HR, 14-03-2017, nr. 15/01565

Prof. Loonen is op verzoek van de verdediging benoemd door de rechter-commissaris. In zijn rapport uit Loonen felle kritiek1. op de wijze waarop de onderzoekers van het PBC in hoofdstuk 7 van hun rapport komen tot een forensische analyse en beantwoording van de vraagstelling. Het wekt, aldus Loonen, het vermoeden dat de rapportage op ontoelaatbare wijze is gekleurd door juridische inmenging/overwegingen. Tevens wijst hij er op dat op de verkeerde wijze gebruik wordt gemaakt van de DSM IV. Deze is namelijk niet bedoeld om te diagnosticeren, maar om een gestelde diagnose te classificeren.

Loonen wijst op de mogelijkheid paranoïde psychotische overschrijding in het kader van een acute stress-stoornis (angststoornis NAO). Betrokkene is in zijn optiek dusdanig gemangeld door de Nederlandse autoriteiten om zijn stressbestendigheid op fundamentele wijze te ondermijnen. De opvatting van het PBC dat niemand hem psychotisch heeft gezien is volgens Loonen, niet alleen onjuist maar ook irrelevant. Op basis van de handelingen is het naar zijn mening‘zonneklaar dat zijn realiteitstoetsing op dat moment fors was gestoord.’. Ook wijst hij er in zijn kritiek nog op dat het gaat om een combinatie van factoren, waarbij sprake is van circulaire causaliteit. De door het PBC gevolgde lineaire redenatiewijze is derhalve onjuist.

In het vervolg van zijn rapport benoemt Loonen een aantal belangrijke aspecten die voor de beoordeling van belang zijn. Hij zet bijvoorbeeld uiteen waarom de herinneringen van [betrokkene 1] over de voorgeschreven medicatie waarschijnlijk beter zijn dan die van [betrokkene 2]. Overigens iets wat [betrokkene 2] zelf ook heeft gezegd.

Voorts wijst Loonen op twee EEG onderzoeken uit 2003, die pleiten tegen simulatie als verklaring voor zijn psychotische verschijnselen. Ook legt hij uit waarom de geheugenstoornissen bij mijn cliënt verklaarbaar zijn.

Bij de beantwoording van de vraag of het agressieve gedrag verklaarbaar is, maakt Loonen melding van meldingen die bekend zijn bij het Nederlands Bijwerkingen Centrum Lareb over het samengaan van agressie met het gebruik van SSRI's, waartoe paroxetine behoort. Op Europees niveau zijn 700 serieuze meldingen bekend. De conclusie van Lareb is dat een relatie tussen gewelddadig gedrag (zelfmoord en moord) niet kan worden uitgesloten. In zijn rapportage haalt Loonen ook nog een onderzoek aan van de Universiteit van Utrecht waaruit mogelijk een verband kan worden afgeleid tussen het gebruik van paroxetine en het optreden van geweld. Hij benadrukt echter dat de kans op het optreden van geweld (zelfmoord, moord) door het gebruik van antidepressiva uiterst klein moet worden geacht. Dit betekent volgens hem echter niet dat deze relatie ook in individuele gevallen verwaarloosbaar klein is.

Loonen wijst er tevens op dat Van SSRI's therapeutische effecten te verwachten zijn, maar ook ontregelingen tijdens de beginfase van de behandeling of als onthoudingsverschijnsel. Dit is volgens hem vooral voor de invloed van angst algemeen geaccepteerd. Ook is het optreden van visuele en auditieve hallucinaties na het staken of het verlagen van de dosis gerapporteerd.

Behalve via de directe werking kan paroxetine ook langs indirecte weg agressie-incidenten induceren. De stressreactie kan optreden bij het starten, bij dosisverhoging, bij dosisverlaging en bij het staken van het gebruik van paroxetine kunnen andere psychische stoornissen (een angst-, stemmings- of psychotische stoornis) luxeren of verergeren. Naar zijn verwachting zullen vooral EPA-patiënten, zoals mijn cliënt hiervoor gevoelig zijn.

Loonen komt in zijn rapport tot de volgende conclusie:‘De omstandigheden in aanmerking nemende is bij betrokkene waarschijnlijk sprake geweest van een psychotische overschrijding die ten dele is geïnduceerd door het negatieve bericht van de afwijzing van zijn beroep gevoegd bij de al langer spelende verhoogde gevoeligheid door het afbouwen van paroxetine. Daarnaast kan sprake zijn van een ‘assertieve’ agressiereactie door paroxetine-gebruik. Dit laatste sluit aan bij het ‘zombiegevoel’ zoals ook door veel respondenten van de TROS Radar enquête wordt beschreven.’

Voor de beantwoording van de causaliteitsvraag gebruikt Loonen het schema van Naranjo. Hieruit blijkt dat de waarschijnlijkheid van een relevant (mede) causaal verband ongeveer twee derde is.

Tot slot merkt Loonen nog op dat het literatuuronderzoek van het NFI een te summier beeld geeft van de werkelijkheid. Er is slechts volstaan met algemene handboeken en algemeen toegankelijke wetenschappelijke literatuur. De publicaties in zijn eigen rapportage geven naar zijn idee een vollediger beeld.

In zijn reactie op het rapport van prof dr. J.G. Ramaekers benadrukt Loonen dat naar zijn idee dat rapport meer de vraag centraal staat of in zijn algemeenheid voldoende wetenschappelijk evidentie bestaat dat SSRI's effecten hebben die passen bij gedragingen zoals ten laste gelegd. In zijn eigen rapport staat de vraag juist centraal of bij dit individu voldoende aanwijzingen zijn voor om relevante betrokkenheid van de effecten van paroxetine aan te nemen.

In zijn toelichting ter zitting wijst Loonen er op dat paroxetine in vergelijking met andere SSRI's twee bijzondere eigenschappen heeft. Ten eerste blokkeert het bepaalde gevoelens, en kan het geheugen problemen en cognitieve problemen geven. De tweede eigenschap remt de werking van een enzym waardoor meer bijwerkingen optreden dan bij andere SSRI's. Dit is ook zo als je rekening houdt met het feit dat paroxetine meer wordt voorgeschreven. Het schema van Naranjo geeft aan dat er waarschijnlijk een relevant maar niet monocausaal, verband bestaat tussen het paroxetine gebruik bij mijn cliënt en zijn agressieve gedrag.

Blijkens het proces-verbaal van de zitting in eerste aanleg2. heeft hij daar nog een extra toelichting gegeven op zijn conclusie dat het resultaat van twee EEG onderzoeken in 2003 pleit tegen simulatie als verklaring voor psychotische verschijnselen.

(…)

In haar rapport zet mevrouw Eijkelenboom uiteen dat SSRI's, waartoe paroxetine behoort, inwerken op de chemische huishouding van de hersenen. De meeste van dergelijke medicijnen worden afgebroken door het enzymsysteem Cytochroom P450. De genetische code van dit enzymsysteem is gecodeerd voor 74 unieke families.

Deze familienaam wordt aangegeven met een cijfer, gevolgd door een subfamilie met een En vervolgens het individuele gen of enzym met een cijfer, bijvoorbeeld CYP2D6. leder individu heeft van elk van zijn ouders één kopie geërfd van elk gen. Deze varianten worden allelen genoemd. De allelen die als normaal worden beschouwd worden ‘wild type’ genoemd. Ieder ander allel wordt ‘variant’ genoemd. In het algemeen coderen deze variante allelen voor een cytochroom P450-enzym dat verminderde of geen activiteit heeft. Personen met twee kopieën van een defect allel worden ‘poor metabolizers’ genoemd. Zij metaboliseren medicijnen aanzienlijk langzamer dan personen met normale allelen. Daarnaast is van belang dat een medicijn kan worden gemetaboliseerd door een enzym waarvan het tevens de werking remt.3.Dat laatste was overigens door Loonen met betrekking tot paroxetine ook al opgemerkt.

