bedoelde rechtspraak van Uw Raad ziet.

Dat hangt weer af van de wijze waarop de uitlegkwestie, die partijen verdeeld hield, wordt aangepakt. Zoals hierboven in punt 3.14 is aangegeven, kan deze kwestie m.i. op verschillende manieren worden aangepakt.

In de in punt 3.14 onder (1) en (2) genoemde benaderingen is sprake van één afspraak die (ineens dan wel gefaseerd) moet worden uitgelegd en komt men niet toe aan de vraag, of sprake is van instemming met een afspraak die voor de werknemer een verslechtering inhoudt van een bestaande arbeidsvoorwaarde. Men zegt dan:

In de in punt 3.14 onder (3) bedoelde benadering kan men echter wel zeggen dat sprake is van instemming met een afspraak die een verslechtering van een bestaande arbeidsvoorwaarde voor de werknemer inhoudt, en dat dus aan de eisen geformuleerd in het arrest van 12 februari 2010 moet worden voldaan. Men zegt dan:

Of het hof de feiten inderdaad op deze laatste manier heeft geduid, betwijfel ik intussen (vide punt 3.17.3 hierboven, en punt 3.18.5, hieronder) en daarom meen ik dat er geen plaats is voor de in de aanhef van dit nummer bedoelde lezing van 's hofs arrest.

De rechtsklacht van de subonderdeel 2.b slaagt m.i.

Ik maak nog een opmerking naar aanleiding van de zojuist bereikte conclusie. Uit wat het hof vervolgens in rov. 3.7 overweegt — namelijk dat Halliburton uit het stilzwijgen van [verweerder] na toezending van de pensioenbrochure in 1995 geen aanvaarding van de afwijking van de brief van 9 juni 1994 mocht afleiden te minder nu Halliburton hem niet op deze inperking heeft geattendeerd toen zij de brochure toezond; daarna volgt een vergelijkbare passage ten aanzien van het pensioenreglement uit 1996 — lijkt te volgen dat volgens het hof [verweerder] stilzwijgend een voorwaardelijke indexering zou hebben kunnen aanvaarden indien Halliburton in 1995 en/of 1996 [verweerder] bij de toezending van informatie op die voorwaardelijkheid had gewezen. Op deze manier bezien, toetst het hof (niet per se of sprake is van een uitdrukkelijke instemming, maar) of er omstandigheden zijn die rechtvaardigen dat het uitblijven van een reactie van [verweerder] kan worden aangemerkt als een stilzijgende acceptatie. Dat zou op zichzelf een toegelaten aanpak zijn. Echter dan is niet duidelijk waarom de eis van een ‘uitdrukkelijke aanvaarding’ door het hof wordt gesteld. Daarmee is onduidelijk aan welke maatstaf het hof heeft getoetst. De hierop gerichte motiveringsklacht van subonderdeel 2.c slaagt m.i.

De overige klachten van onderdeel 2 falen. Zoals boven is vermeld, heeft het hof de vrijheid om een bepaalde volgorde aan te brengen in de weging van de relevante omstandigheden van het geval. Evenzeer is het in beginsel aan het hof voorbehouden te bepalen tot welke uitleg de weging van de omstandigheden leidt en daarbij aan ieder van de omstandigheden een zeker gewicht toe te kennen. Dit zijn feiteljke oordelen.30. In cassatie kan alleen worden getoetst of de feitenrechter bij die uitleg de juiste maatstaven heeft gehanteerd en of hij zijn oordeel naar behoren heeft gemotiveerd.

Wat betreft subonderdeel 2.d diene nog het volgende. Volgens dit subonderdeel besteedt het hof geen of te weinig aandacht aan de stelling van Halliburton dat de voorwaardelijkheid van de indexering blijkt uit de in de brief van 9 juni 1994 opgenomen passage: ‘De financiering hiervan vindt plaats uit de extra renteopbrengsten die de verzekeringsmaatschappij aan ons uitkeert.’31. Het hof heeft in rov. 3.5 (blz. 6, onderaan, en 7, bovenaan) bij zijn uitlegging van deze brief aandacht aan deze passage besteed. Het heeft geoordeeld dat de brief (evenals de bijlage bij de brief) niet uitdrukkelijk melding maakt van een voorwaarde die moet zijn vervuld wil indexering plaatsvinden. In dat verband oordeelt het hof dat [verweerder] in de betreffende zinsnede niet hoefde te lezen dat indexering slechts zou plaatsvinden indien en voor zover de pensioenverzekeraar een uitkering als hiervoor bedoeld zou doen. Dit oordeel is niet onbegrijpelijk.

