HR, 16-06-2015, nr. 14/03230

Nr. 14/03230

Mr. Machielse

Zitting 12 mei 2015 (bij vervroeging)

Conclusie inzake:

[verdachte]

1. Het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden, zittingsplaats Arnhem, heeft verdachte op 18 december 2013 veroordeeld tot - een gevangenisstraf voor de duur van acht jaren wegens 1. diefstal, gevolgd van geweld tegen personen, gepleegd met het oogmerk om, bij betrapping op heterdaad, aan zichzelf de vlucht mogelijk te maken”, 2 subsidiair. “overtreding van artikel 6 van de Wegenverkeerswet 1994, terwijl de schuld bestaat in roekeloosheid en het een ongeval betreft waardoor een ander wordt gedood en terwijl de schuldige verkeerde in de toestand, bedoeld in artikel 8, eerste lid, en het feit mede is veroorzaakt doordat de schuldige een krachtens deze wet voorgeschreven maximumsnelheid in ernstige mate heeft overschreden”, 3 primair. “poging tot doodslag, meermalen gepleegd” en - hechtenis voor de duur van vier weken wegens 4. “ overtreding van artikel 107, eerste lid, van de Wegenverkeerswet 1994”.

Tevens heeft het hof verdachte de bevoegdheid motorrijtuigen te besturen ontzegd voor de duur van in totaal tien jaren en zijn de vorderingen van zes benadeelde partijen toegewezen en schadevergoedingsmaatregelen opgelegd, een en ander zoals in het arrest omschreven.

2. Namens verdachte is beroep in cassatie ingesteld. Mr. S.J. van der Woude, advocaat te Amsterdam, heeft een schriftuur ingezonden houdende drie middelen van cassatie. Mr. J.S. Pen, eveneens advocaat te Amsterdam, heeft namens de benadeelde partijen een verweerschrift ingediend.

3.1 Het tweede middel klaagt over de bewezenverklaring van feit 2 subsidiair, in het bijzonder over het oordeel van het hof dat sprake is van schuld in de zin van roekeloosheid.

3.2 Ten laste van verdachte is onder feit 2 subsidiair bewezen verklaard dat:

“hij op 22 oktober 2011 te gemeente De Ronde Venen, als verkeersdeelnemer, namelijk als bestuurder van een motorrijtuig (personenauto) daarmee rijdende over de (snel)weg A2, zich zodanig heeft gedragen dat een aan zijn schuld te wijten verkeersongeval heeft plaatsgevonden door roekeloos

terwijl verdachte verkeerde in de toestand als bedoeld in artikel 8, eerste lid Wegenverkeerswet 1994 (namelijk terwijl hij verkeerde onder zodanige invloed van een stof, te weten cannabinoiden, waarvan hij redelijkerwijs wist of moest vermoeden dat het gebruik daarvan de rijvaardigheid kan verminderen en het feit (mede) is veroorzaakt doordat verdachte een krachtens deze wet vastgestelde maximumsnelheid in ernstige mate heeft overschreden”.

3.3 Blijkens de in de aanvulling op het verkort arrest opgenomen bewijsmiddelen heeft het hof bij zijn oordeel over het bewijs de volgende feiten en omstandigheden in aanmerking genomen:

- verdachte heeft op 22 oktober 2011 omstreeks 9.30 uur brandstof getankt bij het Shell tankstation ‘de Lucht Oost’ langs de Rijksweg A2 en is vervolgens, vanuit de gedachte ‘ik maak dat ik weg kom’, zonder te betalen ervandoor gegaan in zijn personenauto over de A2 in de richting van Utrecht/Amsterdam (bewijsmiddelen 1, 2.1, 2.3 en 2.4);

- na melding door de exploitant van het tankstation, die zelf de achtervolging op verdachte reeds had ingezet, heeft de politie gedurende vele tientallen kilometers geprobeerd verdachte tot stoppen te brengen, waarbij uiteindelijk drie opvallende politieauto’s met telkens twee inzittenden, een onopvallende politieauto met twee inzittenden en een politieagent op een motorfiets waren betrokken (bewijsmiddelen 2.1, 2.4, 2.6, 2.8, 2.15, 2.16 en 3);

- de bestuurders van de politieauto’s probeerden verdachte in te sluiten door links en rechts naast hem, voor en achter hem te gaan rijden en zij probeerden zodoende gezamenlijk hem te laten stoppen (bewijsmiddelen 2.1, 2.4 en 2.6);

- maar verdachte probeerde alles om aan de politie te ontkomen, zoals vele bewegingen naar links en rechts maken om te voorkomen dat er een ander voertuig langs kon en proberen de politieauto’s van de weg te drukken (bewijsmiddelen 2.1 en 2.10);

- met snelheden tussen de 120 km/u en 160 km/u heeft verdachte welbewust en opzettelijk zeven aanrijdingen veroorzaakt met drie politieauto’s, waardoor de bestuurders van die politievoertuigen forse rem- en/of stuurcorrecties moesten uitvoeren om te voorkomen dat zij de macht over het stuur zouden verliezen. Ook andere bestuurders moesten hard remmen toen zij links en rechts werden ingehaald door verdachte (bewijsmiddelen 2.4 tot en met 2.9, 2.11 en 2.16);

- dit alles ondanks het feit dat de zoon van verdachte, die als passagier naast hem in de auto zat, meermalen heeft geroepen dat verdachte moest stoppen. Verdachtes enige reactie daarop was ‘nee’; hij zat strak achter het stuur, reageerde nergens op en bleef maar rijden (bewijsmiddel 2.11);

- vanaf 9.55 uur gaven de elektronische signaleringsborden ter hoogte van hectometerpaal 44.155, ongeveer 1400 meter voor de plaats van het gevolgde fatale ongeval, continu knipperend het getal 70 aan en gaven de elektronische signaleringsborden ter hoogte van hectometerpaal 43.510, ongeveer 800 meter voor de plaats van het ongeval, continu knipperend het getal 50 aan. Het verkeer voor verdachte en de politievoertuigen remde af en er ontstond filevorming (bewijsmiddelen 2.6 en 4.2);