In het rapport beschrijft Eikelenboom dat medicijnen bijwerkingen kunnen veroorzaken. Voor SSRI's is een van de meest gevreesde bijwerkingen geweld. Dit kan leiden tot zelfmoord (naar binnen gericht) of doodslag/moord (naar buiten gericht). Ze geeft een uitvoerige opsomming van wetenschappelijke literatuur over dit verband. In de Verenigde Staten zijn de bijsluiters in verband hiermee sinds 2004 aangepast Uit paroxetine studies is gebleken dat in de groep patiënten die paroxetine kreeg de kans op een gewelddadig incident twee maal zo groot was. Uit vergelijkend onderzoek is bovendien gebleken dat het aantal geweldsincidenten bij paroxetine ruim 10 maal groter is dan bij andere medicijnen4..

Als de bijwerkingen een ernstige vorm aannemen wordt dit een delirium genoemd. De hyperactieve variant daarvan kan de vorm van acathisie aannemen en wordt ook beschreven in de DSM 5. Mevrouw Eikelenboom schrijft hierover in haar rapport:

SSRI's kunnen emotionele afstomping veroorzaken, die wordt wel vergeleken met een ‘chemische lobotomie’. Daarbij worden de verbindingen tussen de frontaalkwabben en de rest van de hersenen door medicatie verstoord. Patiënten kunnen worden overmand en gedreven door hun ruwe, ongefilterde emoties en wanen waar zijn volstrekt geen controle over hebben. Van wilsbekwaamheid is in een dergelijke situatie in feite geen sprake meer. De problemen ontstaan met name aan het begin van de behandeling, bij een verandering van de dosis en gedurende het afbouwen en stoppen van de medicatie.

Eikelenboom beschrijft in haar rapport een onderzoek gedaan door een Australische psychiater Lucire naar het verband tussen genetische varianten op het cytochroom P450-systeem en geweldsincidenten bij het gebruik van antidepressiva. Uit dit onderzoek bleek dat acathisiepatiënten statistisch significant meer variante allelen hadden dan de willekeurig gekozen eerstelijnspatiënten. Geen van de patiënten had een voorgeschiedenis van psychische stoornissen. Geen van hen was eerder gewelddadig. Alle patiënten herstelden van de acathisie nadat ze stopten met de medicijnen.

Aan de hand van de observaties gedaan door het PBC beschrijft Eikelenboom vervolgens uitvoerig en gedetailleerd6. op basis van verschillende factoren dat deze bevindingen een aanzienlijke steun verlenen aan de hypothese dat in de voorliggende zaak acathisie als bijwerking van de voorgeschreven medicatie ten grondslag heeft gelegen aan het door betrokkene gebruikte geweld.

Ten aanzien van de omzetting van paroxetine schrijft Eikelenboom dat dit voornamelijk gebeurt door enzymen van het cytochroom P450 systeem. Bij paroxetine zijn de CYP's die daar in de eerste plaats voor zorgen CYP2D6, daarna CYP3A4 en CYP1A2. De geproduceerde enzymen zetten paroxetine om, maar worden in hun werking tegelijkertijd geremd door paroxetine. Uit de productinformatie van de fabrikant blijkt dat het farmacokinetisch gedrag bij individuen met een verminderde omzetting (poor metabolizers) niet is bestudeerd. In de bijsluiter wordt bovendien vermeldt dat het enzym snel is verzadigd, dat wil zeggen dat het enzym dan niet meer werkt, totdat voldoende paroxetine is omgezet.

Eikelenboom heeft in september 2014 genetisch onderzoek laten doen door prof. dr. R.H.N. van Schaik naar het genetisch cytochroom P450 profiel van betrokkene. Uit dit onderzoek is naar voren gekomen dat betrokkene minder goed werkende allelen heeft op de drie genen die de enzymen produceren die de belangrijkste afbraakroutes vormen van de door hem genomen paroxetine. Dit leidt ertoe dat betrokkene fenotypisch een langzame metaboliseerder (‘poor metaboliser’) wordt.7.

In het rapport staat hierover:‘Dat betekent dat de afbraak van paroxetine bij hem ernstig is verstoord. Het medicament gaat zich in zijn lichaam opstapelen en vergiftigt hem in feite. Hij is evenmin in staat de schommelingen in de spiegels op te vangen, die zo gevaarlijk zijn en die acute, ernstige bijwerkingen kunnen veroorzaken. (…) Concluderend kan worden gesteld dat er in de onderhavige zaak een directe relatie is tussen de afwijkingen op het DNA en het optreden van acathisie. De kans op het optreden van acathisie is met een dergelijk DNA-profiel aanzienlijk groter dan met een DNA-profiel zonder varianten.’8.

In hoofdstuk 7 van haar rapport zet Eikelenboom 12 bevindingen uit het onderzoek af tegen drie mogelijke hypothesen. Voor elke bevinding bespreekt zij voor welke hypothese deze bevinding pleit. Vervolgens bespreekt zijn de in dit dossier eerder uitgebrachte rapportage is van het PBC en de particuliere psychiaters, waarbij ze ingaat op de grote onderlinge verschillen ten aanzien van de conclusie. Ze schrijft daar over:‘Wat niet in de overwegingen van de verschillende experts is meegenomen, is het afwijkende DNA profiel van betrokkene. Daardoor is zijn lichaam niet in staat paroxetine op een juiste manier om te zetten, zeker niet wanneer er schommelingen in de bloedspiegels ontstaan. Door die schommelingen ontstaat een toxisch delier wat opbouwt naar acathisie en uitmondt in door paranoïdie aangestuurd geweld.’9.Hiermee zijn volgens haar alle observaties gedaan door zowel het PBC als de particuliere psychiaters te verklaren.

Op basis hiervan komt Eikelenboom uiteindelijk tot de conclusie:‘Het is zeer waarschijnlijk dat het afbouwen van paroxetine als bijwerking een toxisch delirium bij betrokkene heeft veroorzaakt, leidend tot acathisie, waardoor hij in een redeloze toestand is geraakt, ervan overtuigd was dat hij omgebracht zou worden en hij zich tot het uiterste, met alle gevolgen van dien, heeft verweerd. Dit betekent dat zijn daden hem, vanuit een medisch oogpunt, niet kunnen worden toegerekend.’10.

Op het eerste gezicht lijkt er gezien de rapportages een groot verschil van opvatting te bestaan tussen de verschillende deskundigen. Nadere bestudering leert dat dit voor een deel schijn is. Een deel van het verschil zit in de benadering van het forensisch onderzoek. Door Eikelenboom wordt in haar rapport expliciet benoemd11. dat Independent Forensic Services medisch onderzoek doet vanuit een Bayesiaanse benadering, waarbij de context wordt meegewogen. Van een dergelijke benadering maakt deel uit dat bij de beantwoording van de vraagstelling gebruik wordt gemaakt van een aantal hypothesen. Daarbij wordt dan uiteindelijk aangegeven of de ene hypothese waarschijnlijker is dan de andere. Het NFI gebruikt deze methode van rapporteren al lange tijd, in elk geval sinds 2008. Deze methode is in de wetenschappelijke literatuur breed geaccepteerd als logische interpretatie van forensisch bewijs. Het rapport van Eikelenboom is volgens deze methode tot stand gekomen, hetgeen onder meer blijkt uit het feit dat zij aan het eind van haar rapport verschillende bevindingen van haar onderzoek bespreekt aan de hand van verschillende hypothesen. Zoals gezegd komt Eikelenboom tot de conclusie dat het zeer waarschijnlijk is dat mijn cliënt heeft gehandeld als gevolg van een toxisch delier. Acathisie is daarbij de uitingsvorm geweest.