Over subonderdeel 2.e merk ik nog het volgende op. Dit klaagt dat het hof, door in rov. 3.5 te overwegen dat de brief van 6 juni 1994 ‘niet uitdrukkelijk melding (maakt) van een voorwaarde’, uit het oog verliest dat voor de juistheid van de door Halliburton verdedigde uitleg geenszins is vereist dat van een zodanige uitdrukkelijke vermelding sprake zou moeten zijn. De klacht mist m.i. feitelijke grondslag. Het hof heeft in het kader van de Haviltexmaatstaf (die het hof in rov. 3.5 vooropstelt) als relevante omstandigheid geconstateerd dat de brief niet uitdrukkelijk melding maakt van een voorwaarde. Het hof heeft dat ten nadele van de door Halliburton bepleite uitleg laten meewegen. Het hof heeft hier echter niet, zoals het middelonderdeel veronderstelt, als maatstaf gehanteerd dat de door Halliburton bepleite uitleg slechts juist zou kunnen zijn als de voorwaarde wel uitdrukkelijk was opgenomen.

De onderdelen 3 en 4 verwijten het hof geen of te weinig aandacht te hebben besteed aan de positie van [verweerder] als lid van het managementteam van Halliburton. Onderdeel 3 plaatst dit in de sleutel van Haviltex, onderdeel 4 in de sleutel van artikel 7:611 BW.

Onderdeel 3 betreft de uitleg van de brief van 6 juni 1994. Het onderdeel stelt dat het hof onvoldoende rekening heeft gehouden met de zin die partijen in de gegeven omstandigheden over en weer aan elkaars wilsuitingen mochten toekennen en wat zij redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten. Het middelonderdeel benadrukt daarbij de hoedanigheid van [verweerder], te weten diens functie van Sales Manager binnen het Holland Management Team van Halliburton.32.

Volgens onderdeel 3.a heeft het hof de brief van 9 juni 1994 op onjuiste wijze uitgelegd door de positie van [verweerder] niet in aanmerking te nemen.

Onderdeel 3.b betoogt primair dat de uitleg van de brief van 6 juni 1994 onbegrijpelijk is, nu het hof geen aandacht heeft besteed aan de (essentiële) stelling dat [verweerder] lid was van het Management Team, en subsidiair dat onbegrijpelijk is dat het hof dit niet als een essentiële stelling heeft aangemerkt.

Onderdeel 3.c bevat geen klacht, maar voert aan dat bij gegrondbevinding van de onder 3.a en 3.b aangevoerde klachten de rov. 3.5, 3.7, 3.8, 3.13, 3.14 en 4 en het dictum niet in stand kunnen blijven.

De hoedanigheid van [verweerder] is in de door het middel aangehaalde passages op de volgende wijze in feitelijke instanties aan de orde is gekomen:

Volledigheidshalve wijs ik erop dat de hoedanigheid van [verweerder] ook is vermeld in de MvA sub 21 en in de pleitnota in hoger beroep sub 18 in het kader van het beroep op artikel 7:611 BW dat een werknemer verplicht is kennis te nemen van informatie van de werkgever.33.

Volgens onderdeel 3.a was de positie van [verweerder] om twee redenen van belang. In de eerste plaats, zo stelt het onderdeel, bracht die positie mee dat [verweerder] uit dien hoofde beschikte over meer informatie dan de gemiddelde werknemer van Halliburton, ook ten aanzien van de voorgestelde nieuwe pensioenregeling. De implicatie van deze stelling is kennelijk dat [verweerder] meer informatie had over de voor het onderhavige geschil relevante aspecten van de voorgestelde nieuwe pensioenregeling. Zo is het debat in feitelijke instanties echter niet gevoerd. Dat [verweerder] meer informatie had over de voor het onderhavige geschil relevante aspecten van de voorgestelde nieuwe pensioenregeling, volgt ook niet uit het enkele feit van zijn functie of zijn positie als lid van het MT. Er is verder niets bekend over de vraag of en op welke wijze de voorgestelde pensioenregeling in verband met die functie of in het MT ter sprake is gebracht. In zoverre lees ik in het middel een nieuwe feitelijke stelling, waarop in cassatie geen acht kan worden geslagen.