- op het moment dat de matrixborden boven de rijbaan met daarop de maximum snelheid in werking traden, scheen de zon, was het helder weer en werd het zicht over honderden meters niet belemmerd door enig obstakel of laagstaande zon (bewijsmiddel 2.4);

- op enkele honderden meters afstand van het inmiddels nagenoeg stilstaande verkeer remden de politievoertuigen af en namen zij afstand van verdachte (bewijsmiddel 2.5);

- op dat moment had verdachte nog ruim de gelegenheid zijn auto voor de file tot stilstand te brengen, maar hij remde niet. Hij reed met gelijke, hoge snelheid onder de knipperende matrixborden door en recht op de inmiddels ontstane file af. Hij reed om 9.57 uur met zo hoge snelheid achterop een Volkswagen Golf dat door de kracht van de aanrijding de achterzijde van de Volkswagen omhoog kwam, de Volkswagen 180 graden draaide en de inzittende door de auto werd geslingerd (bewijsmiddelen 2.4 tot en met 2.6, 2.9, 2.10, 2.16 en 4.2);

- de inzittende van de Volkswagen Golf, [slachtoffer], is overleden ten gevolge van een schedelbasisfractuur die kan worden verklaard door de aanrijding (bewijsmiddel 2.13 en 2.14);

- verdachte beschikt niet over een geldig rijbewijs (bewijsmiddelen 1 en 4.4);

- verdachte heeft zicht in één oog (bewijsmiddel 1);

- verdachte heeft in de nacht van 22 oktober 2011 ‘een blowtje genomen’ en was op het moment van bloedafname onder invloed van cannabinoïden (THC). Op basis van de concentratie THC in zijn bloed kan op grond van internationaal erkend wetenschappelijk inzicht worden geconcludeerd dat de rijvaardigheid waarschijnlijk nadelig was beïnvloed (bewijsmiddelen 2.11 en 4.3).

3.4 Het hof heeft ten aanzien van het bewijs van feit 2 subsidiair het volgende overwogen:

“Voor de beantwoording van de vraag of verdachte schuld heeft aan het verkeersongeval in de zin van artikel 6 van de Wegenverkeerswet 1994 en zo ja, of deze schuld bestaat in roekeloosheid, moet het gedrag van verdachte worden afgemeten aan dat wat van een automobilist in het algemeen en gemiddeld genomen mag worden verwacht.

Het hof acht de wijze waarop verdachte over de A2 heeft gereden, met aanmerkelijke overschrijding van de maximaal toegestane snelheid, slingerend links en rechts inhalend, botsend met politieauto's op zichzelf reeds zeer onvoorzichtig. Verdachte reed daarbij met snelheden tussen de 120 en 160 km/u (na hectometerpaal 73,9 was tot de plaats van het ongeval de maximumsnelheid 100 km/u of lager). Verdachte heeft hiermee de bijzondere zorgplicht om zich te houden aan de maximumsnelheid zeer veronachtzaamd.

Met betrekking tot de ten laste gelegde roekeloosheid stelt het hof voorop dat met roekeloosheid wordt gedoeld op de zwaarste vorm van schuld, die volgens de wet aanleiding geeft voor strafverhoging. Het gaat dan in het algemeen om gevallen waarin sprake is van zeer onvoorzichtig gedrag waarbij welbewust onaanvaardbare risico's zijn genomen. Roekeloosheid vereist een zeer ernstig gebrek aan zorgvuldigheid.

Het hof acht bewezen dat verdachte over een afstand van ruim 25 kilometer heeft geprobeerd aan de politie te ontkomen. Daartoe heeft hij met hoge snelheden, variërend tussen de 120 en 160 km/u gereden en verschillende politieauto's geramd of aangereden. Verdachte wilde kennelijk hoe dan ook niet voor de politie stoppen. Het kan niet anders dan dat hij daarmee zijn aandacht in het bijzonder gericht heeft gehad op de hem achtervolgende politieauto's en onvoldoende op het overige, normaal aanwezige dan wel te verwachten verkeer. Dit getuigt van een zeer ernstig gebrek aan zorgvuldigheid bij het deelnemen aan het verkeer en het besturen van zijn voertuig. Daar komt bij dat verdachte geen rijbewijs had (en ook nooit heeft gehad) en naar eigen zeggen het zicht in één oog mist. Bovendien is bij een onderzoek gebleken dat verdachte verkeerde onder invloed van cannabis. Door onder deze omstandigheden en met deze beperkingen zo te rijden heeft verdachte bewust de verkeersveiligheid geheel veronachtzaamd en onaanvaardbare risico's genomen voor andere weggebruikers. Die risico's hebben zich ook verwezenlijkt doordat hij met hoge snelheid achterop de Volkswagen Golf, met daarin het slachtoffer, is aangereden. Het hof merkt dan ook het bewezenverklaarde rijgedrag van verdachte aan als roekeloos.”

3.5 Het onder 2. subsidiair ten laste gelegde feit is toegesneden op art. 6 in verbinding met art. 175 WVW 1994. De in de tenlastelegging en bewezenverklaring voorkomende term "roekeloos" moet daarom worden geacht aldaar te zijn gebezigd in dezelfde betekenis als daaraan toekomt in art. 175, tweede lid aanhef en onder a, WVW 1994.

3.6 Volgens vaste rechtspraak1.stelt de Hoge Raad drie cumulatieve materiële eisen en een formele eis aan roekeloosheid. Materieel gezien moet sprake zijn van een buitengewoon onvoorzichtige gedraging van de verdachte waardoor een zeer ernstig gevaar in het leven is geroepen en waarvan de verdachte zich bewust was, althans had moeten zijn, dat dit gevaar zou ontstaan. De formele eis houdt in dat de feitenrechter zijn oordeel dat sprake is van roekeloosheid expliciet motiveert.2.