Koerselman benoemt niet dat hij volgens de Bayesiaanse methode heeft gewerkt, maar doet dat in feite wel. Ook hij gaat uit van verschillende hypothesen, om vervolgens te bespreken bij welke hypothese deze bevindingen het beste passen. Hij gaat daarbij nog expliciet in op de vraag of er sprake zou kunnen zijn van simulatie. Dat is volgens hem niet het geval. Koerselman komt tot de conclusie dat de meest waarschijnlijk verklaring voor het handelen van mijn cliënt op 13 april 2011 een acute stressafhankelijke kortdurende psychotische episode met dominante waanvorming is geweest. Ook Koenraadt en Takkenkamp hebben de conclusie in hun rapporten gebaseerd op de waarschijnlijkheid, net als Loonen.

Het PBC heeft de Bayesiaanse methode heel duidelijk niet gehanteerd. Uit dit rapport blijkt dat voor iedere afzonderlijke mogelijk diagnose is gekeken of met zekerheid — wat dat ook moge zijn — kan worden gesteld dat daar sprake van is. Zelfs ter zitting is dat niet duidelijk geworden. Op de confrontatie door uw hof dat andere rapporteurs aangeven wat ze het meest aannemelijk vinden heeft Van de Kraats gezegd12.:‘Daar zijn wij niet van uit gegaan. We hebben gekeken wat we objectiveerbaar konden aantonen.’. Het gevolg is bekend. Het PBC heeft van geen van de mogelijke diagnoses kunnen vaststellen dat deze aanwezig was. Sommige diagnoses, zoals een psychose konden daarbij niet worden uitgesloten.

Ik ben van mening dat de Bayesiaanse methode in deze zaak waar over de onderliggende gegevens een grote mate van overeenstemming bestaat de meest aangewezen methode is om tot een beslissing te komen of er ten tijde van de delicten sprake was van een stoornis bij mijn cliënt. Bij wetenschappen als psychiatrie en psychologie bestaat immers nooit voor de volle honderd procent zekerheid.

Daar komt bij, dat er verschillende andere kritiek valt te leveren op het rapport van het PBC. Ik noem de wijze waarop door het PBC de DSM is gehanteerd. Vrijwel alle andere deskundigen (Loonen, Takkenkamp, Koerselman, Koenraadt) hebben hierop hun kritiek geuit. Deze kritiek komt er in de kern op neer dat de DSM niet is gebruikt als een classificatiesysteem, maar als een diagnostisch systeem. Koenraadt zei daar over ter zitting13. dat het gaat om een classificatiesysteem. Het is een afspraken boek. Het PBC heeft volgens hem anders dan door Schilperoord wordt aangegeven op een cruciaal punt een heel dominante rol toegekend aan de DSM.

Het volgt ook uit het rapport van Koerselman waarin uitvoerig en op heldere wijze uiteen wordt gezet dat de opvatting van het PBC over de psychose veel de beperkt en vooral onjuist is. Koerselman legt bovendien uit, dat uit de redenering in het rapport van het PBC blijkt dat die te beperkte opvatting de reden is geweest voor het achterwege blijven van een duidelijke conclusie. Zo lees ik het ook. De onderzoekers van het PBC hebben echter hier ter zitting aangegeven dat de onbetrouwbaarheid van de gegevens uiteindelijk doorslaggevend is geweest voor die conclusie. Dat blijkt niet uit het rapport zelf. Op deze plaats wijs ik uitdrukkelijk op de rapportage van Koerselman. Hij heeft uitvoerig onderbouwd waarom het relaas van mijn cliënt als wel betrouwbaar moet worden gekenschetst. Hij doet dit aan de hand van de waanstemming die omslaat in de waantoestand. Het is volgens Koerselman heel onwaarschijnlijk dat mijn cliënt dat patroon ergens gelezen heeft en op die grond een psychose simuleert.

Tot slot noem ik op dit punt nog de kennelijke onenigheid binnen de stafvergadering bij het PBC. Dit zijn allemaal aanvullende redenen op de conclusies uit het rapport van het PBC ter zijde te schuiven.

De volgende vraag is dan: Van welke stoornis was er sprake? Is dat een psychose geweest zoals Takkenkamp, Koerselman en Koenraadt concluderen? Of is het een delirium geweest zoals Eikelenboom stelt, en indirect misschien uit het rapport van Loonen blijkt?

Bij deze afweging acht ik van belang dat de rapportage van Eikelenboom anders dan de andere rapporten zeer goed is onderbouwd met tal van verwijzingen naar wetenschappelijke publicaties. Ter zitting bleek dat de meeste andere deskundigen van mening waren dat zij het begrip acathisie te breed uitlegde en dat dit niet in overeenstemming zou zijn met het door psychiaters gehanteerde begrip. Ik wijs er op dat Eikelenboom haar beschrijving van deze term niet zelf heeft bedacht. Ze verwijst in haar rapport14. naar de definitie in de DSM en naar publicaties van psychiaters op dit onderwerp.

Koerselman besteed in zijn rapport15. kort aandacht aan de mogelijkheid van een psychose onder invloed van medicatie. Hij schrijft dat het onwaarschijnlijk is dat een psychose is uitgelokt door het staken met paroxetine. Uit dit rapport en ook uit de beantwoording van vragen ter zitting16. blijkt duidelijk dat Koerselman in zijn overweging niet heeft meegewogen dat mijn cliënt op 5 april 2011 een dosis verhoging heeft gehad naar 10 mg/dag en op 12 april 2011 op advies van zijn psychiater eenmalig een extra dosis van 20 mg paroxetine heeft gehad.

Daarnaast kunnen twijfels rijzen over de onafhankelijkheid van Koerselman ten aanzien van de farmaceutische industrie. Hij heeft lezingen gevolgd en gegeven die betaald werden door de farmaceutische industrie en heeft ook reizen gemaakt die door de farmaceutische industrie werden betaald17.. Hij was bovendien adviseur geweest van verschillende farmaceutische bedrijven18.. Hij was promotor bij een proefschrift over behandeling van depressies dat gesponsord werd door GlaxoSmithKline19., een van de grootste producenten van paroxetine. Uitgerekend deze deskundige verwerpt bij mijn cliënt de mogelijkheid van een delirium als gevolg van paroxetinegebruik met grote stelligheid. Geconfronteerd ter zitting met zijn artikel uit 200220. doet hij dat af als een zeer zeldzaam geval21.. Het artikel beschrijft een casus van een 35-jarige man die wegens angst en depressies werd behandeld met het antidepressivum venlafaxine. Bij een zeer geleidelijke afbouw van deze medicatie ontstond bij die patiënt een delirium. Dat was volgens het artikel nooit eerder waargenomen.

Bij het voorgaande komt dat geen van de deskundigen in hun rapport rekening heeft gehouden met de genetische afwijking in het DNA van mijn cliënt, zoals door Eikelenboom is vastgesteld. Het is op basis van al deze gegevens dat u — in mijn optiek — ook in combinatie met het rapport van Loonen tot de conclusie moet komen dat er bij mijn cliënt ten tijde van de delicten sprake was van een door paroxetine geïnduceerd delirium. Dit heeft uiting gekregen in de verschijningsvorm acathisie. Een en ander zoals weergegeven in het rapport van Eikelenboom en in overeenstemming met de waarneming van getuigen. Over onrust bij de verdachte.

