HR, 19-04-2011, nr. 10/01869

Aan de hiervoor opgevoerde bezwaren tegen het door de Hoge Raad gekozen systeem van compensatie kan in belangrijke mate worden tegemoetgekomen door een gematigder schema van compensatie te ontwerpen en daarbij onderscheid te maken tussen compensatie wegens overschrijding van de inzendingstermijn en die wegens overschrijding van de redelijke termijn van afdoening. Ik doe een voorstel:

[…]

Is de inzendingstermijn met vier maanden overschreden, dan wordt de straf verminderd met 1%, dus bij een straf van drie jaar met 11 dagen20., bij een straf van 10 jaar met 37 dagen21.. Is niet de inzendingstermijn maar de termijn voor afdoening met vier maanden overschreden, dan bedraagt de aftrek het dubbele, dus bij een straf van drie jaar 22 dagen22., bij een straf van 10 jaar 73 dagen23..

Het schema voorziet er in dat in geval zowel de inzendingstermijn als de termijn van afdoening zijn overschreden de percentages van aftrek worden opgeteld. In de gegeven voorbeelden betekent dit dat bij overschrijding van zowel inzendingstermijn als termijn van afdoening met vier maanden elk, het percentage van aftrek (1+ 2 =) 3 bedraagt. Bij een straf van drie jaar leidt dit tot een strafvermindering van 33 dagen, bij een straf van 10 jaar tot een strafvermindering van 110 dagen.

Bij de invulling van dit schema heb ik gestreefd naar een in mijn ogen redelijker verhouding tussen de door de verdachte door termijnoverschrijding geleden immateriële schade en de duur van de termijnoverschrijding, door enerzijds uit te gaan van een lagere compensatie per maand termijnoverschrijding dan de Hoge Raad, door anderzijds een gerekend naar het systeem van de Hoge Raad progressiever compensatie naarmate van een grotere termijnoverschrijding sprake is. Uiteraard geldt, zoals in de rechtspraak van de Hoge Raad, dat de compensatie de duur van de termijnoverschrijding niet te boven kan gaan. Voorts heb ik in aanmerking genomen hetgeen het EHRM overwoog in zijn arrest van 29 maart 2006, Appl.no. 62361/00 (Riccardi Pizzati v. Italy), par. 136:

Volgens de rechtspraak van het EHRM dient bij de bepaling van de mate van compensatie de ernst van het feit waar de verdachte voor wordt vervolgd in aanmerking te worden genomen.25. Dit noopt er toe, wil het systeem van strafvermindering eenduidig en hanteerbaar blijven, de compensatie te berekenen als percentage van de opgelegde straf. In die straf wordt immers de ernst van het feit (mede) tot uitdrukking gebracht. Nadeel van de koppeling van de compensatie aan de duur van de opgelegde straf is, dat niet valt uit te sluiten dat de aftrek gelijk wordt aan de duur van de overschrijding. Dat doet zich in mijn schema bijvoorbeeld voor bij een termijnoverschrijding bij de afdoening van 1 maand vanaf een straf van 8 jaar en vier maanden, of bij een termijnoverschrijding bij de afdoening van 10 maanden vanaf een straf van bijna eenentwintig jaar. Hoewel deze gevallen zich niet spoedig zullen voordoen lijkt het zaak vast te houden aan de regel dat de strafvermindering de duur van de overschrijding niet te boven kan gaan. Dat zou ook overwogen kunnen worden voor de — thans — maximale aftrek van zes maanden. Deze zal overigens ook niet spoedig worden bereikt: een strafvermindering van zes maanden treedt op zijn vroegst op bij een vrijheidsstraf van tenminste acht jaar en vier maanden bij een overschrijding van termijnen van inzending en afdoening van ten minste tien maanden elk.