Zoals mijn ambtgenoot Knigge schreef in zijn uitgebreide conclusie voor het in voetnoot 1 genoemde arrest, vaart de Hoge Raad een scherpe koers waar het de bewijsvoering van roekeloosheid betreft. In meerdere gevallen is geoordeeld dat het oordeel dat sprake was schuld in de zin van roekeloosheid onvoldoende was gemotiveerd.3.En dat hoewel toch in een aantal van die gevallen zeker ook gesproken kan worden van een buitengewoon onvoorzichtige gedraging met zeer groot risico.4.Slechts in een beperkt aantal gevallen is dit oordeel door de Hoge Raad in stand gelaten, waarbij het ging om een kat-en-muis-spel, een snelheidswedstrijd en een wedstrijdachtige achtervolging.5.De term roekeloosheid is gereserveerd voor gevallen die dicht tegen het (voorwaardelijk) opzet aan liggen, waarin de verdachte zijn eigen belang bij het spel of de race waarin hij is verwikkeld boven alles stelt en zich welbewust buiten de orde van het normale verkeer plaatst ten koste van extreme risico’s voor andere verkeersdeelnemers.6.

3.7 Uit de bewijsvoering van het hof kan worden afgeleid dat verdachte op de snelweg, te midden van medeweggebruikers, over een afstand van talloze kilometers en met forse overschrijdingen van de toegestane snelheid in een langdurige wilde achtervolging met de politie verwikkeld is geweest. Duidelijk is dat verdachte vanuit zijn eigen belang bij ontsnapping met levensgevaarlijke manoeuvres heeft geprobeerd koste wat het kost aan de agenten te ontkomen. De door het hof getrokken conclusie dat het niet anders kan zijn dan dat verdachte daarbij zijn aandacht in het bijzonder gericht heeft gehad op de hem achtervolgende politieauto’s en onvoldoende op het overige verkeer, waarin ligt besloten dat verdachte - ook - ten aanzien van andere weggebruikers dan de politie welbewust het aanzienlijke risico heeft genomen op een (dodelijk) verkeersongeval, acht ik niet onbegrijpelijk en voldoende gemotiveerd.

3.8 Als ik de toelichting op het middel goed begrijp, is het middel gestoeld op de opvatting dat het niet deze gedragingen zijn geweest die het hof hebben gebracht tot het oordeel dat het rijgedrag van verdachte als roekeloos heeft te gelden, maar dat het hof eerst tot deze conclusie is gekomen op basis van de (bijkomende) omstandigheden dat verdachte geen rijbewijs heeft, onder invloed was van cannabis en het zicht in één oog mist. Hiermee gaat het middel echter uit van een verkeerde lezing van het bestreden arrest. Uit de door het hof in ogenschouw genomen gedragingen van verdachte kan namelijk reeds afdoende worden afgeleid dat sprake was van buitengewoon onvoorzichtig rijgedrag dat een zeer ernstig gevaar in het leven heeft geroepen, voor zowel de achtervolgende politieagenten als voor het overige verkeer, waarvan verdachte zich bewust moet zijn geweest. De door het hof daarnaast (tot uitdrukking gebracht door de woorden “daar komt bij” en “bovendien”) in aanmerking genomen omstandigheden dat verdachte in zijn rijvaardigheid werd beperkt doordat hij onder invloed was van cannabis, geen rijbewijs had en blind is aan één oog7., zijn kennelijk slechts vermeld ter versterking van het oordeel dat verdachte door zijn doldrieste rijgedrag bewust de verkeersveiligheid heeft veronachtzaamd en onaanvaardbare risico’s heeft genomen voor andere weggebruikers. Zodoende heeft het hof aan deze beperkingen van verdachte op zichzelf beschouwd dus geen doorslaggevende betekenis toegekend bij het oordeel dat sprake is van roekeloosheid.

3.9 Voor zover het middel klaagt dat nu bewezen is verklaard dat de botsing met de auto van het slachtoffer [slachtoffer] is gevolgd op de achtervolging van verdachte door de politie, het feit dat deze achtervolging heeft plaatsgevonden niet of slechts in beperkte mate kan bijdragen aan het oordeel dat de botsing het gevolg was van roekeloos rijgedrag, gaat het uit van een onjuiste premisse. De factoren die roekeloosheid constitueren moeten namelijk bij uitstek worden gezocht in het rijgedrag zoals dat zich heeft gemanifesteerd voorafgaand aan het ongeval. Anders gezegd, de achtervolging voorafgaand aan het ongeval is nu juist het gedrag waaruit kan worden afgeleid dat het fatale ongeval is veroorzaakt door het roekeloze rijgedrag van verdachte, dat was ingegeven door zijn zelfzuchtige bedoeling om, hoe dan ook en ongeacht de gevolgen voor anderen, te ontsnappen aan de politie. Door zo uitdrukkelijk te verwijzen naar de bloedstollende achtervolging heeft het hof juist doen blijken de eisen die Hoge Raad stelt aan het bewijs van roekeloosheid serieus te hebben genomen.

3.10 Het (kennelijke) oordeel van het hof dat verdachte slechts aandacht had voor zijn eigen belang bij ontsnapping aan de politie en dat hij met dit doel voor ogen zich buitengewoon onvoorzichtig heeft gedragen waardoor een zeer ernstig gevaar voor de verkeersdeelnemers op de A2 in het leven is geroepen en dat verdachte zich van dat gevaar bewust was althans had moeten zijn toen hij met hoge snelheid de file naderde, met andere woorden dat het fatale ongeval het gevolg is van roekeloos rijgedrag, is niet onbegrijpelijk en voldoende met redenen omkleed. Dit brengt mee dat het middel faalt.

4.1 Het eerste middel klaagt dat het hof een gevoerd strafmaatverweer heeft verworpen op gronden die deze beslissing niet kunnen dragen.

