151 Geen belang en/of misbruik van procesbevoegdheid?

Belang en een (negatieve) verklaring voor recht

Niemand komt zonder belang een rechtsvordering toe (art. 3:303 BW). Een belang mag behoudens aanwijzingen dat dit anders is worden aangenomen; in het algemeen mag voldoende belang worden verondersteld.1 Vordert eiser uitsluitend een (negatieve) verklaring voor recht dan zal hij voor het geval verweerder het belang van eiser gemotiveerd betwist (een grondslagverweer), moeten bewijzen dat hij voldoende belang bij de vordering heeft.2 De achtergrond van het vereiste is de goede procesorde:3 de rechter en de tegenpartij moeten niet met onnodige procedures worden belast.4 De rechter dient er vanuit te gaan dat eiser belang heeft bij een verklaring voor recht – waarbij niet tevens schadevergoeding is gevorderd – als de mogelijkheid van schade aannemelijk is.5

Op grond van het Dominee-arrest6 dient de rechter ambtshalve te beoordelen of een partij voldoende belang toekomt; de bepaling wordt gezien als van openbare orde. De rechter moet er ambtshalve op letten dat eiser een belang heeft indien hij een vordering instelt die uitsluitend ertoe strekt om bij gewijsde het bestaan van een rechtsverhouding te doen vaststellen. De partij die zonder voldoende belang een rechtsvordering instelt, wordt niet ontvankelijk verklaard wegens gebrek aan belang.7 Uit het arrest AIG Europe/M8 blijkt niet duidelijk of de rechter (nog steeds) ambtshalve moet toetsen of voldoende belang bestaat. Thans wordt het eventueel ontbreken van voldoende belang niet beschouwd als van openbare orde; de consequentie is dat de rechter in beginsel afhankelijk is van een daartoe strekkend verweer van verweerder. Wanneer voldoende belang geen onderwerp is (geweest) van het partijdebat, wordt aangenomen dat sprake is van een belang voor eiser.9 Er is sprake van een voorwaardelijke stelplicht: alleen wanneer verweerder ter zake verweer voert zal eiser stelplicht en zo nodig bewijslast hebben van het element ‘belang’. Een processueel, rechtens relevant belang is voldoende; het belang moet evenredig zijn aan het belang van de wederpartij.10

Misbruik van procesbevoegdheid (art. 3:13 BW)

Art. 3:13 BW omvat verschillende (niet limitatief opgesomde) categorieën van misbruik. Verweerder zal een beroep moeten doen op één of meer specifieke grond(en) en daarvoor voldoende feiten dienen te stellen (een bevrijdend verweer). Van misbruik is alleen sprake is als een duidelijke wanverhouding bestaat tussen de met het optreden van de ene partij te dienen belangen en de voor de wederpartij nadelige gevolgen daarvan. Bij toetsing aan de maatstaf voor misbruik van procesrecht zal de rechter terughoudendheid betrachten, in lijn met de jurisprudentie en gegeven de aard van de zaak: een ieder heeft vrije toegang tot de rechter (art. 6 EVRM en art. 17 Gw).11 Misbruik van procesbevoegdheid kent een hoge drempel die meestal niet wordt gehaald. Indien de vordering van eiser is gebaseerd op feiten en omstandigheden waarvan eiser de juistheid kende of had behoren te kennen of op stellingen waarvan eiser op voorhand had moeten begrijpen dat deze geen kans van slagen hadden, is sprake van misbruik. In het geval misbruik komt vast te staan, komen de werkelijke proceskosten voor vergoeding in aanmerking.12