Subsidiair stel ik mij op het standpunt dat er sprake is van een acute, stressafhankelijke kortdurende psychotische episode met dominante waanvorming. Dat is de conclusie van Takkenkamp, Koerselman, Koenraadt en deels Loonen. Ik gaf u eerder al aan waarom de rapportage van het PBC ter zijde moet worden geschoven. Bovendien sluit het PBC niet uit dat sprake is van een psychose, zodat dit rapport daar ook niet mee in tegenspraak is.

(…)

Bij de beoordeling van de toerekeningsvatbaarheid is van belang welk toetsingskader daarvoor moet worden gehanteerd. Daarbij is er vooral veel discussie over het filosofische begrip‘de vrije wil’.

Hoogleraar forensische psychiatrie Meynen ging in zijn oratie22. op 25 januari 2013 met de titel‘Mad or Bad?’uitgebreid in op dit onderwerp. Hij stelde daarin dat de forensische psychiatrie zich richt op de impact van mentale stoornissen op gedragskeuzes, en dan vooral die gedragskeuzes die leiden tot een strafbaar feit. Voor de helderheid en transparantie zou het volgens hem goed zijn, om in een juridische standaard die verschillende vormen van impact formeel vast te leggen. Meynen doet daartoe een voorstel dat drie elementen omvat:

Hij merkt daarbij overigens op dat het voor een deel nog ontbreekt aan de neurowetenschappelijke kennis om deze drie punten in de praktijk bij verdachten goed vast te stellen.

Belangrijk is de bijdrage van Buruma23. aan de bundel‘Toerekeningsvatbaarheid: over vrije wil, wetenschap en recht.’Hij schetst dat in de loop der tijd een verschuiving is ontstaan in het denken over opzet en vrije wil. Hij signaleert in de rechtspraak van de Hoge Raad sinds de jaren negentig een verschuiving waarbij niet alleen meer wordt gekeken naar de uiterlijke verschijningsvorm van de daad, maar ook naar de persoon van de dader. Dat is volgens hem van belang omdat bij de toerekening een dergelijk verschuiving ook zichtbaar is. De vraag is volgens hem of we een relatie moeten leggen tussen de gedraging en wat traditioneel wordt aangeduid als de stoornis of dat we de gedraging relateren aan de persoon als eenheid van subjectiviteit met een zekere eigen waarde. Buruma lijkt voorstander te zijn van het laatste want hij sluit af met de opmerking:

Er was zoals gezegd sprake van een delirium of een psychose bij mijn cliënt ten tijde van de venweten gedragingen. Er bestaat tevens een causaal verband tussen die stoornis en de feiten. Daarbij mogen alle verschillende omstandigheden waarin mijn cliënt verkeerde en de verschillende factoren die daar een rol in speelden niet uit het oog worden verloren.

De deskundigen zijn duidelijk in hun opvatting. Ten aanzien van een delirium zei Koerselman ter zitting24.:‘Ik denk dat iemand in een delirium niet of nauwelijks bewust kan besluiten om anders te handelen dan hij op dat moment al bijvoorbeeld in een impuls zou doen. (…)Op het moment dat hij dat delier heeft, heeft hij niet meer de controle over wat hij doet.’Dit is in overeenstemming met het advies in het rapport van Eikelenboom.

Ten aanzien van een psychose adviseren Takkenkamp en Koerselman mijn cliënt volledig ontoerekeningsvatbaar te achten. Koenraadt blijkt uiteindelijk — na verschillende correcties — sterk verminderde toerekeningsvatbaarheid te adviseren. Ik vindt de gang van zaken rond zijn advies op dit punt stuitend. Na alles waf in eerste aanleg aan de orde is gekomen rondom de rapportage van het PBC valt dit op geen enkele wijze meer uit te leggen. Op basis waarvan hij heeft besloten zijn aanvankelijke advies aan te passen blijft onduidelijk.

Bovendien bestaan er in elk geval bij mij twijfels over zijn onafhankelijkheid ten aanzien van het PBC. Hij heeft veie jaren gerapporteerd voor het PBC en heeft op zijn cv vermeld staan dat hij ook nu nog wetenschappelijk adviseur is van het PBC, hoewel dat laatste ter zitting niet bleek te kloppen25.. Voor wetenschappelijk onderzoek maakt hij hoofdzakelijk gebruik van rapportages van het PBC. Ter zitting van 21 juni 2013 heb ik heel uitdrukkelijk gevraagd om deskundigen te benoemen die onafhankelijk waren van het NIFP, juist vanwege de twijfels over de rapportage van het PBC. Uw hof heeft toen niet de deskundigen benoemd die door mij waren voorgesteld.

Om die redenen in samenhang moet mijn cliënt als volledig ontoerekeningsvatbaar worden beschouwd.

(…)

Mijn cliënt is daarom niet verantwoordelijk voor het ontstaan van het delirium of de psychose. De volledige ontoerekeningsvatbaarheid heeft tot gevolg dat u hem ten aanzien van eventueel bewezenverklaarde feiten moet ontslaan van alle rechtsvervolging.

Het gerechtshof heeft op deze verweren in zijn arrest als volgt gerespondeerd:

Takkenkamp komt in zijn rapport tot de conclusie dat het waarschijnlijk is dat er bij betrokkene vlak voorafgaand en ten tijde van het delict een kortdurende psychotische stoornis met paranoïde kleuring aanwezig is geweest. Hij geeft daarbij tevens aan dat het naar zijn mening per definitie onmogelijk is in een zaak als deze met absolute zekerheid te zeggen in welke mate de verschillende factoren hieraan ten grondslag liggen. Als opvallend noemt hij het grote verschil tussen betrokkene's normale habitus en de beschrijvingen van hem tijdens de delicten.

Takkenkamp geeft aan dat prof. Loonen onderzoek doet naar het optreden van extreme agressiviteit na inname van SSRI's. Loonen wordt door de nodige psychiaters gezien als een autoriteit op dit gebied.

Na een uitvoerige uiteenzetting concludeert Takkenkamp als volgt:‘Naar mijn mening is het vooral de opeenstapeling van de stress, boosheid en machteloosheid over de afwijzing in de asielprocedure, het twee nachten niet slapen, de gevoeligheid voor paranoïde symptomen, het wegvallen van de beschermende werking van de Seroquel en de paroxetine alsmede de verdubbeling van de paroxetine in de uren voor het delict en mogelijk een epileptogeen effect welke er gezamenlijk toe bijgedragen hebben dat betrokkene de delicten heeft gepleegd.’

Hij komt vervolgens tot het advies dat mijn cliënt volledig ontoerekeningsvatbaar moet worden verklaard. Daarbij staat naar zijn mening centraal of het voor betrokkene in redelijkheid mogelijk was op enig moment andere gedragsalternatieven te kiezen opdat het niet zo extreem uit de hand zou lopen. Die mogelijkheid had mijn cliënt volgens Takkenkamp niet.

Ten aanzien van de rapportage van het PBC merkt Takkenkamp op dat het opvallend is dat bij de beantwoording van de vraagstelling door het PBC alle factoren los van elkaar worden beschouwd, terwijl naar zijn oordeel juist de opeenstapeling van de factoren cruciaal is.