4.2 Onder de aan de Hoge Raad toegezonden gedingstukken bevindt zich weliswaar een pleitnota in hoger beroep van de raadsman van verdachte, maar in het proces-verbaal van de terechtzitting van 4 december 2013, de kenbron bij uitstek van hetgeen aldaar is voorgevallen, is te lezen dat de raadsman zelf heeft aangegeven dat hij bij pleidooi niet alles uit die pleitnota heeft voorgedragen. Het bestreden arrest luidt bovendien, voor zover relevant, als volgt:

“De raadsman heeft aan het hof een pleitnota overgelegd. Hij heeft echter deze pleitnota in zijn pleidooi slechts ten dele gevolgd en dat op een zodanige wijze gedaan dat in de pleitnota niet eenvoudig valt aan te geven wat hij wel en wat hij niet heeft gezegd en welke verweren hij ten grondslag heeft gelegd aan zijn beroep op niet ontvankelijkheid van het openbaar ministerie en welke verweren aan zijn beroep op strafvermindering. Het hof heeft zijn betoog als volgt begrepen en verstaan.

Aan het verweer dat het openbaar ministerie niet ontvankelijk moet worden verklaard, heeft de raadsman ten grondslag gelegd dat:

Deze punten leveren volgens de raadsman een vormverzuim in de zin van artikel 359a van het Wetboek van Strafvordering op, waarbij het tweede, derde en vierde punt aanvullend/ondersteunend zijn ten opzichte van het eerste punt.

(…)

De raadsman heeft - deels subsidiair - betoogd dat de hiervoor (…) genoemde punten moeten leiden tot strafvermindering.”

4.3 Het hof heeft naar aanleiding van het pleidooi van de raadsman, voor zover relevant, beslist als volgt:

“De raadsman heeft betoogd dat het openbaar ministerie het recht op vervolging heeft verspeeld en niet-ontvankelijk moet worden verklaard in de strafvervolging van verdachte. Daartoe heeft de raadsman in de eerste plaats aangevoerd dat de politie ten onrechte (onrechtmatig) een file heeft gecreëerd (teneinde verdachte tot stoppen te brengen en aan te houden) en dat met dit middel de beginselen van proportionaliteit en subsidiariteit zijn geschonden.

Voor de beoordeling van het verweer zal het hof hier ingaan op de daartoe relevante feiten en omstandigheden (die voor zover nodig blijken uit de bewijsmiddelen). Verdachte had op 22 oktober 2011 met zijn personenauto getankt bij het tankstation "de Lucht Oost" langs de autosnelweg A2 ter hoogte van Bruchem en was daar zonder te betalen weggereden. Hij reed vervolgens als bestuurder van die personenauto met hoge snelheid over die autosnelweg in de richting van Amsterdam. Vanaf Nieuwegein probeerde eerst een politieauto en na Maarssen probeerden verschillende politieauto's hem tot staan te brengen door achter, voor en/of naast hem te gaan rijden en gebruik te maken van het transparant "stop politie" en/of later ook van optische en geluidssignalen. Verdachte gaf daaraan geen gevolg maar vervolgde met hoge snelheid zijn weg. Dat deed bij de achtervolgende politieambtenaren de overtuiging ontstaan dat hij aan de politie wilde ontkomen. Om verdachte te laten stoppen, zodat hij kon worden aangehouden liet een tweetal politieambtenaren die daartoe opdracht hadden gekregen van een centralist van de meldkamer van de regiopolitie Utrecht, door middel van aanwijzingen het (op dat moment nog ver) voor verdachte op de A2 rijdende verkeer langzamer rijden. Hierdoor ontstond op de rijbaan richting Amsterdam die ter plaatse bestaat uit vijf rijstroken, met links en rechts een vluchtstrook, op die vijf rijstroken een langzaam rijdende file die - tegen de bedoeling van de politieambtenaren - op een gegeven moment stilstond. Als gevolg van deze handelwijze traden om 09.55.53 uur automatisch de matrixborden op de portalen bij de hectometerpalen 44.155, 43.510 en 42.692 boven die rijbaan in werking. De matrixborden op het portaal bij hectometerpaal 44.155 gaven knipperend het getal 70, die bij hectometerpaal 43.510 knipperend het getal 50 en die bij hectometerpaal 42.692 het getal 50 (de hectometertelling gaat omlaag richting Amsterdam). Verdachte passeerde na het inwerkingtreden van de matrixborden de eerste twee portalen met onverminderd hoge snelheid en reed daarna met zijn auto omstreeks 09.57.33 uur ter hoogte van de derde portaal op een auto in de staart van de file, met fatale gevolgen voor de bestuurder van die auto.

De matrixborden op de portalen zijn elektronische signaleringsborden als bedoeld in Bijlage 1 bord A3 van het Reglement verkeersregels en verkeerstekens 1990 (RVV 1990) en derhalve een verkeersteken in de zin van dat reglement dat, indien inwerking getreden, door middel van een getal de ter plaatse geldende maximumsnelheid aangeeft en derhalve een verbod inhoudt. Ingevolge artikel 62 van het RVV 1990 zijn weggebruikers verplicht gevolg te geven aan de verkeerstekens die een gebod of verbod inhouden. Het is vaste jurisprudentie dat die verplichting geldt, zonder dat onderscheid wordt gemaakt of de verkeerstekens al dan niet met inachtneming van de daarvoor geldende wettelijke voorschriften zijn geplaatst. Het staat niet ter beoordeling van de weggebruiker of een verkeersbord overeenkomstig de voorschriften en terecht is geplaatst. Ook op grond van eisen van verkeersveiligheid kan een dergelijke beoordeling niet worden overgelaten aan de weggebruiker, doch is het veeleer geboden dat deze, ook al mocht hij persoonlijk van oordeel zijn dat het bord ten onrechte is geplaatst, gevolg geeft aan dat verkeersteken, reeds omdat valt aan te nemen dat andere weggebruikers veelal daarop zullen rekenen, (vgl. HR 10 juni 1986,NJ 1987, 42 en HR 6 mei 1997, LJN ZD0700). Naar het oordeel van het hof is deze regel niet anders indien als gevolg van een door de politie (mogelijk) ten onrechte veroorzaakte file de elektronische signaleringsborden in werking treden en een maximum snelheid aangeven. De weggebruikers hebben zich ook dan aan die maximum snelheid te houden en dienen bijgevolg adequaat te reageren op de signaleringsborden en de verkeerssituatie ter plaatse. Het hof merkt in dit verband nog op dat het opvolgen van verkeerstekens niet afhankelijk is van de vraag of de weggebruiker deze feitelijk heeft gezien, behoudens in het geval hij deze door omstandigheden buiten hemzelf niet kon zien, maar daarvan is in de onderhavige situatie niet gebleken. Integendeel, onder andere blijkens de foto's die de getuige Koppes heeft gemaakt, waren de elektronische signaleringsborden goed zichtbaar.