In de tweede plaats koppelt onderdeel 3.a de positie van [verweerder] aan, kort gezegd, diens mogelijkheid om zich te informeren over de in de brief van 9 juni 1994 voorgestelde nieuwe regeling, zodanig dat hij de inhoud en de strekking van de nieuwe pensioenregeling kon vaststellen. Dit spoort met de wijze waarop het punt in feitelijke instanties in het debat is gebracht. Onderdeel 3.a wijst erop dat de maatschappelijke positie en deskundigheid relevante factoren zijn bij de toepassing van de Haviltexmaatstaf — verwijzend naar HR 2 april 1993, LJN: ZC0920, NJ 1993, 61234. — en dat die factoren mede bepalen in hoeverre een partij navraag moet doen — daarbij verwijzend naar HR 4 januari 1991, NJ 1991, 254.35. Het onderdeel stelt dat [verweerder] voldoende mogelijkheden zijn geboden om van informatie kennis te nemen of om nadere informatie te vragen. Het onderdeel besluit met de klacht dat het hof bij de uitleg van de brief van 9 juni 1994 een en ander heeft miskend door de positie van [verweerder] als lid van het Management Team niet in aanmerking te nemen.

Voor de beoordeling van het middel lijkt mij niet relevant de stelling in subonderdeel 3.a, dat [verweerder] voldoende mogelijkheden zijn geboden om van informatie kennis te nemen of om nadere informatie te vragen. Immers, als ik het goed zie, klaagt het middel niet dat het hof zulks zou hebben miskend. Een dergelijke klacht zou ook feitelijke grondslag missen, nu het hof niet heeft geoordeeld dat aan [verweerder] onvoldoende mogelijkheden zijn geboden om zich te informeren over de betekenis van de brief van 9 juni 1994 of latere informatie van de werkgever. Het hof heeft immers geoordeeld dat, gezien de brief van 9 juni 1994, er voor [verweerder] geen reden was navraag te doen naar het eventuele voorwaardelijke karakter van de indexering (rov. 3.5, slot, en vgl. ook rov. 3.7, op p. 9).

Dan resteert dus de vraag of het hof, oordelend dat er voor [verweerder] geen reden was navraag te doen naar het eventuele voorwaardelijke karakter van de indexering, de positie van [verweerder] heeft miskend. Ik zie dat niet. Het hof noemt weliswaar in zijn overwegingen niet dat [verweerder] lid was van het MT, maar dat is te weinig om aan te nemen dat het hof zou hebben miskend dat dit gegeven relevant kan zijn bij de toepassing van de Haviltexmaatstaf. Het hof heeft kennelijk geoordeeld dat de positie van [verweerder], gezien hetgeen daarover in feitelijke instanties (slechts) was aangevoerd, niet meebracht dat [verweerder] navraag moest doen. Dat oordeel getuigt niet van een onjuiste rechtsopvatting en komt evenmin onbegrijpelijk voor.

Ik maak nog een enkele opmerking over het beroep in de s.t. sub 34 op HR 2 februari 2007, LJN: AZ4410, NJ 2008, 104 (NBA Management/[…]). Dat kan Halliburton niet baten. Dit arrest ziet op een specifieke (en van de onderhavige situatie afwijkende) context, namelijk de vraag hoe een kettingbeding in veilingvoorwaarden moet worden uitgelegd. Het arrest stelt, kort gezegd, een meer objectieve (‘tekstuele’) uitleg voorop omdat de voorwaarden zich richten tot een groep ‘derden’, te weten potentiële veilingkopers. Dit aangrijpingspunt ziet dus op de vraag hoe de ontvangers van de informatie in de veilingvoorwaarden deze hebben kunnen begrijpen, niet op de vraag hoe die informatie door de zender daarvan (de verkoper) is bedoeld. Het arrest laat vervolgens de mogelijkheid open dat een koper onder omstandigheden moet informeren naar de bedoeling van de verkoper en dat als hij dat nalaat, hij de bedoeling van de verkoper tegen zich moet laten gelden.