Ter zitting zei Takkenkamp31. nog het volgende:‘Kijkend naar het hele verhaal, ben ik van mening dat verdachte enorm psychotisch is geweest. In dat opzicht ben ik het eens met [betrokkene 2]. Als verdachte in 2002 medicatie krijgt, doet hij het stabiel. Wat in 2006 beschreven wordt niet eenduidig. Het is wel waarschijnlijk dat de schommelingen in paroxetine instabiel heeft gewerkt. De dosering van Seroquel is verschillend per persoon. Bij paroxetine is dat anders, dat is standaard 20 mg, soms 40. Personen die door het FACT team begeleid worden, zijn in acht van de tien gevallen psychose gevoelig. (…) Op het moment dat hij aan de paroxetine is gesleuteld, is er instabiliteit ontstaan. Het is niet duidelijk geworden welke doses verdachte gebruikte, maar ik vraag mij [af: toevoeging advocaat] of dat van belang is. In de klinische praktijk zie je dat personen met schommelingen instabiel worden. Het is zelden dat het zo extreem uit de hand loopt als nu. De teleurstelling door de asielprocedure was er al. Verdachte is daardoor getriggerd. Hij gaat slecht slapen, raakt ontregeld. Verdachte noemt zelf de symptomen van een psychose: hij hoort stemmen en ziet gezichten die verdwijnen. Het ontwikkelt zich snel tot een heftige psychose, waardoor de paranoia nog meer toeneemt. Dan zie je vaak dat men enorme krachten ontwikkelt en geen pijn meer voelt. Het kan niet anders dan een psychose zijn geweest. Dit verklaart waarom een getrainde politieagent het heeft afgelegd tegen verdachte en waarom verdachte in een zombie-achtige toestand terecht is gekomen. Maar zeker weten doe ik het niet. Iemand kan in een psychose complexe handelingen verrichten. De psychose hoeft niet altijd constant te zijn. Er is niet één oorzaak aan te wijzen, waardoor verdachte in een psychose is geraakt. Het is een combinatie van factoren geweest, gecombineerd met wisselingen in de medicatie.’

In zijn rapport bespreek Koerselman aan de hand van het door hem uitgevoerde onderzoek drie verschillende opties die vanuit psychiatrisch perspectief het handelen van mijn cliënt op 13 april 2011 zouden kunnen verklaren:

Tevens legt hij uit dat een psychose een pathologische toestand is waarin iemand niet in staat is de realiteit goed te beoordelen. Koerselman beschrijft vervolgens dat er globaal gezien vier uitingsvormen zijn, die apart of in combinatie kunnen voorkomen: hallucinaties, wanen, verwardheid en katatonie. Hij benadrukt dat men vaak ten onrechte meent dat verwardheid kenmerkend zou zijn voor alle uitingsvormen. Dat is volgens hem niet het geval; echte verwardheid is zeker niet de meest voorkomende vorm van psychose. Hij legt verder uit dat bij een waan iemand vaak helemaal niet verward is en dat het gedrag meestal normaal lijkt. Psychose kan weken tot maanden beslaan, maar er kan ook sprake zijn van een kortdurende psychotische stoornis van één of enkele dagen. Deze laatste kunnen ook weer spontaan verdwijnen.

Koerselman zet vervolgens gemotiveerd uiteen waarom volgens hem een psychose de meest waarschijnlijke optie is als verklaring voor het handelen van mijn cliënt. Hij gaat daarbij ook gedetailleerd in op de mogelijkheid dat mijn cliënt een psychose zou kunnen simuleren. Dit doet hij aan de hand van DSM-criteria voor simulatie. Volgens Koerselman is daarbij met name van belang dat mensen klachten of verschijnselen kunnen presenteren die medisch gezien niet verklaarbaar zijn.

Hij komt in dit verband tot de conclusie dat bij mijn cliënt juist het omgekeerde aan de hand lijkt te zijn. Mensen die een psychose simuleren vertonen meestal een zodanig bizar gedrag dat dit niet past bij echt psychotisch gedrag. Bij mijn cliënt is dat anders; niemand heeft bij hem duidelijke verwardheid gezien. Daarnaast is volgens Koerselman opvallend dat mijn cliënt een specifieke verschijnselen en een verloop beschrijft dat niet in brede kring bekend is. Dat heeft betrekking op de fasen in het ontstaan van een waan. De ontwikkeling daarvan begint met een zogenoemde waanstemming die op een bepaald moment vrij plotseling omslaat in een waanzekerheid. Juist dat beloop van de waanvorming is vrij nauwkeurig terug te vinden in het verhaal van mijn cliënt over zijn belevingen op 13 april 2011. Dit draagt volgens Koerselman bij aan de geloofwaardigheid van zijn relaas. Er is daarom geen reden om aan te nemen dat mijn cliënt een psychose voorwendt.

Koerselman zet in zijn rapport vervolgens uitvoerig uiteen dat het relaas van mijn cliënt goed past bij hetgeen bekend is over een psychose, specifiek in de variant van waanvorming. Een sprekend voorbeeld daarvan is de verklaring van mijn cliënt dat de zware brandblusser als het ware op hem af kwam. In psychiatrisch opzicht past die uitspraak heel goed bij het verlies van controle over het eigen handelen. De waan werd bevestigd doordat hij zag dat men hem dood wilde maken: agent in burger met pistool en man met een bijl. Ook het disproportionele geweld past er bij. Dat is volgens Koerselman32.‘niet zozeer tegen de vriendin als persoon gericht als wel tegen de bedreiging die in de waan werd ervaren.’Ook het feit dat mijn cliënt zich niet liet stoppen door kogelverwondingen en pepperspray sluit daar bij aan:‘Ook dat is verklaarbaar door psychotische angst en de daarmee samenhangende bewustzijnsvernauwing, en door het verlies van controle over eigen oordeel en handelen.’

Dit alles brengt Koerselman tot de conclusie dat mijn cliënt heeft gehandeld in een psychose onder invloed van een acute paranoïde waan. Zowel de feitelijk weergave in het dossier als de beschrijving van mijn cliënt passen daar volgens hem bij. Vervolgens legt hij in het rapport nog uitvoerig uit waarom er in zijn optiek sprake is van‘een acute, stress afhankelijke kortdurende psychotische episode met dominante waanvorming’.

Koerselman vermeldt in zijn rapport bovendien dat de enige afwijkende visie die van het Pieter Baan Centrum is. Hij merkt op dat blijkens de verklaring van psychiater Van de Kraats dit rapport het product is geweest van een kennelijk tumultueus interdisciplinair overleg, waarbij de afwijkende visie van Van de Kraats het onderspit heeft gedolven. Vervolgens gaat hij in op die rapportage. Hij legt ook uit dat de passage op pagina 96 van het PBC-rapport een adequate beschrijving is van het ontstaan van een kortdurende psychotische stoornis. De conclusie in dat rapport wijkt echter zeer sterk af van de diagnostische beschouwing drie pagina's eerder.

Hij schrijft daarover:‘De kern van deze motivering — en daarmee in feite van het gehele rapport van het Pieter Baan Centrum — is de zinsnede: ‘als psychotisch te duiden gedrag) in de zin van ernstige verwardheid, chaotisch of bizar gedrag)’. Het is precies op dit punt, dat ik mij niet in de overwegingen van de onderzoekers van het Pieter Baan Centrum kan vinden. Ik verwijs daarvoor naar mijn betoog hierboven. Ik heb daarin uitvoerig uiteengezet, dat psychose de vorm kan krijgen van verschillende uitingsvormen, zoals wanen, hallucinaties, verwardheid of katatonie.‘Ernstige verwardheid, chaotisch of bizar gedrag’kan daarbij aan de orde zijn, maar hoeft dat zeker niet. (…) Zoals ik hierboven heb aangegeven, is het bij het bestaan van een waan zeer wel mogelijk dat er lange tijd aan de betrokkene niets vreemds wordt opgemerkt. Meestal gebeurt dat laatste pas wanneer de waanzekerheid aanleiding geeft tot gedrag dat door de waaninhoud wordt gemotiveerd.

Koerselman besluit zijn beschouwing vervolgens met:‘Concluderend stel ik vast dat mijn eigen bevindingen bij onderzoek steun vinden in veruit de meeste gegevens vanuit andere psychiatrische bronnen. De daarvan afwijkende visie van de onderzoekers van het Pieter Baan Centrum is, voor zover ik kan nagaan, gefundeerd op een te smalle — en in psychiatrisch opzicht zelfs foutieve opvatting — over de aard van psychose.’

Hij geeft uiteindelijk het advies mijn cliënt met betrekking tot de gedragingen zoals ten laste gelegd als op dat moment niet toerekeningsvatbaar te beschouwen. Tevens geeft hij gemotiveerd aan dat er geen sprake is van een verhoogd risico op recidive omdat na een kortdurende psychotische stoornis herstel optreedt naar een normaal beoordelingsvermogen en dus ook normaal gedrag. Hij geeft aan dat er geen noodzaak voor intramurale psychiatrische behandeling is. Controle door een psychiater kan een ambulant karakter hebben, nu ook aannemelijk is dat mijn cliënt hieraan vrijwillig zal meewerken.

Koenraadt stelt in zijn rapport dat mijn cliënt over een psychische kwetsbaarheid beschikt. Hiermee bedoelt hij dat betrokkene bij toename van stress en spanning zijn gevoelens, gedachten en handelingen niet meer adequaat kan reguleren en op elkaar kan afstemmen waardoor hij de controle over zijn gedrag kan verliezen. Uit zijn onderzoek blijkt van een zwakke psychische structuur bij betrokkene waarbij psychische overbelasting kan leiden tot psychische decompensatie. Hij schrijft:‘Het psychisch functioneren kon zodanig ontregeld raken door overmatige stress en spanning, vanwege de gebrekkige regulatiemechanismen, dat er sprake is van een psychotisch functioneren waarbij realiteit en fantasie in elkaar overlopen, de realiteitstoetsing niet meer geheel intact is, maar ook angst, agressie en achterdocht met elkaar versmelten. De gesprekken met betrokkenen gecombineerd met de beschikbare informatie wijst op een dergelijke vorm van psychische ontsporing bij betrokkene. In diagnostische zin geeft het bovenstaande informatie om te kunnen spreken van een stressgerelateerde kortdurende psychose die voortvloeit uit een grote mate van psychische kwetsbaarheid die eruit bestaat dat hij bij oplopende spanning, stress, achterdocht en toegenomen slaaptekort, psychisch dreigt te decompenseren (het verliezen van controle over het denken, voelen en handelen).’

In de forensisch psychologische beschouwing schrijft Koenraadt dat de lang voortdurende ontworteling het doen en laten van mijn cliënt sterk heeft gedomineerd. In de dagen voor het delict is door verschillende feitelijke gebeurtenissen niet alleen de stress toegenomen, maar in samenhang daarmee heeft het slaappatroon en sterk onder te lijden gehad. Gebleken is dat de slaapstoornissen van betrokkene ruim zijn, dat gold niet alleen na maar ook voor de tenlastegelegde feiten. In de dagen voorafgaand aan de tenlastegelegde feiten kampte hij met slapeloosheid, nachtmerries, en problemen met het in- en doorslapen. De slaapproblemen en de stress blijken elkaar over en weer sterk aan te jagen. Betrokkene voelde zelf zijn angst en onrust, was bang, vertrouwde niemand en ging naar de ambulante GGZ, maar meer dan een vluchtige ontmoeting in de lift met de psychiater was die dag niet mogelijk. Toen later [slachtoffer 1] voorstelde dat betrokkene een injectie zou moeten krijgen en zij betrokkene niet naar zijn kamer in Groningen wilde brengen, nam de paranoïdie toe en ervoer betrokkene haar als dat zij — evenals anderen — tegen hem was gericht. Toen zij hem tegen wilde houden, kwam in betrokkenes beleving de brandblusser in de gang naar hem toe en sloeg hij haar daarmee neer. Toen [slachtoffer 2] als politieman in burgerkleding betrokkene wilde aanhouden triggerde dat nog eens te meer zijn paranoïdie dat de mensen het op hem gemunt hebben en heeft hij daarna in een gevecht met de politieman diens vuurwapen weten te bemachtigen en vervolgens enkele malen fataal op hem geschoten.

In zijn rapport schrijft Koenraadt verder:‘De rol van de kortdurende psychotische stoornis die is ontketend door de opeenstapeling van de verschillende genoemde stressfactoren is overweldigend, de realiteit gestoord en de zelfcontrole teloorgegaan. (…) In het delict gaat het om de expressie van verzet tegen angst, onheil waarbij [slachtoffer 1] in betrokkenes beleving deel uitmaakte van diegenen die hij als gevolg van zijn verregaand gestoorde, paranoïde gedachtewereld als bedreigend en tegen hem ervoer. (…) Als hij daarna in confrontatie geraakt met de betreffende motoragent die hem wil aanhouden, sluit dat aan bij die paranoïde psychotische gedachtestroom, verweert zich en gaat hij rücksichtlos en met gevaar voor eigen leven een worsteling aan, waarbij hij het vuurwapen van de motoragent weet te bemachtigen en hem ter plaatse doodschiet, diens verbale verzoeken zowel in cognitief en emotioneel opzicht als qua gedrag alle negerend. (…) Ook in de auto van andere, daarna gearriveerde politieagenten heeft hij plaatsgenomen en heeft deze weer verlaten. De gebruikelijke timide opstelling van betrokkene is volstrekt verdwenen en heeft zich op geleide van zijn angst en achterdocht verwisseld voor een tomeloze en niets en niemand ontziende agressie. Als een zombie draaft hij door. Betrokkene tot de orde roepen, bleek cognitief en emotioneel volstrekt onmogelijk. Pepperspray mocht niet baten. Alleen in fysieke zin en met een overmacht kon betrokkene tot bedaren worden gebracht.’

Koenraadt sluit de forensisch psychologische beschouwing (paragraaf 12.1) af met de zin:‘Op deze wijze beschouwd, heeft betrokkene niet in volledige vrijheid over zijn wil kunnen beschikken en dienovereenkomstig kunnen handelen. Geadviseerd wordt om betrokkene ontoerekeningsvatbaar te achten, omdat hij het stuur en de controle over zijn gedrag zowel in fysiek, cognitief en emotioneel opzicht volledig kwijt was.’(onderstrepingen door advocaat)

Het feit dat Koenraadt de beantwoording van vraag 5C uit zijn rapport van 10 april 2014 van‘slechts in sterke mate kan worden toegerekend’bij e-mail van 23 april 2014 rectificeert in‘slechts in sterk verminderde mate kan worden toegerekend’maakte deze conclusie niet anders. Met name niet omdat hij in deze e-mail uitdrukkelijk verwijst naar paragraaf 12.1 van zijn rapport.

Ter zitting in hoger beroep antwoordt Koenraadt op vragen hierover van het hof33.:‘Ik bedoel te zeggen dat ik wikkend en wegend het heb aangepast in de richting van de sterk verminderde toerekeningsvatbaarheid.’Toen ik hem daar later op door vroeg34., bleek uiteindelijk dat hij voor zichzelf ook de tekst van paragraaf 12.1 had aangepast zonder dat door de zenden aan de rechter-commissaris. Hij zei de bedoeling te hebben gehad beide pagina's toe te zenden. Ik stel vast dat de inhoud van de zojuist genoemde e-mail met die opvatting in strijd is aangezien die slechts naar één pagina verwijst.

Ten aanzien van een eventuele behandeling geeft hij aan ambulante begeleiding en goed afgestemde controle van psychofarmaceutische behandeling noodzakelijk en van lange duur, namelijk permanent is. Toezicht en controle kan plaatsvinden zonder residentieel klinisch verblijf.

Ten aanzien van de noodzaak om een (TBS) maatregel aan de verdachte op te leggen is blijkens de aan het proces-verbaal terechtzitting d.d. 12 en 14 november 2014 gehechte pleitnota namens de verdachte daarnaast aangevoerd:

Indien uw hof mijn cliënt verminderd of volledig ontoerekeningsvatbaar verklaart, kan aan de orde komen of de oplegging van een maatregel geëigend is. De deskundigen achten de kans op herhaling laag. Daarbij is van belang wat de oorzaak is van de ontoerekeningsvatbaarheid. Is er sprake van een delirium dan moet op zeer zorgvuldige wijze het gebruik van paroxetine worden afgebouwd en is er niets aan de hand. Daarvoor is geen maatregel noodzakelijk. Ten aanzien van de door Koerselman en Koenraadt aangenomen psychose, geldt dat dit type psychose niet door een ziekte wordt veroorzaakt. In die zin is er ook geen reden voor een behandeling middels een maatregel. Ze geven aan dat begeleiding wel gewenst is, maar deze kan een ambulant karakter hebben. Er is gezien het verleden geen enkele reden om aan te nemen dat mijn cliënt niet zou meewerken aan dergelijke begeleiding.

Er is bovendien geen sprake van een onderliggend ziektebeeld als oorzaak van de ontoerekeningsvatbaarheid. De oorzaak is gelegen in medicatie of in stressfactoren.

Overigens brengt volledige ontoerekeningsvatbaarheid niet altijd met zich mee dat een TBS maatregel (al dan niet met voorwaarden) wordt opgelegd. Een voorbeeld daarvan is een man die onder invloed van een psychose zijn broer doodde. De rechtbank35. overwoog in het vonnis onder meer:‘De verdachte is geen persoon met een impulsregulatie- of een agressiestoornis. Evenmin is er sprake van een gestoord geweten. Van afhankelijkheid van middelen — in het bijzonder cannabis — is niet gebleken. Uit de officiële documentatie blijkt niet dat betrokkene bekend staat als een persoon die snel overgaat tot handelend agressief gedrag.’

De deskundigen van het Pieter Baan Centrum kwamen tot de conclusie dat de verdachte ten tijde van het delict niet lijdende was aan een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens. Dit rapport behoeft derhalve in de toelichting op dit middel geen nadere bespreking.

Door het gerechtshof is in het arrest ten aanzien van de oplegging van een maatregel als volgt overwogen:

Indien u komt tot een strafoplegging verzoek ik u rekening te houden met de positie van mijn cliënt als vreemdeling. Vreemdelingen die geen rechtmatig verblijf (meer) hebben in Nederland in de zin van artikel 8 Vreemdelingenwet 2000 komen op grond van artikel 15 lid 3 sub c Sr met ingang van 1 april 2012 niet meer voor voorwaardelijke invrijheidsstelling (VI) in aanmerking. Mijn cliënt heeft geen rechtmatig verblijf meer in Nederland.

Ten aanzien van vreemdelingen zonder rechtmatig verblijf in Nederland in de zin van artikel 8 Vreemdelingenwet 2000 geldt dat door of namens de Minister van Veiligheid en Justitie een beslissing wordt genomen ten aanzien van het al dan niet verlenen van strafonderbreking. Aan deze categorie vreemdelingen kan strafonderbreking worden verleend voor onbepaalde tijd indien het daadwerkelijke vertrek uit Nederland mogelijk is en onder de voorwaarde dat de vreemdeling niet naar Nederland terugkeert. Een en ander is dan gebaseerd op artikel 570b Sr en artikel 40a Regeling tijdelijk verlaten van de inrichting.

Op grond van artikel 40a Regeling tijdelijk verlaten van de inrichting kan een dergelijk strafonderbreking, wanneer een vrijheidsstraf van meer dan drie jaren is opgelegd, worden verleend nadat tenminste tweederde gedeelte van de straf is ondergaan. Daarmee lijkt deze mogelijkheid vergelijkbaar met die van de VI. Probleem is echter dat het in het kader van de asielprocedure reeds onmogelijk is gebleken mijn cliënt te laten vertrekken uit Nederland. Hij is zelfs aan verschillende andere landen dan zijn land van herkomst Benin aangeboden. Het is op dit moment niet te verwachten dat in die situatie verandering komt.

In de huidige situatie van mijn cliënt zou dit met zich mee brengen dat hij anders dan een Nederlander en ook anders dan een vreemdeling die wel uit Nederland kan vertrekken de gehele straf die hem wordt opgelegd zal moeten uitzitten. Bij het vonnis van de rechtbank zou dit dus inhouden dan mijn cliënt 28 jaar lang vast blijft zitten, terwijl anderen na 18 2/3 jaar onder voorwaarden vrij kunnen komen. Deze Nederlandse regeling is in strijd met het in artikel 14 EVRM neergelegde discriminatieverbod in combinatie van artikel 5 EVRM. Dit volgt ook uit EHRM 22 maart 201238.. Uit die uitspraak valt af te leiden dat onder omstandigheden het anders behandelen van een vreemdeling dan een eigen onderdaan omwille van zijn vreemdelingenrechtere status in strijd kan komen met het discriminatieverbod van artikel 14 EVRM in samenhang met artikel 5 EVRM.

Ook dit gegeven moet leiden tot de oplegging van een lagere straf.

Het gerechtshof heeft blijkens het arrest van 11 december 2014 ten aanzien van dit verweer overwogen (p. 19):

Gelet op de hiervoor besproken maatregel behoeft dit verweer geen verdere bespreking.

Kennelijk heeft het gerechtshof geoordeeld dat het gevoerde verweer niet relevant is nu naast een gevangenisstraf ook een TBS-maatregel aan verdachte is opgelegd. Dit oordeel is echter onjuist.

Artikel 42 Penitentiaire maatregel luidt als volgt:

In de aanwijzing TBS bij vreemdelingen (2014A012) geldend vanaf 1 december 2014 staat onder meer vermeldt:

Nu de verdachte een vreemdeling is zonder rechtmatig verblijf in de zin van artikel 8 VW 2000 zal de TBS maatregel pas een aanvang nemen nadat de aan hem opgelegde gevangenisstraf van 6 jaar volledig is ondergaan. Indien de verdachte echter een vreemdeling met verblijfsstatus zou zijn geweest of een Nederlander, dan zou met de TBS in beginsel een aanvang hebben genomen op de v.i.-datum derhalve na het ondergaan van 4 jaar gevangenisstraf.

Het gerechtshof heeft geen gebruik gemaakt van de mogelijkheid om op grond van artikel 37b lid 2 Sr in zijn uitspraak te adviseren de TBS-maatregel eerder te laten aanvangen. Dit is opmerkelijk gezien de omstandigheid dat het gerechtshof in zijn beslissing wel heeft overwogen (p. 19):

Daarnaast is het hof van oordeel dat gelet op de redenen om de maatregel van terbeschikkingstelling met bevel tot verpleging van overheidswege op te leggen met de uitvoering van die maatregel op korte termijn een aanvang moet kunnen worden genomen.

Op grond van het voorgaande is de overweging van het gerechtshof dat het gevoerde verweer geen bespreking behoefte, omdat naast gevangenisstraf een tbs-maatregel werd opgelegd onjuist, althans onbegrijpelijk. De beslissing van het gerechtshof kan daarom niet in stand blijven.

Op grond van artikel 6 lid 1 EVRM behoren strafzaken binnen een redelijk termijn te worden afgedaan. In deze zaak heeft de rechtbank uitspraak gedaan, meer dan 22 maanden nadat mijn cliënt werd aangehouden. De Hoge Raad39. hanteert als standaard bij verdachten die in voorlopige hechtenis verblijven dat de strafzaak binnen 16 maanden na aanvang van de termijn moet resulteren in een vonnis, tenzij sprake is van bijzondere omstandigheden. Deze omstandigheden kunnen zijn:

Niet ter discussie staat dat de onderhavige zaak omvangrijk en ingewikkeld is. De vraag is echter wel of dit een voldoende verklaring is voor de overschrijding van de redelijke termijn met meer dan 6 maanden. Dat is naar mijn mening niet het geval. Het eind-pv was binnen 6 maanden gereed. De laatste aanvulling (C) op het dossier was na 12 maanden gereed. Ik merk daarbij op dat die laatste aanvulling het gevolg was van de fout die het openbaarministerie maakte rond het toedienen van infuusvloeistof en bloed aan de verdachte. Ik wees daar al op. Diezelfde fout heeft ook 2½ maand vertraging tot gevolg gehad bij het onderzoek door het NFI, welke gegevens uiteindelijk nodig waren om de deskundigen Ramaekers en Loonen opdracht te kunnen geven. Ook de rapportage van het Pieter Baan Centrum heeft een maandenlange vertraging opgeleverd zonder dat mijn cliënt daar iets aan kon doen.

Een andere factor die vertraging heeft opgeleverd is dat het openbaar ministerie kennelijk niet in staat is gebleken om alle medische gegevens op te vragen bij Lentis door middel van een vordering gevoelige gegevens ex artikel 126nf Sv. Door tussenkomst van de raadsman hebben er nieuwe verhoren moeten plaatsvinden van al eerder gehoorde getuigen en werden uiteindelijk toen pas ook de behandelingsrapportages van [betrokkene 1] aan het dossier toegevoegd.

De proceshouding van de verdachte en zijn raadsman hebben geen vertragende invloed gehad. Door de raadsman werd reeds eind november 2011 een verzoek gedaan om een deskundige te benoemen. Deze opdracht werd pas eind augustus 2012 door de rechter-commissaris verstrekt, als gevolg van de eerder geschetste vertraging die voor rekening van het openbaar ministerie dient te komen. De verdediging heeft ter zitting en ook bij de rechter-commissaris steeds aangestuurd op een voortvarend verloop van het onderzoek. Vast staat dat de vertraging op geen enkele manier is toe te rekenen aan de proceshouding van de verdediging.

Op grond hiervan is, ondanks de ingewikkeldheid van de zaak, de overschrijding van de redelijke termijn niet gerechtvaardigd. Gezien de termijn van de overschrijding in eerste aanleg (meer dan 6 maanden) ben ik van mening dat dit alleen al moet leiden tot een strafvermindering van 10%.

Ook in hoger beroep is de redelijke termijn van berechting opnieuw geschonden. Op 14 maart 2013 is door de verdachte hoger beroep ingesteld tegen het vonnis van de rechtbank. U zult naar verwachting uitspraak doen op 28 november 2014. Dat is 20 ½ maand na het instellen van hoger beroep. Gezien het feit dat mijn cliënt nog altijd in voorlopige hechtenis verblijft, betekent dit een overschrijding van de redelijke termijn met 4 ½ maand.

Ook in de fase van het hoger beroep is de vertraging op geen enkele wijze aan mijn cliënt toe te rekenen. Bij tussenarrest van 5 juli 2013 had het hof reeds twee deskundigen benoemd voor het uitbrengen van de rapportage. Dit waren niet de deskundigen waar mijn cliënt om had verzocht. Wel bleek al snel dat deze deskundigen niet in staat waren op korte termijn te rapporteren. Dit heeft een aanzienlijke vertraging met zich mee gebracht. Bij tussenarrest van 7 mei 2014 heeft het hof bovendien overwogen dat de insteek was om de inhoudelijke behandeling te laten plaatsvinden in de maand juli 2014. Op de aanvankelijk door het hof in die maand voorgestelde verschillende zittingsdata waren mijn cliënt en ik beschikbaar.

Het voorgaande brengt met zich mee dat bij een eventuele strafoplegging, deze straf gezien de opvolgende schendingen van de redelijke termijn in beide instanties met meer dan 10% zou moeten worden verminderd.

Het gerechtshof heeft blijkens het arrest van 11 december 2014 ten aanzien van dit verweer overwogen (p.19):

Door de raadsman is nog aangevoerd, dat zowel ten aanzien van de behandeling in eerste aanleg als ook de behandeling in hoger beroep sprake is van overschrijding van de redelijke termijn. Deze overschrijding is op geen enkele manier aan de verdediging toe te rekenen. Dit zou gevolgen moeten hebben voor de op te leggen straf, aldus de raadsman.

De strafzaak tegen verdachte betreft zeer ernstige feiten. Er hebben uitgebreide onderzoeken plaatsgevonden, zowel in de opsporingsfase en tijdens de behandeling in eerste aanleg als in de fase van de behandeling door het hof.

Nadat de vervolging van verdachte is begonnen, zijn de termijnen die als uitgangspunt gelden weliswaar overschreden, maar gelet op de geschetste ernst en omvang van de zaak niet zodanig dat sprake is geweest van een onredelijke overschrijding van die termijnen.

Het hof verwerpt het verweer.

Uw Raad heeft in zijn beslissing van 17 juni 2008 (ECLI:NL:HR:2008:BD2578) onder meer overwogen.

De redelijkheid van de duur van een zaak is afhankelijk van onder meerde volgende omstandigheden:

Uit de ovenweging van het gerechtshof blijkt slechts dat het de door de Hoge Raad hiervoor onder a. genoemde omstandigheden heeft betrokken in zijn oordeel. Anders dat het gerechtshof heeft overwogen is daarbij niet relevant dat het gaat om zeer ernstige feiten. Zoals het gerechtshof heeft overwogen is wel relevant dat de zaak ingewikkeld is. Het is juist dat uitgebreide onderzoeken hebben plaatsgevonden in de verschillende fasen van het proces. Dat was ook door de raadsman van de verdachte gesteld in zijn verweer.

Namens de verdachte is echter daarnaast naar voren gebracht dat de enkele ingewikkeldheid van de zaak geen (volledige) verklaring vormt voor de mate waarin de redelijk termijn is overschreden in zowel de eerste als de tweede aanleg. Daartoe is immers onder meer aangevoerd dat:

Doordat het gerechtshof, bij de verwerping van het verweer dat sprake was van schending van de redelijk termijn, niet kenbaar acht heeft geslagen op alle door de Hoge Raad genoemde aspecten die bij de beoordeling van een dergelijk verweer een rol spelen, terwijl door de verdediging wel verschillende van die aspecten gemotiveerd naar voren zijn gebracht en nader zijn onderbouwd, geeft de motivering van het hof blijk van een onjuiste rechtsopvatting, althans is dit oordeel onbegrijpelijk. De beslissing van het hof kan om die reden niet in stand blijven.

Hoewel aan de verdachte naast de gevangenisstraf ook een TBS maatregel is opgelegd heeft hij wel degelijk belang bij dit middel. Indien de gevangenisstraf zou worden verkort kan namelijk eerder een aanvang worden gemaakt met de TBS maatregel.