Naast de verplichting om - al dan niet terecht geplaatste of inwerking getreden - verkeerstekens op te volgen dient een bestuurder ingevolge artikel 19 RVV 1990 in staat te zijn, zijn voertuig tot stilstand te brengen binnen de afstand waarover hij de weg kan overzien en waarover deze vrij is. Een bestuurder van een voertuig dient (ook op de autosnelweg) ten alle tijde bedacht te zijn op al dan niet onverwachte verkeerssituaties voor hem die nopen tot vermindering van zijn snelheid of het tot stilstand brengen van zijn voertuig, zoals in verband met een file. Ook daarbij is niet van belang of de verkeerssituatie, in casu de file, door al dan niet terecht handelen van de politie is ontstaan. Het hof merkt in dit verband op - als feit van algemene bekendheid - dat op autosnelwegen om allerlei redenen onverwacht een file kan ontstaan, bijvoorbeeld door een ongeval, een pechgeval, werkzaamheden aan de weg of in de berm of grote verkeersintensiteit. Het voorschrift van artikel 19 RVV 1990 brengt met zich mee dat bestuurders met een zodanige snelheid moeten rijden dat zij adequaat op die verkeerssituaties kunnen reageren. Niet gebleken is dat verdachte niet de gelegenheid heeft gehad om adequaat op de file te reageren. Daarbij neemt het hof onder andere in aanmerking dat verdachte is gewaarschuwd door de elektronische signaleringsborden en dat andere bestuurders, onder wie de bestuurders van de achtervolgende politieauto's, wel tijdig tot stilstand zijn gekomen.

Het hof komt derhalve tot de conclusie dat de noodlottige aanrijding aan verdachte is te wijten en dat het handelen van de politie (door een file te creëren teneinde verdachte te laten stoppen en aan te kunnen houden) daarbij niet relevant is.

Voor zover dit handelen van de politie (desalniettemin) als een normschending als bedoeld in artikel 359a van het Wetboek van Strafvordering moet worden beschouwd, levert dit een vormverzuim op in de zin van die bepaling, maar naar het oordeel van het hof heeft dit vormverzuim - als gevolg van voornoemde irrelevantie in verband met de eigen plicht van verdachte tot naleving van verkeersregels - niet geleid tot nadeel in de zin van die bepaling voor verdachte, althans valt dit nadeel weg in het licht van de geschonden eigen plicht van verdachte. Zelfs indien het handelen van de politie als in strijd met de beginselen van proportionaliteit en subsidiariteit is aan te merken, dan nog had verdachte zich overeenkomstig de artikelen 19 en 62 RVV 1990 moeten gedragen en had de aanrijding vermeden kunnen, en dus moeten worden. Hierbij verdient nog vermelding dat verdachte niet wist wat de oorzaak was van de file en dat die oorzaak dus van generlei invloed op zijn verkeersgedrag kan zijn geweest.

(…)

[Het hof ziet] om dezelfde redenen als hiervoor het beroep op niet-ontvankelijkheid van het openbaar ministerie is verworpen, geen gronden voor strafvermindering.”

4.4 De steller van het middel betoogt dat het hof is voorbijgegaan aan de kern van het verweer, te weten dat onder de gegeven omstandigheden - een achtervolging met tamelijk hoge snelheid op de snelweg - het veroorzaken van een file zeer gevaarlijk en - mede gelet op de aanleiding van de achtervolging, te weten brandstofdiefstal - buitenproportioneel was terwijl bovendien andere, minder gevaarlijke middelen hadden kunnen worden ingezet. Het feit dat het ongeval mede aan verdachte is te wijten, in die zin dat hij de aanrijding had kunnen voorkomen als hij goed had opgelet en zich aan de verkeersregels had gehouden, laat onverlet dat ook het handelen van de politie causaal verband houdt met de toedracht tot het ongeval. Zonder nadere toelichting is onduidelijk waarom het hof heeft geoordeeld dat de schuld van verdachte betekent dat aan het, volgens de verdediging met de proportionaliteit en subsidiariteit strijdige, handelen van de politie in het geheel geen betekenis meer toekomt.

4.5 Onder vormverzuimen wordt verstaan het niet naleven van strafprocesrechtelijke geschreven en ongeschreven vormvoorschriften tijdens (met name) het opsporingsonderzoek.8.De eis dat de politie in het kader van de opsporing handelt overeenkomstig de beginselen van proportionaliteit en subsidiariteit - ook wel omschreven als het beginsel van redelijke en billijke belangenafweging - is erkend als een ongeschreven beginsel van behoorlijk strafprocesrecht en houdt in dat van de strafrechtsfunctionarissen mag worden verlangd dat zij de in aanmerking komende belangen behoorlijk tegen elkaar afwegen.9.Dit betekent dat op een voor de betrokkenen minst bezwarende wijze moet worden opgetreden en dat er een redelijke verhouding moet zijn tussen die wijze van optreden en het beoogde doel.10.Zo kan disproportioneel geweld bij de aanhouding van een verdachte aanleiding zijn voor strafvermindering op de voet van art. 359a Sv. Of een dergelijke sanctie is aangewezen, hangt af van de vragen hoe ernstig het verzuim is en, meer in het bijzonder, in welke mate de eisen van proportionaliteit en subsidiariteit zijn geschonden.11.Als een responsieplichtig verweer wordt gevoerd dat (erop neerkomt dat) deze beginselen zijn geschonden, heeft de feitenrechter aan de hand van een marginale toets te beoordelen of de opsporingsambtenaren in redelijkheid hebben kunnen handelen zoals is geschied: “Het gaat er niet om of de rechter dat optreden in alle opzichten redelijk acht. De vraag is of er sprake is van aperte onredelijkheid.”12.In cassatie kan het antwoord van de feitenrechter op deze vraag slechts op begrijpelijkheid worden getoetst.

4.6 In reactie op het gevoerde verweer dat het opwerpen van een file in casu in strijd was “met de grondslagen van het strafproces”, heeft het hof overwogen dat niet van belang is of het creëren van de file door de politie wel of niet terecht was, omdat zelfs als het handelen van de politie is aan te merken als strijdig met de beginselen van proportionaliteit en subsidiariteit, verdachte simpelweg verplicht was zich aan de verkeersvoorschriften te houden en adequaat te reageren op de verkeerssituatie, hetgeen volgens de vaststellingen van het hof ook feitelijk mogelijk was.

4.7 Vooreerst merk ik op dat het er sterk op lijkt dat toen werd besloten een file te creëren al lang niet meer sprake was van slechts een verdenking wegens een ‘simpele’ brandstofdiefstal door een automobilist - zo voeg ik toe - die een vals kenteken voerde, de maximumsnelheid in ernstige mate overschreed en andere weggebruikers links en rechts inhaalde en hen daamee in gevaar bracht, maar dat vier politieauto’s op dat moment al minuten lang verwikkeld waren in een achtervolging van verdachte en verdachte zich nota bene had schuldig gemaakt aan meermalen gepleegde poging tot doodslag op de betrokken politieagenten door met zeer hoge snelheid bewust aanrijdingen met hun voertuigen te veroorzaken. Uit de gebezigde bewijsmiddelen kan voorts worden afgeleid dat verdachte tijdig en op een afstand ver vóór de file, dus toen het nog alleszins mogelijk was om te stoppen of in ieder geval adequaat te reageren op de ontstane situatie, door de matrixborden boven de snelweg is gewaarschuwd zijn snelheid te matigen, maar dat hij desondanks vanuit zijn zucht naar ontsnapping met onverminderde snelheid is doorgereden en zonder aanwijsbare buiten hemzelf liggende oorzaak in botsing is gekomen met de auto van het slachtoffer [slachtoffer]. In welk belang verdachte zou zijn getroffen door het optreden van de politie is niet duidelijk. Het belang om ongestraft te kunnen ontkomen is geen rechtens te respecteren belang. Het belang dat verdachte heeft om lichamelijk ongedeerd te blijven heeft hij zelf in de waagschaal gesteld. Hetzelfde geldt overigens ook voor de belangen van de andere weggebruikers, waaraan verdachte zich niets gelegen heeft laten liggen. In het licht van deze omstandigheden is het oordeel van het hof dat wat er ook zij van de rechtmatigheid van de handelwijze van de politie, hierin in ieder geval geen grond is gelegen voor strafvermindering, allerminst onbegrijpelijk. De verwerping door het hof van het gevoerde strafmaatverweer behoefde ook geen nadere motivering, mede gezien de kennelijk op zijn zachtst gezegd warrige wijze van pleidooi.

4.8 Het middel faalt.

5.1 Het derde middel klaagt over de toewijzing door het hof van de vorderingen van de benadeelde partijen strekkende tot vergoeding van geleden immateriële schade en van de kosten van rechtsbijstand.

5.2 Blijkens de in het dossier aanwezige voegingsformulieren hebben de benadeelde partijen [betrokkene 1], [betrokkene 2], [betrokkene 3] en [betrokkene 4] telkens een bedrag van € 1.500 gevorderd als vergoeding van geleden immateriële schade en telkens een bedrag van € 1.158 voor vergoeding van kosten voor rechtsbijstand. De benadeelde partijen [betrokkene 5] en [betrokkene 6] hebben telkens vergoeding van respectievelijk € 2.500 en € 1.158 gevorderd. De gestelde schade had telkens betrekking op het onder 3. bewezenverklaarde feit, te weten meermalen gepleegde poging tot doodslag op de betreffende politieagenten. Alle benadeelde partijen werden bijgestaan door mr. M.A.J. Kubatsch, advocaat te Utrecht.

In eerste aanleg heeft de rechtbank Utrecht aan de eerste vier benadeelde partijen telkens € 1.000 immateriële schadevergoeding toegekend en telkens € 1.500 aan de twee laatstgenoemde benadeelde partijen. Ten aanzien van de kosten van rechtsbijstand heeft de rechtbank overwogen dat de helft van het gevorderde bedrag redelijk voorkomt, dus € 579 per benadeelde partij, “gelet op het feit dat de raadsvrouw van de benadeelde partij in zes gelijksoortige zaken een vordering van dezelfde strekking heeft ingediend.”

5.3 Het proces-verbaal van de terechtzitting in hoger beroep van 4 december 2013 houdt, voor zover relevant, het volgende in:

“Namens de benadeelde partijen voert mr Kubatsch het woord ter toelichting op de vorderingen, zakelijk weergegeven:

Cliënten hebben schade geleden maar realiseren zich dat grootste schade is geleden door het slachtoffer die het leven heeft gelaten. Er is sprake van onrechtmatige daad en een ernstige inbreuk op de lichamelijke en psychische integriteit van cliënten. Zij waren aan het werk en probeerden verdachte aan te houden. Verdachte was een groot gevaar op de weg. Cliënten hebben voor hun leven gevreesd. Ook politiemensen willen heelhuids thuis komen en naar hun dierbaren terug. Zij hebben het fatale ongeval van dichtbij gezien. Een verschrikkelijk ongeval met verschrikkelijke gevolgen. Cliënten zijn zelf als verdachten gehoord, dat hoop je als politieman niet mee te maken. Dat staat in causaal verband met de schade die zij hebben geleden. Zij hebben mijns inziens recht op een hogere vergoeding van smartengeld vanwege hun status als gezagsdrager. Artikel 6:162 BW biedt daarvoor ruimte ingeval van bijzondere omstandigheden. Cliënten [betrokkene 5] en [betrokkene 6] vorderen € 2.500,--. Zij hebben de hele achtervolging meegemaakt, zijn geramd en hebben lichamelijk letsel ondervonden.