In zijn noot bij BGH (Großer Senat) 17 januari 2008, GSSt 1/07 schrijft Heghmanns naar aanleiding van een geval waarin de door de rechter in feitelijke aanleg wegens overschrijding van de redelijke termijn toegekende strafvermindering qua duur (nagenoeg) gelijk was aan de duur van die overschrijding:

‘Im verfahrensgegenständlichen Fall beispielsweise hätte man ein unnötig erzwungenes, aber ansonsten ereignisloses Zuwarten des offenbar nicht inhaftierten Angeklagten von 19 Monaten zu bewerten gehabt. Diese Blickweise verdeutlicht zudem, dass eine Anrechnung von 18 Monaten, wie sie die Strafkammer im Ergebnis vorgenommen hatte, eine Überkompensation darstellt. ‘Etwa Besseres […] kann einem Angeklagten kaum passieren.’33 Solche Anrechnungen im Verhältnis nahe 1:1 mag man bei entsprechend verlängerter Hauptverhandlung oder im Falle einer Suspendierung des Angeklagten von seiner beruflichen Tätigkeit erwägen, nicht aber dort, wo man alleine die zu lange andauernde Ungewissheit über das weitere persönliche Schicksal zu entschädigen und das während dieser Zeit absinkende Präventionsbedürfnis zu berücksichtigen hat. Eine dem angemessene Entschädigung könnte in solchen Fallgestaltungen nur einen Bruchteil des zusätzlichen Zeitablaufes betragen.’26.

33 K. Weber, JR 2008, 36.

De opvatting van Heghmanns dat de compensatie qua duur niet meer dan een breukdeel van de duur van de overschrijding van de redelijke termijn hoort te zijn deel ik. De grens zou ik willen stellen op de helft van de duur van de overschrijding van de redelijke termijn, de duur van de overschrijding van de inzendingstermijn en van de termijn van afdoening tezamen genomen.

Door afzonderlijke maatstaven te formuleren voor strafvermindering ter zake van schending van de inzendingstermijn en van die voor de afdoening van de zaak wordt ook bereikt dat zoals het EHRM wel27., de Hoge Raad28. niet pleegt te doen, niet alleen de perioden van ‘total inactivity’29. maar ook de duur van de procedure ‘as a whole’ bij de bepaling van de (on)redelijkheid van de termijn in aanmerking wordt genomen. Is er door overschrijding van de inzendingstermijn wel een periode van ‘total inactivity’ geweest maar is het proces afgerond binnen de door de Hoge Raad gehanteerde redelijke termijn, dan wordt overschrijding van de termijn minder zwaar gewogen dan wanneer er sprake is van overschrijding van de termijn voor afdoening.

De Hoge Raad onderscheidt bij de bepaling van de omvang van de compensatie niet naar gelang de verdachte zich al dan niet in voorlopige hechtenis bevindt. Tot dat onderscheid is echter alle aanleiding omdat in onzekerheid en in onvrijheid wachten toch zwaarder pleegt te worden ervaren dan in vrijheid in onzekerheid wachten. De Hoge Raad vangt dit op door in gevallen van voorlopige hechtenis kortere termijnen te hanteren voor inzending van de stukken en afdoening van de zaak, zes en zestien maanden in plaats van acht maanden en twee jaar. Dat lijkt een acceptabele oplossing. De teller gaat immers twee respectievelijk acht maanden eerder lopen. Voor minderjarige verdachten wordt terecht een zelfde systeem gehanteerd.