Als men dit beoordelingsschema zou willen transponeren naar het onderhavige geval, dan zou dat betekenen dat de aan de werknemers verzonden brief van 9 juni 1994 in beginsel meer objectief moet worden uitgelegd om vast te stellen wat ‘de werknemers’ daaruit mochten opmaken, waarna vervolgens zou worden bekeken of een individuele werknemer had moeten doorvragen. Ik geloof niet dat dit, gezien de manier waarop het hof de algemene Haviltexmaatstaf in het onderhavige geval heeft toegepast, tot andere uitkomsten zou hebben geleid.

Onderdeel 3.a faalt derhalve. Met het voorgaande is ook het lot van onderdeel 3.b bezegeld. Het hof moest bij zijn uitleg van de brief van 6 juni 1994 rekening houden met alle relevante, door partijen aangevoerde dan wel gebleken, omstandigheden. Maar het hof behoefde niet expliciet aan al die omstandigheden afzonderlijk aandacht te besteden in zijn rechtsoverwegingen. Het hof heeft kennelijk, en niet onbegrijpelijk, Halliburtons stelling over de positie van [verweerder] als lid van het MT niet opgevat als een essentiële stelling. Immers de stelling is in feitelijke instanties niet erg uitgewerkt. Het was daarmee een omstandigheid die in het kader van Haviltex kon worden meegewogen, maar het was aan het hof voorbehouden daaraan het gewicht toe te kennen dat het juist acht. Niet kan worden gezegd, dat aan de (niet erg uitgewerkte) stelling zoveel gewicht zou moeten worden toegekend dat dit tot een andere uitkomst zou hebben moeten leiden dan wel dat zonder nadere motivering onbegrijpelijk zou zijn waarom deze stelling niet tot een andere uitkomst heeft geleid. Onderdeel 3.b faalt.

Onderdeel 4 van het middel richt zich tegen de volgende passage uit rov. 3.7 van het bestreden arrest (blz. 9):

Het onderdeel stelt opnieuw aan de orde dat het hof rekening had moeten houden met de positie van [verweerder] als lid van het Management Team.

Onderdeel 4.a betoogt dat uit artikel 7:611 BW gezien de functie en positie van [verweerder] volgt, dat hij niet (alleen) op basis van de brief van 9 juni 1994 kon vertrouwen dat zijn pensioenaanspraken onvoorwaardelijk zouden worden geïndexeerd.

Onderdeel 4.b richt motiveringsklachten tegen de overwegingen in rov. 3.7, in het bijzonder dat Halliburton geen feiten of omstandigheden heeft gesteld waarop zij het door haar gestelde vertrouwen mocht baseren. Het betoogt primair dat hof geen aandacht heeft besteed aan de (essentiële) stelling dat [verweerder] lid was van het Management Team, en subsidiair dat onbegrijpelijk is dat het hof dit niet als een essentiële stelling heeft aangemerkt.

Onderdeel 4.c bevat geen klacht, maar voert aan dat bij gegrondbevinding van de onder 4.a en 4.b aangevoerde klachten de rov. 3.7, 3.8, 3.13, 3.14 en 4 en het dictum niet in stand kunnen blijven

Na in rov. 3.5 een uitleg te hebben gegeven aan de brief van 9 juni 1994, onderzoekt het hof in rov. 3.7 of Halliburton op grond van andere feiten en omstandigheden erop mocht vertrouwen dat [verweerder] akkoord was gegaan met de voorwaardelijke indexering.

Centraal in het aangevallen deel van rov. 3.7 staat het oordeel dat van [verweerder] niet kon worden gevergd dat hij verifieerde of het reglement van 1996 afweek van de brief uit 1994. Dat oordeel draagt de overweging dat het uitblijven van een reactie van [verweerder] op de toezending van het pensioenreglement in 1996 bij Halliburton geen vertrouwen kon opwekken, de overweging dat het uitblijven van een reactie op de jaarlijks toegezonden pensioenoverzichten dat vertrouwen niet kon opwekken, en de overweging — kort gezegd — over het beroep op de redelijkheid en billijkheid.

Op zijn beurt moet dit oordeel weer worden begrepen tegen de achtergrond van het uitgangspunt dat het hof in rov. 3.7 formuleert, namelijk dat afwijking van de brief van 9 juni 1994 de ‘uitdrukkelijke toestemming’ van [verweerder] behoefde. Nu naar mijn mening de daartegen gerichte klachten van de onderdeel 2.b en 2.c slagen, ontvalt ook de basis aan hetgeen het hof verder in rov. 3.7 heeft overwogen. De klachten van onderdeel 4 behoeven dan ook geen behandeling.

Men zou kunnen twijfelen of de klacht van onderdeel 4.a niet toch ook de uitleg van de brief van 9 juni 1994 zelf aan de orde stelt. Het onderdeel stelt immers (in de tweede alinea): ‘Op grond van artikel 7:611 BW kon [verweerder] er niet (alleen) op basis van de brief van 9 juni 1994 op vertrouwen dat zijn pensioenaanspraken onvoorwaardelijk zouden worden geïndexeerd (…). Door de positie van [verweerder] als lid van het Management Team niet in aanmerking te nemen, heeft het hof een onjuiste maatstaf gehanteerd bij de beantwoording van de vraag of [verweerder] akkoord is gegaan (…).’ Voor het geval onderdeel 4.a de uitleg van de brief aan de orde stelt, maak ik er maak ik nog enige opmerkingen over.

Onderdeel 4.a betoogt in dit verband dat op grond van artikel 7:611 BW het volgende geldt:

En het hof zou dit dus, gezien de positie van [verweerder] als lid van het MT, uit het oog hebben verloren.

Op zichzelf beschouwd, valt er weinig in te brengen tegen de gedachte dat een werkgever er in beginsel van mag uitgaan dat een werknemer kennis neemt van de informatie die de werkgever verstrekt, al zal ook hier aan de hand van de omstandigheden moeten worden bepaald wat van de werknemer precies mag worden verwacht gezien bijvoorbeeld de aard, omvang en inhoud van de van de aangeboden informatie in relatie tot functie en opleidingsniveau van de werknemer.

Ik zou menen dat dit niet principieel anders ligt bij andere contractuele relaties, zoals bijvoorbeeld tussen huurder en verhuurder, franchisegever en franchisenemer of verkoper en koper. Een verhuurder die in een brief een voornemen tot groot onderhoud aankondigt, mag in beginsel verwachten dat daarvan kennis wordt genomen door de huurder; een franchisgever die een schriftelijk voorstel doet voor aanpasing van de franchiseformule, mag in beginsel verwachten dat de franchisenemer die brief leest; een verkoper die zijn relaties door middel van een rondschrijven bericht over een product recall, mag in beginsel verwachten dat dit niet ongelezen terzijde wordt gelegd.

Buiten contract kan het verwachtingspatroon anders liggen; men denke aan de verzender van ongevraagde reclame.

Maar welke juridische gevolgen verbinden we eigenlijk aan de constatering dat iemand in een bepaalde context in beginsel mag verwachten dat kennis wordt genomen van door hem verzonden informatie? Die juridische gevolgen kunnen heel divers zijn. Zo verbindt artikel 3:37 lid 3 BW aan de ontvangst van een schriftelijke verklaring, die een rechtshandeling bevat, het rechtsgevolg dat de rechtshandeling tot stand komt, ook als de ontvanger van de verklaring geen kennis heeft genomen. En als het gaat om bijvoorbeeld de vraag of iemand tijdig op de hoogte is gesteld (bijvoorbeeld van een product recall) zal het verweer dat het ontvangen rondschrijven niet is gelezen, weing indruk maken. Als onderdeel 4 nu in het kader van artikel 7:611 BW stelt dat een werknemer kennis ‘moet’ nemen van door de werkgever verstrekte informatie, rijst ook de vraag welk rechtsgevolg daaraan verbonden zou moeten worden. Omdat dit artikel gaat over de plichten van partijen bij de arbeidsovereenkomst, zou men bijvoorbeeld kunnen denken aan een tekortkoming van de werknemer. Maar onderdeel 4 legt een ander verband, namelijk met de vaststelling van de inhoud van de overeenkomst — in casu de vraag of een (on)voorwaardelijke indexering is afgesproken.

Ik heb mij afgevraagd of in een situatie als deze er een relevant verschil bestaat tussen toetsing aan de Haviltexformule en toetsing aan artikel 7:611 BW, voor zover het gaat om de vraag of van [verweerder] onderzoek mocht worden verwacht om te bepalen of tussen partijen een (on)voorwaardelijke indexering van het pensioen is afgesproken. Het zou onwenselijk en onpraktisch zijn, als de toetsingskaders van Haviltex en van artikel 7:611 BW in een geval als het onderhavige tot verschillende uitkomsten zouden kunnen leiden. Immers dan zou enerzijds worden gezegd, bijvoorbeeld op basis van een uitleg aan de hand van de Haviltexmaatstaf: ‘u heeft een onvoorwaardelijke indexering afgesproken’. En anderzijds zou kunnen worden gezegd, op basis van artikel 7:611 BW: ‘u heeft een voorwaardelijke indexering afgesproken’ want het is uw eigen risico dat u zich te weinig heeft verdiept in de aangeboden informatie. Dat resultaat veroordeelt zichzelf.

Het is ook niet nodig om tot verschilende uitkomsten te komen. Hoewel de gedachte van onderdeel 4.a in aanzet aantrekelijk is, blijkt zij dat in haar uitwerking bepaald niet te zijn. Het middel veronderstelt namelijk een plicht van de werknemer om van informatie kennis te nemen en verbindt aan schending van die plicht de consequentie — en daar gaat het nu om — dat een onjuiste voorstelling van zaken terzake die informatie niet voor rekening van de werkgever kan komen. Vertaald in Haviltexterminologie staat hier: ‘De werkgever mag erop vertrouwen dat de werknemer kennis neemt van de geboden informatie en bij onduidelijkheid navraag doet. Indien de werknemer zulks nalaat, mag de werkgever erop vertrouwen dat de werknemer ermee instemt dat de informatie de betekenis heeft die de werkgever daaraan toekent.’ Dat laatste is natuurlijk niet waar, want daarmee zou de betekenis van een afspraak eenzijdig kunnen worden vastgesteld.

Daarmee ontken ik niet, dat redelijkheid en billijkheid bij de uitleg een rol spelen, zoals ook Uw Raad in zijn arrest Pensioenfonds DSM Chemie/Fox heeft overwogen.37. En men kan de redelijkheid en billijkheid ook in de gedaante van artikel 7:611 BW ten tonele voeren. In artikel 7:611 BW wordt immers dezelfde norm gehanteerd als in het algemeen in artikel 6:248 wordt bedoeld.38. Maar ik constateer wel, dat het beroep op artikel 7:611 BW om deze reden aan de Haviltexmaatstaf niets toevoegt dat niet reeds in die maatstaf ligt besloten.

In het onderhavige geval heeft het hof feitelijk geoordeeld dat de werknemer in de brief van 9 juni 1994 geen aanleiding behoefde te vinden te twijfelen aan het onvoorwaardelijke karaker van de indexering. De klachten van onderdeel 4 stellen dat het hof hierover (mede) in het licht van latere ontwikkelingen anders had moeten oordelen gezien de positie van [verweerder] als lid van het Management Team. De klachten van onderdeel 4.a falen om dezelfde redenen als de klachten van onderdeel 3.a (ik verwijs naar punt 3.26), en de klachten van onderdeel 4.b falen om dezelfde redenen als de klachten van onderdeel 3.b (ik verwijs naar punt 3.28).

Onderdeel 5 van het middel richt zich tegen rov. 3.11 van het bestreden arrest. Het hof overweegt als volgt:

Het vijfde middelonderdeel bevat een motiveringsklacht die er op neerkomt, dat onbegrijpelijk is het feit dat het hof bij de uitwerking van de vordering tot indexering — zoals hiervóór in punt 2.1 onder a genoemd — aansluit bij het in augustus 1996 aan [verweerder] toegestuurde pensioenreglement. Dit is volgens Halliburton niet te rijmen met 's hofs verwerping in rov. 3.6 t/m 3.8 van Halliburtons stelling dat [verweerder] akkoord is gegaan met het in artikel 16 van het nieuwe pensioenreglement bepaalde.39.

De in het middelonderdeel aangevoerde motiveringsklacht faalt. Zij miskent dat de (on)voorwaardelijkheid van het recht op indexering niets hoeft te zeggen over de tussen partijen geldende wijze van berekening van de hoogte van de indexering. Nu [verweerder] indexatie vorderde van zijn pensioen, moest de hoogte van de indexatie nader worden bepaald. Het ligt voor de hand dat het hof in dit opzicht aansluiting heeft gezocht bij het pensioenreglement dat geldt voor de (ex-)werknemers van Halliburton die daarmee destijds akkoord zijn gegaan. Zoals het hof in rov. 3.11 heeft overwogen, heeft [verweerder] tegen die maatstaf geen bezwaar heeft gemaakt.