De overige cliënten, die geen lichamelijk letsel hebben ondervonden, vorderen € 1.500,-- aan smartengeld. De hoogte van het smartengeld is onderwerp van gesprek in themanummer 7 en 8 van het tijdschrift Verkeersrecht. De huidige bedragen passen niet meer in de huidige tijd.

(…) De kosten van rechtsbijstand zijn gebaseerd op 2 punten van het liquidatietarief. Dat is standaard.

De rechtbank Utrecht heeft in haar vonnis met betrekking tot de vorderingen van de benadeelde partijen een toen kersverse uitspraak van de Hoge Raad gehanteerd. Cliënten hebben weliswaar nu niet zelf de kosten betaald maar die zijn als voorschot betaald door de werkgever op grond van het geweldsprotocol met de ‘verplichting’ die terug te vorderen. De Hoge Raad spreekt niet specifiek over dit soort zaken. Wat mij betreft kan de uitspraak van de rechtbank Utrecht gevolgd worden. Het hof heeft de mogelijkheid de vergoeding te verhogen indien hoger beroep wordt ingesteld en een verdere toelichting wordt gegeven.

De kosten van rechtsbijstand worden in geval van vergoeding doorgesluisd naar de werkgever.

Ik ben bekend met de bepaling van artikel 69a van het Besluit algemene rechtspositie politie. Cliënten worden bijgestaan vanuit het geweldsprotocol. De politie als werkgever is niet de benadeelde partij maar degene die de schade bij de cliënten heeft veroorzaakt moet de schade vergoeden.

Indien het hof de gevorderde kosten niet toekent, hoeven cliënten zelf niet de kosten te dragen of een eigen bijdrage te betalen.

(…)

Mr Kubatsch deelt mede dat de kosten van rechtsbijstand deels zijn vergoed.

(…)

De raadsman voert (…) aan, zakelijk weergegeven:

(…)

Ten aanzien van de vorderingen van de benadeelde partijen het volgende. Hoe doen wij het in zaken waarin de verzekering uitbetaalt? Dan heb je niets meer te vorderen. Dat is vaste rechtspraak. De claim met betrekking tot de advocatenkosten is reeds gedekt. Die kan niet worden toegewezen.

Moet de vergoeding voor professionals hoger zijn? Als tegen een kleuterleidster geweld wordt gebruikt dan hun ik haar vergoeding van alle schade. Zij is er niet op voorbereid en hoeft er geen rekening mee te houden dat er geweld wordt gebruikt. Als je ervoor kiest om politieagent te worden dan weet je heel goed dat je situaties kunt krijgen waarin je te maken krijgt met minder aardige mensen. Maar als een onveilige situatie zich dan verwezenlijkt, moet je dan een hogere vergoeding krijgen? Eigen schuld kan leiden tot matiging van de vorderingen, ik verwijs daarvoor naar de bepalingen in het Burgerlijk Wetboek.”

5.4 Het op genoemde terechtzitting voorgedragen requisitoir van de advocaat-generaal, hetwelk op schrift aan het hof is overgelegd, houdt, voor zover relevant, het volgende in:

“Gelet op de aard van de gedragingen van de verdachte ten opzichte van de benadeelde partijen, hij heeft hun opzettelijk met hoge snelheid aangereden met het opzet hun te doen verongelukken, meen ik dat de gevorderde immateriële schadevergoedingen voor redelijk moeten worden gehouden. De gevorderde bedragen moeten volledig worden toegewezen. (…)

De redelijkheid brengt naar mijn oordeel mee dat de gevorderde kosten van rechtsbijstand van de benadeelde partijen niet volledig voor vergoeding in aanmerking komen. Een halvering van het bedrag lijkt mij gepast, net zoals de rechtbank heeft beslist.”

5.5 Het bestreden arrest luidt, voor zover relevant, als volgt:

“Het hof stelt voorop dat in zijn algemeenheid politieambtenaren vanwege hun beroep een groter risico lopen om geconfronteerd te worden met geweld of anderszins onrechtmatig optreden van burgers en dat dit inherent is aan hun functie. Zij mogen geacht worden meer dan een gemiddelde burger daarmee professioneel te kunnen omgaan. De geweldpleging jegens hen door verdachte gaat de grenzen van wat in dat verband als risico’s van het vak opgevat mag worden verre te buiten. De benadeelde partijen hebben voldoende inzichtelijk gemaakt dat en in welke mate zij door het handelen van verdachte schade hebben geleden. Anders dan de rechtbank ziet het hof geen termen aanwezig de gevorderde immateriële schade te matigen zodat deze in zijn geheel zal worden toegewezen.

(…)

Dat de kosten van rechtsbijstand op grond van een rechtspositionele regeling zijn voorgeschoten door het regiokorps, staat niet in de weg aan toewijzing van deze kosten aan de benadeelde partijen.”

5.6 Het hof heeft vervolgens telkens € 3.237 toegekend aan de benadeelde partijen De Jong, Verbeek, Scoop en Liebeek, bestaande uit € 1.500 immateriële schadevergoeding en € 1.737 als vergoeding van kosten van rechtsbijstand. Aan de benadeelde partijen Banken en Kluin heeft het hof telkens € 2.500 immateriële schadevergoeding en € 1.737 als vergoeding van kosten van rechtsbijstand toegekend.

5.7 Het middel valt uiteen in twee deelklachten. Enerzijds wordt betoogd dat het hof heeft verzuimd (voldoende gemotiveerd) vast te stellen dat ten aanzien van alle benadeelde partijen sprake is van een aantasting in de persoon in de vorm van een ernstige aantasting van de persoonlijke levenssfeer of enig in de psychiatrie erkend ziektebeeld. In zoverre zou het oordeel dat de gestelde immateriële schade voor vergoeding in aanmerking komt getuigen van een onjuiste rechtsopvatting, althans onvoldoende met redenen zijn omkleed.

5.8 Hiermee gaat het middel echter uit van een onjuiste rechtsopvatting, althans van een verkeerde lezing van het bestreden arrest. De jurisprudentie waarnaar de steller van het middel verwijst en waarin is aangegeven dat het bestaan van geestelijk letsel waardoor iemand in zijn persoon is aangetast in het algemeen slechts in rechte kan worden vastgesteld als sprake is van een in de psychiatrie erkend ziektebeeld,13.is immers slechts van toepassing in geval van geestelijk letsel dat een derde oploopt door het waarnemen van een ongeval of door de directe confrontatie met de ernstige gevolgen daarvan, de zogenoemde shock-schade. Blijkens de gedingstukken is de in casu gestelde immateriële schade echter niet gebaseerd op de omstandigheden dat de benadeelde partijen het door verdachte veroorzaakte ongeval voor hun ogen hebben zien gebeuren en direct zijn geconfronteerd met de ernstige, fatale gevolgen daarvan, maar op de onder 3. primair bewezenverklaarde poging tot doodslag waarvan de benadeelde partijen, de politieagenten tegen wier auto’s verdachte opzettelijk is aangereden, de directe slachtoffers zijn. Blijkens de gebezigde bewijsmiddelen heeft het hof in ogenschouw genomen dat de politieagenten minutenlang in een hachelijke achtervolging met verdachte verwikkeld zijn geweest, dat verdachte meermalen doelbewust drie verschillende politieauto’s heeft geramd en/of afgesneden teneinde hen van de weg te drukken, dat de bestuurders van die politieauto’s al hun stuurmanskunsten hebben moeten aanwenden om de macht over het stuur te behouden en dat de agenten hebben gevreesd voor hun leven. Bovendien heeft het hof niet onbegrijpelijk overwogen dat de geweldpleging door verdachte tegen de agenten de grenzen van hetgeen als de risico van hun vak mag worden opgevat ver te buiten gaat. Gelet op deze feiten en omstandigheden is het oordeel van het hof dat de benadeelde partijen rechtstreeks schade hebben geleden door het handelen van verdachte voldoende gemotiveerd. Dit brengt mee dat de eerste deelklacht faalt.

5.9 Ten tweede wordt aangevoerd dat niet is komen vast te staan dat de benadeelde partijen daadwerkelijk kosten hebben gemaakt voor rechtsbijstand, aangezien hun raadsvrouw ter terechtzitting in hoger beroep heeft aangegeven dat de kosten van rechtsbijstand zijn betaald door de werkgever, dat de benadeelde partijen deze kosten niet zelf hoeven te dragen en geen eigen bijdrage hoeven te betalen en dat vergoeding van deze kosten slechts wordt gevorderd omdat het geweldsprotocol een ‘verplichting’ inhoudt om door de werkgever voorgeschoten bedragen terug te vorderen van de verdachte. Nu bovendien alle benadeelde partijen door dezelfde raadsvrouw werden bijgestaan en hun vorderingen in hoge mate overeenstemmen, had het hof de toewijzing van telkens het gehele, zeer hoge, kostenbedrag nader moeten motiveren.

5.8 De steller kan niet worden gevolgd in deze laatste stelling, aangezien volgens vaste rechtspraak de wettelijke voorschriften met betrekking tot de motivering van rechterlijke uitspraken zich niet uitstrekken tot de daarin opgenomen beslissing omtrent het bedrag van de door de benadeelde partij gemaakte de kosten noch tot de vaststelling van wat tot die kosten moet worden gerekend.14.

5.9 Maar met de eerste stelling heeft het middel wel een punt. Uit hetgeen mr. Kubatsch ter terechtzitting in hoger beroep heeft medegedeeld, volgt onomwonden dat de kosten voor rechtsbijstand niet zijn gemaakt of zullen worden gemaakt door de zes individuele politiebeambten die zich hebben gesteld als benadeelde partijen, maar dat deze worden gedragen door hun werkgever, het politiekorps. Nu slechts de door de benadeelde partij zelf gemaakte kosten voor vergoeding in aanmerking komen, konden de vorderingen in zoverre, zoals de raadsman van verdachte ter terechtzitting heeft bepleit, niet worden toegewezen. Het zeer kortaf geformuleerde oordeel van het hof dat het feit dat de kosten van rechtsbijstand op grond van een rechtspositionele regeling zijn voorgeschoten door het regiokorps niet in de weg staat aan toewijzing van deze kosten aan de benadeelde partijen, is dan ook onjuist, althans zonder nadere motivering niet begrijpelijk. Dit betekent dat de tweede deelklacht terecht is voorgesteld.

5.10 Tot terugwijzing van de zaak hoeft dit mijns inziens echter niet te leiden. Nu op basis van het verhandelde ter terechtzitting in hoger beroep vast staat dat de telkens gevorderde vergoeding van kosten van rechtsbijstand in de onderhavige strafprocedure niet voor toewijzing aan de individuele benadeelde partijen in aanmerking komt, kan de Hoge Raad zelf in de afdoening van de zaak voorzien door de beslissingen van het hof op de vorderingen van de benadeelde partijen in zoverre te vernietigen en de telkens gevorderde vergoeding van kosten van rechtsbijstand alsnog af te wijzen.

6. Alle voorgestelde middelen, met uitzondering van de tweede deelklacht van het derde middel, falen en kunnen naar mijn oordeel met de aan art. 81, eerste lid, RO ontleende motivering worden verworpen. De genoemde deelklacht slaagt, maar leent zich voor afdoening door de Hoge Raad.

7. Ambtshalve wijs ik erop dat het cassatieberoep is ingesteld op 23 december 2013 en dat verdachte zich in voorlopige hechtenis bevindt. Thans zijn reeds meer dan zestien maanden verstreken sinds het instellen van het cassatieberoep, waardoor sprake is van een overschrijding van de redelijke termijn. Indien de Hoge Raad de strekking van deze conclusie volgt, zal hij kunnen voorzien in een vermindering van de opgelegde gevangenisstraf, rekening houdend met de mate van overschrijding van de redelijke termijn.

8. Deze conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest voor zover het de strafoplegging en de toewijzing van de vorderingen van de benadeelde partijen betreft, tot vermindering van de opgelegde gevangenisstraf, tot afwijzing van de door de benadeelde partijen gevorderde vergoeding van de kosten van rechtsbijstand, en tot verwerping van het beroep voor het overige.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden