6.7.1 Onafhankelijkheid ten opzichte van collega-rechters

De gewone rechter functioneert in beginsel autonoom. Hij beslist in principe naar eigen inzicht en zelfstandig de hem voorgelegde geschillen. Deze zelfstandigheid bestaat ook naar collega-rechters toe: vrij algemeen wordt aangenomen dat de rechter (een zekere mate van) onafhankelijkheid ten opzichte van andere rechters toekomt.1 Naar huidig constitutioneel recht kan de Nederlandse rechter geen concrete aanwijzingen van andere rechters, bijvoorbeeld de president van zijn college, krijgen. Art. 24 Wet RO voorziet weliswaar in de bevoegdheid van het gerechtsbestuur tot het geven van 'algemene en bijzondere' aanwijzingen, maar het mag daarbij niet treden in de behandeling, beoordeling of beslissing van concrete zaken of categorieën van zaken (de al eerder genoemde 'onafhankelijkheidsexceptie').

In het tot voor kort geldende Nederlands burgerlijk procesrecht was de impliciete waarborging van de onafhankelijkheid van de individuele rechter ten opzichte van collega's slechts op enkele plaatsen in de wet terug te vinden. Art. 10 Wet RO (oud) verbood collegiale rechtspraak door rechters die in een familierechtelijke relatie tot elkaar stonden, daarmee voorkomende dat zij bij het nemen van een beslissing niet vrij van elkaar zouden staan. Art. 26 Wet RO (oud) schreef de volgorde voor, te volgen bij de gedachteuitwisseling tijdens het raadkameroverleg. De jongste rechter moest (na de commissaris of rapporteur) het eerst zijn mening geven, vervolgens de anderen oplopend in leeftijd, terwijl de president als laatste zijn opvatting gaf. Beïnvloeding van oudere op jongere rechters, die een onbevangen oordeel van deze laatsten in de weg zou staan, wordt met deze volgorde voorkomen, zo leek de gedachte.2

Genoemde bepalingen verhinder(d)en echter niet dat rechters direct of indirect de invloed van collega-rechters ondervinden.

De rechter in een rechterlijk college moet gezamenlijk met zijn collega's tot een uiteindelijke beslissing (een beslissing naar buiten) komen. Hij kan dan in voorkomende gevallen gedwongen worden zijn eigen standpunt te laten varen. De unusrechter is in principe vrij man, maar kan te maken krijgen met allerlei onderlinge codrdinatieafspraken ter afstemming van rechterlijk beleid, de zogenaamde rechtersregelingen.3 En lagere rechters hebben van doen met toezicht,4 in de vorm van hoger beroep en cassatie, door hogere rechters.

Hoe verdragen deze verhoudingen zich met het uitgangspunt dat elke rechter individueel en onafhankelijk tot een eigen oordeelsvorming komt?

De Europese rechtspraak maakt ons op dit punt niet heel veel wijzer. Over de eerste twee aspecten (de individuele rechter ten opzichte van het rechterlijk college en de unusrechter ten opzichte van zijn eveneens alleensprekende collega's) laten de Straatsburgse autoriteiten zich niet of nauwelijks uit.5 Terecht constateert Snijders6 dan ook: 'It is doubtful whether art. 6 ECHR also provides for this aspect of independence' (i.e. independence from judicial colleagues, P.S.).

Slechts ten aanzien van het derde aspect (het toezicht door hogere rechters) heeft de Europese Commissie overwogen dat het volgen van vaste en als redelijk aangemerkte (hogere) jurisprudentie door een gerecht niet in strijd komt met de onafhankelijkheid van dat gerecht.7

Aan collegiale rechtspraak, beleidsafspraken tussen rechters (rechtersregelingen), en toezicht van hogere op lagere rechters, ligt indirect ten grondslag het in art. 1 Gw neergelegde gelijkheidsbeginsel. Het recht moet voor een ieder gelijk zijn en niet afhangen van de individuele inzichten van elke afzonderlijke rechter.8 In zoverre kan men zeggen dat de onafhankelijkheid van de rechter en de gelijkheid van justitiabelen twee kanten van één medaille zijn.9 Brenninkmeijer heeft deze twee beginselen met elkaar in evenwicht willen brengen10 en de grenzen van de individuele onafhankelijkheid van de rechter afgetast. Hij komt tot de conclusie dat de individuele onafhankelijkheid uiteindelijk ondergeschikt dient te zijn aan de eenheid van rechtspraak, welke voortvloeit uit het gelijkheidsbeginsel. De relativering van de individuele onafhankelijkheid van de rechter drukt hij voor het toezicht in appel en cassatie en voor beleidsafspraken tussen rechters als volgt uit:

De opvatting van Teuben13 komt met laatstgenoemde stelling overeen, zij het dat zij het accent andersom lijkt te leggen. Uit oogpunt van individuele onafhankelijkheid is het volgens haar noodzakelijk dat de (op dat moment) betrokken rechters in de gelegenheid worden gesteld te participeren in de totstandkoming van een gemeenschappelijke visie of rechtsopvatting (die neergelegd kan zijn in een rechtersregeling, maar bijvoorbeeld ook in een of meer precedenten). Anderzijds is dit volgens haar echter ook voldoende: de individuele onafhankelijkheid van de rechter reikt niet zó ver dat hij aan een aldus vastgestelde rechtersregeling slechts gebonden kan zijn indien en voor zover hij het met de inhoud daarvan eens is. Een ondersteuning voor de binding van een individuele rechter aan rechtersregelingen ontleent Teuben onder meer - afgezien van de uit het administratieve recht afgeleide impliciete/voorafgaande binding - aan het 'rolrichtlijnen-arrest' (HR 28 juni 1996, NJ 1997, 495 (HJS)) waarin de Hoge Raad besliste dat het rolreglement van een rechtbank onder bepaalde voorwaarden als 'recht' in de zin van art. 79 Wet RO kan worden aangemerkt; het gevolg van deze kwalificatie is dat in cassatie de beslissing van de lagere rechter (tevens) aan een zodanige rechtersregeling kan worden getoetst.14

Een aspect van de 'intercollegiale' rechterlijke onafhankelijkheid dat min of meer met de vorige aspecten samenhangt mag niet onbesproken blijven. Een rechter dient ook in die zin onafhankelijk te zijn dat hij zich niet laat leiden door oneigenlijk conformisme. Het is te verwerpen dat een rechter normconform of corpsconform gedrag vertoont om daarmee bijvoorbeeld promotiekansen te vergroten, dan wel met het oog daarop angstvallig binnen de beleids- c.q. rechtspraaklijn van zijn gerecht blijft. Op dit gevaar wijst ook Fruytier, volgens wie 'de promotie toch al de achilleshiel van de onafhankelijkheid is' 15 Met andere woorden, 'corporate identity' in deze zin is uit den boze.16De Raad voor de rechtspraak, welke ingevolge art. 91 Wet RO jo. art. le Wrra een taak heeft op het gebied van rechterlijke benoemingen en promoties, werkt in dit verband wellicht 'zuiverend' (hoewel ik op dit punt nu ook weer geen al te hoge verwachtingen koester).

Afsluitend nog een laatste kanttekening bij de 'intercollegiale' rechterlijke onafhankelijkheid, maar dan op 'andere Ebene'. In HR 12 december 2003, NJ 2004, 102, heeft de Hoge Raad uitgemaakt dat een in kracht van gewijsde gegaan op tegenspraak gewezen vonnis waarbij de Nederlandse strafrechter bewezen heeft verklaard dat iemand een feit heeft begaan, dwingend bewijs oplevert van dat feit en dat zulks geen afbreuk doet aan de onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de burgerlijke rechter ten opzichte van zijn strafrechtelijke collega. Ik kan mij achter dit oordeel scharen met het argument dat de strafrechter op het gebied van de factfinding altijd nog de specialist is, in ieder geval meer dan de burgerlijke rechter; het is dan niet onlogisch dat laatstgenoemde op dit specialistisch (feiten-)oordeel voortborduurt, althans het tot uitgangspunt neemt, onder voorwaarde echter dat de strafprocedure op volwaardige wijze doorlopen is, dat wil zeggen dat de strafrechter recht heeft gedaan als een 'court, satisfying the requirements of Article 6'. In de verhouding burgerlijke rechter-administratieve rechter dient mutatis mutandis hetzelfde te gelden.17