Naar vaste rechtspraak compenseert de Hoge Raad overschrijding van de inzendingstermijn in cassatie niet wanneer daarover niet wordt geklaagd. Deze praktijk heeft doorgaans uit Straatsburg niets te vrezen omdat bij het EHRM in beginsel pas over overschrijding van de redelijke termijn kan worden geklaagd wanneer daarover een klacht bij de nationale rechter is opgeworpen (art. 35 EVRM).30. Toch vallen bij deze praktijk wel enkele kanttekeningen te maken. Van de feitenrechter verlangt de Hoge Raad dat deze ambtshalve onderzoekt of de redelijke termijn is overschreden.31. Ik zie geen reden om die plicht voor de cassatierechter te beperken tot de termijn waarop de zaak wordt afgedaan. Het feitenonderzoek dat de Hoge Raad moet doen als een klacht over overschrijding van de inzendingstermijn wordt gedaan — in feite alleen het vaststellen van de datum van ontvangst van het dossier door de griffier van de Hoge Raad — kan de Hoge Raad immers ook doen als daarover geen klacht wordt gedaan terwijl in de rechtspraak van de Hoge Raad — overeenkomstig de rechtspraak van het EHRM32. — besloten ligt dat de enkele overschrijding van de inzendingstermijn immateriële schade veronderstelt33. waarvan de omvang naar maatstaven onafhankelijk van het concrete geval pleegt te worden vastgesteld.

Compensatie van overschrijding van de redelijke termijn in de vorm van strafvermindering vereist dat een straf wordt opgelegd die zich daarvoor leent. Bij een levenslange gevangenisstraf is dat niet het geval. Maatregelen als terbeschikkingstelling en plaatsing in een inrichting voor stelselmatige daders bieden ook geen mogelijkheid tot compensatie. In die gevallen volstaat de Hoge Raad met de constatering dat de redelijke termijn is overschreden en laat compensatie achterwege.34. Dit pleit tegen strafvermindering als vorm van compensatie. Waarom immers zou iemand die tot levenslange gevangenisstraf is veroordeeld of aan wie een maatregel als vorenbedoeld is opgelegd daadwerkelijke compensatie van termijnoverschrijding moeten worden onthouden? Ook deze verdachten verkeren langer dan geoorloofd is in onzekerheid over de afloop van hun strafzaak terwijl hen een zeer zware straf of een zeer ingrijpende maatregel boven het hoofd hangt.

In de door de Hoge Raad gehanteerde maat van compensatie lijkt niet te zijn verdisconteerd dat niet alleen de verdachte maar ook het slachtoffer langer moet wachten op zekerheid over de afloop van de strafzaak tegen de verdachte. De ervaring leert dat ook het slachtoffer wachten op de afloop van een strafzaak zwaar valt. Met dit besef staat op gespannen voet dat de verdachte wegens overschrijding van de redelijke termijn een forse strafkorting krijgt — deze kan oplopen tot een half jaar — terwijl aan de positie van het slachtoffer geen aandacht wordt besteed. Vanuit de positie van het slachtoffer of diens nabestaanden lijkt hier evenredigheid zoek. Illustratief is de onderhavige zaak waarin naar de regelen van de Hoge Raad voor alleen al de overschrijding van de inzendingstermijn een strafkorting moet worden gegeven van vier maanden op een gevangenisstraf van elf jaar, opgelegd voor een levensdelict, maar de nabestaanden van het slachtoffer, die een vordering als benadeelde partij hebben ingediend en als zodanig ook recht hebben op berechting van hun vordering binnen redelijke tijd, geen enkele compensatie ontvangen. Bovendien ziet de benadeelde partij haar immateriële schade door deze onevenwichtigheid en het daaruit onvermijdelijk voortspruitend onbegrip alleen maar toenemen. Dat doet het vertrouwen in de strafrechtspraak geen goed.

Het voorgaande klemt te meer wanneer wordt bedacht dat er de afgelopen jaren in het strafproces meer aandacht voor het slachtoffer is ontstaan. In zijn rechtspraak over in het EVRM verwoorde grondrechten — art. 2, 3, 8, 9, 10 EVRM — laat het EHRM door in deze grondrechten ook positieve verplichtingen van de staat tegenover burgers opgesloten te achten zien dat ook andere burgers dan verdachten, in het bijzonder slachtoffers van strafbare feiten, aan deze grondrechten aanspraken jegens de staat kunnen ontlenen.35. De Europese Unie voorzag met het Kaderbesluit van 15 maart 2001 inzake de status van het slachtoffer in de strafprocedure (2001/220/JBZ) in versterking van de positie van het slachtoffer in het strafproces. Dit Kaderbesluit mondde uit in het wetsontwerp tot Wijziging van het wetboek van strafvordering ter versterking van de positie van het slachtoffer in het strafproces.36. Die wijziging heeft inmiddels per 1 januari 2011 zijn beslag gekregen.37. Daardoor is de strafrechter meer dan hij gewoon was gedwongen de belangen van de verdachte en het slachtoffer tegen elkaar af te wegen, zowel bij de inrichting van het proces (spreekrecht; art. 51e Sv), bij het aanbrengen van stukken (art. 51b Sv) als bij de bepaling van aard en hoogte van de straf en het oordeel over de vordering van de benadeelde partij.

Het voorgaande laat zien dat aan compensatie van overschrijding van de redelijke termijn in de vorm van strafvermindering, zeker in de mate waarin de Hoge Raad deze toepast, uit een oogpunt van behoorlijke rechtspleging belangrijke bezwaren kleven.38. Niet iedere gelaedeerde kan compensatie krijgen, het slachtoffer wordt uit het oog verloren en de compensatie lijkt niet steeds in redelijke verhouding te staan tot de ernst en de mate van overschrijding van de redelijke termijn en de daardoor door de verdachte geleden immateriële schade. Ook iemand die uiteindelijk wordt vrijgesproken kan in de strafzaak geen compensatie voor overschrijding van de redelijke termijn worden toegekend.39.

Een belangrijke oorzaak van de hiervoor genoemde bezwaren ligt in de omstandigheid dat de Hoge Raad destijds — 198040. — van oordeel was dat het aan de strafrechter was te voorzien in compensatie van overschrijding van de redelijke termijn. Vanzelfsprekend was en is dat niet. De staat dient te zorgen voor compensatie van overschrijding van de redelijke termijn, dus dat kan ook in andere vorm dan door de strafrechter te bepalen strafvermindering41. dan wel — zoals de Hoge Raad oorspronkelijk ook wel oordeelde42. — niet-ontvankelijkheid van het Openbaar Ministerie in de vervolging. Te denken valt aan strafvermindering bij wege van gratie dan wel compensatie in de vorm van toekenning van een bedrag aan geld, zij het dat er dan wel een procedure dient te worden geschapen om in het vlot toekennen van deze compensatie te voorzien.43.

Overigens oordeelt ook de Duitse strafrechter dat zolang een wettelijke regeling ontbreekt om te voorzien in compensatie door overschrijding van de redelijke termijn, de strafrechter daarin — voor zover de enkele constatering dat de redelijke termijn is overschreden die termijnoverschrijding niet geheel kan compenseren — door strafvermindering kan voorzien. Werd aanvankelijk inderdaad strafvermindering toegepast, thans dient de strafrechter niet rechtstreeks strafvermindering toe te passen, maar te bepalen welk deel van de met voorbijgaan aan de termijnoverschrijding opgelegde straf bij wege van compensatie van die overschrijding als tenuitvoergelegd moet gelden (de zgn. Vollstreckungslösung).44. Voor zover ik heb kunnen nagaan hanteert de Duitse strafrechter niet een vast schema voor compensatie zoals de Hoge Raad. Weliswaar heeft het BGH wel eens laten weten een toegepaste compensatie als zeer hoog te ervaren, een schending van het recht ziet hij daarin niet.45.

Thans ligt voor een voorontwerp van wet Aanvulling van de Algemene wet bestuursrecht met bepalingen over schadevergoeding wegens termijnoverschrijding door bestuur en rechter (Wet schadevergoeding bij overschrijding redelijke termijn).46. Deze voorgenomen wet voorziet in de mogelijkheid aan de bestuursrechter te verzoeken ‘de Staat te veroordelen tot vergoeding van immateriële schade wegens overschrijding van de redelijke termijn door de bestuursrechter’ (art. 8:96a Awb voorontwerp van wet).47. Daarmee biedt deze regeling een aanknopingspunt om door uitbreiding van deze regeling tot — kort gezegd — strafzaken ook de verdachte en de benadeelde partij de gelegenheid te geven vergoeding te vragen voor in een strafprocedure door overschrijding van de redelijke termijn geleden immateriële schade.48. Die regeling kan, anders dan de strafprocedure, voorzien in toekenning van een bedrag aan geld49. zodat compensatie niet afhankelijk is van de vraag of de sanctie zich voor compensatie leent. Dan is het niet meer noodzakelijk de compensatie te zoeken in vermindering van de opgelegde straf. Daarbij spreekt voor zich dat de Staat procedures kan voorkomen door reeds op het enkele verzoek van de verdachte of de benadeelde partij overeenkomstig daarvoor vast te stellen maatstaven compensatie te bieden.

Hoe welkom een compensatie van termijnoverschrijding in de vorm van geld is kan worden geïllustreerd aan de onderhavige zaak. Compensatie in geld maakt het mogelijk zowel de verdachte als de nabestaanden van het slachtoffer een vergoeding toe te kennen, vergoedingen die gelet op ieders lijden onder de termijnoverschrijding ook in redelijke onderlinge verhouding kunnen worden vastgesteld. Daarbij biedt EHRM 10 november 2004, Appl.no. 62361/00 (Riccardi Pizzati v. Italy), par. 26, een begin van een maatstaf voor de hoogte van de toe te kennen bedragen: ‘a sum varying between EUR 1,000 and 1,500 per year's duration of the proceedings (and not per year's delay)’.50. Bij de bepaling van die maatstaf zal ook acht dienen te worden geslagen op hetgeen anderszins ter vergoeding van immateriële schade gebruikelijk is51., zoals de hoogte van het smartengeld bij immateriële schade ten gevolge van onrechtmatige daad.52.

Financiële compensatie van overschrijding van de redelijke termijn in strafzaken sluit ook aan bij het in Duitsland aanhangige Gesetzentwurf über den Rechtsschutz bei überlangen Gerichtsverfahren53., waarin — zonder compensatie door strafvermindering uit te sluiten — wordt voorzien in een vergoeding van door termijnoverschrijding geleden immateriële schade naar de maatstaf van € 1200 per jaar vertraging (par. 198 lid 2 van het ontwerp van wet). Aldus wordt aangesloten bij de door het EHRM in zijn arrest 10 november 2004, Appl.no. 62361/00 (Riccardi Pizzati v. Italy), par. 26 gehanteerde maatstaf, zij het dat er gezien de omschrijving ‘1 200 Euro für jedes Jahr der Verzögerung’ aan lijkt te worden voorbijgegaan dat die maatstaf betrekking heeft op ieder jaar dat de procedure duurt — ‘a sum varying between EUR 1,000 and 1,500 per year's duration of the proceedings (and not per year's delay)’ — en niet op de duur van overschrijding van de redelijke termijn. Daar staat overigens tegenover hetgeen het EHRM in zijn arrest van 29 maart 2006, Appl.no. 62361/00 (Riccardi Pizzati v. Italy), par. 136 als hiervoor onder nr. 27 aangehaald overwoog over de voordelen voor de verdachte van compensatie van termijnoverschrijding op nationaal niveau.

Gelet op genoemd voorontwerp van wet is het mijns inziens thans zaak dat de Hoge Raad, preluderend op komend recht zoals ook in HR 13 juli 2010, LJN BM0256 ten aanzien van het voorontwerp van wet ter versterking van de cassatierechtspraak geschiedde, te kennen geeft dat compensatie van overschrijding van de redelijke termijn door het toekennen van een bedrag in geld de voorkeur verdient boven compensatie in de vorm van strafvermindering. Zo al zou worden vastgehouden aan compensatie in de vorm van strafvermindering, zou in elk geval tot uitdrukking kunnen worden gebracht dat gelet op de beperkingen die aan die wijze van compensatie kleven — niet iedere straf leent zich er voor, het slachtoffer lijdt wel maar krijgt geen compensatie — de mogelijkheid van compensatie in de vorm van het toekennen van een geldbedrag voor een goede en evenwichtige rechtspleging onmisbaar is. Voorts meen ik dat, al dan niet vooruitlopend op een wettelijke voorziening ter zake voor termijnoverschrijding te geven compensatie, de huidige door de Hoge Raad gehanteerde maatstaven voor compensatie van termijnoverschrijding voortvarend dienen te worden gewijzigd in de richting van de door mij voorgestelde maatstaven.

Het voorgaande brengt mij tot de conclusie dat de schending van de inzendingstermijn voldoende wordt gecompenseerd wanneer de straf van de verdachte wordt verminderd tot ten hoogste de helft van de mate waarin inzendingstermijn en de termijn van afdoening, tezamen genomen, zijn overschreden, en wel tot ten hoogste zes maanden. Die vermindering is lager dan de vermindering als voortvloeiend uit de in HR 17 juni 2008, BD2578, NJ 2008, 358, rov. 3.6.2 beschreven maatstaf. Op deze wijze kan de door mij in nr. 42 bepleite ontwikkeling worden ingezet terwijl in de afwijking van de tot nu toe gebruikelijke maatstaf tevens besloten ligt dat ook de impact van de strafvermindering op de nabestaanden van het slachtoffer enigszins wordt meegewogen zonder dat overigens in één keer geheel wordt gebroken met de tot nu toe geldende rechtspraak.

Het middel slaagt.

Het tweede middel klaagt dat de strafoplegging onvoldoende is gemotiveerd, omdat het Hof onvoldoende rekening heeft gehouden met de verminderde toerekeningsvatbaarheid van de verdachte.

Het bestreden arrest houdt, voor zover voor de beoordeling van het middel relevant, in:

Bij de beoordeling van het middel dient vooropgesteld te worden dat de feitenrechter vrij is in de keuze van de straf en in de waardering van de factoren die hij daartoe van belang acht. Deze afweging is aan hem voorbehouden. In cassatie kan dus niet worden onderzocht of de juiste straf is opgelegd en evenmin of de straf beantwoordt aan alle daarvoor in aanmerking komende factoren, zoals de ernst van het feit of de persoon van de verdachte.54. De door de rechter gegeven motivering kan in cassatie slechts op begrijpelijkheid worden getoetst.

In aanmerking genomen dat het Hof heeft vastgesteld dat het bewezenverklaarde aan de verdachte in licht verminderde mate kan worden toegerekend, is 's Hofs oordeel dat de in het onderhavige geval als passend geachte gevangenisstraf van 12 jaren — mede gelet op het door de reclassering omtrent verdachte uitgebrachte rapport en de omstandigheid dat verdachte zich uit eigener beweging bij de politie heeft gemeld — met 1 jaar wordt verminderd, niet onbegrijpelijk.

Het middel faalt en kan worden afgedaan met de in art. 81 RO bedoelde motivering.

Ambtshalve heb ik geen gronden aangetroffen waarop het bestreden arrest zou dienen te worden vernietigd.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest voor wat betreft de opgelegde straf. De Hoge Raad kan de hoogte daarvan verminderen naar de gebruikelijke maatstaf, met dien verstande dat die vermindering niet meer bedraagt dan de helft van de mate waarin inzendingstermijn en de termijn van afdoening, tezamen genomen, zijn overschreden, en evenmin meer bedraagt dan zes maanden. Voor het overige dient het beroep te worden verworpen.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG