HR, 09-02-2007, nr. C05/319HR1444

Bij inleidende dagvaarding van 14 augustus 2000 heeft eiseres tot cassatie, de staat, verweerder in cassatie, [verweerder], gedagvaard voor de arrondissementsrechtbank te Breda en daarbij gevorderd dat de rechtbank bij vonnis de vervroegde onteigening uitspreekt van het aan [verweerder] in eigendom toebehorende perceel, kadastraal bekend sectie [A], nummer [001], grondplannummer [002], te Princenhage, met bepaling van een voorschot op de aan [verweerder] toe te kennen schadeloosstelling.

[Verweerder] heeft zich niet verzet tegen vervroegde onteigening. Wel heeft hij tegen de vordering ingebracht dat de geboden schadeloosstelling niet volstaat.

Bij vonnis van 26 september 2000 heeft de rechtbank de vervroegde onteigening uitgesproken, het door de staat te betalen voorschot op de schadeloosstelling vastgesteld op ƒ 975.000,- en een drietal, door haar benoemde, deskundigen, opgedragen de schadeloosstelling te begroten.

Dit vonnis is op 14 december 2000 ingeschreven in de openbare registers.

Op 27 november 2000 heeft een descente plaatsgevonden, waarbij naast partijen en hun advocaten ook de deskundigen aanwezig waren. Van de descente is proces-verbaal opgemaakt. Hierin is onder meer het volgende vastgelegd:

Nadat de advocaat van de staat en de advocaat van [verweerder] zich in verband met de begroting van de schadeloosstelling verscheidene malen per brief tot elkaar en tot de deskundigen hadden gewend, en daarbij verschillende keren een beroep hadden gedaan op rapportages die hun zienswijzen kunnen ondersteunen, hebben de deskundigen op 16 juli 2002 een conceptadvies uitgebracht, waarop zowel door de advocaat van de staat als door de advocaat van [verweerder] schriftelijk is gereageerd.

De advocaat van de staat heeft bij brief van 13 september 2002 aan onder meer de rechter-commissaris en de deskundigen, commentaar geleverd op enkele onderdelen van het conceptadvies. Op de begroting van de waarde van het deel van het perceel dat na onteigening resteert, heeft hij geen kritiek uitgeoefend:

Bij brief van 17 september 2002 heeft de advocaat van [verweerder] het concept rapport als volgt bekritiseerd:

De advocaat van [verweerder] heeft zich bij brief van 18 maart 2003 nogmaals uitgelaten over enkele aspecten van het conceptrapport. De advocaat van de staat heeft hierop, bij brief van 15 april 2003, gereageerd. Hierbij is de waarde van het overblijvende niet meer aan de orde geweest.

Het definitieve deskundigenrapport van 6 mei 2003, waarin melding is gemaakt van en is ingegaan op de reacties van de staat en [verweerder], is bij akte van 7 mei 2003 ter griffie gedeponeerd. De deskundigen houden in dit rapport vast aan hun berekening van de waarde van ƒ 380.000,-- voor het resterende deel van het deels onteigende perceel.

Bij brief van 21 augustus 2003 heeft de advocaat van [verweerder] een aanvullend taxatierapport ‘Waardevermindering overblijvende grond’ van de heer Machielsen toegestuurd aan de rechter-commissaris, de deskundigen en de wederpartij. In dit rapport wordt benadrukt dat slechts de buurman van [verweerder] interesse zal kunnen hebben voor het resterende deel van het perceel voor een bedrag van ten hoogste € 125.000,--.

Ter zitting van 1 september 2003 hebben partijen hun zaak doen bepleiten en hebben de deskundigen hun rapport nader toegelicht.

De advocaat van [verweerder] heeft bij pleidooi onder de aandacht gebracht dat ook de heer Vermeulen, die door de deskundigen is geraadpleegd, zich op het standpunt heeft gesteld dat de buurman de enige potentiële koper is.

De staat heeft tijdens dit pleidooi onder meer opgemerkt geen aanleiding te zien om zich tegen de door deskundigen begrote waarde van het onteigende en de waardevermindering van het overblijvende te verzetten.

Bij vonnis van 14 januari 2004 heeft de rechtbank de deskundigen opgedragen de belastingschade te begroten en iedere verdere beslissing aangehouden. Met betrekking tot de waarde van het resterende deel van het perceel heeft de rechtbank geoordeeld dat deze, in afwijking van het rapport van de deskundigen, dient te worden gesteld op ƒ 275.500,-.

Het nadere advies van deskundigen van 22 april 2004 is bij akte van diezelfde datum ter griffie gedeponeerd.

Partijen hebben vervolgens ieder nog een conclusie en een antwoordconclusie na (nader) deskundigenbericht genomen. De staat heeft de rechtbank in zijn conclusie na nader deskundigenbericht verzocht om op zijn rechtsoverwegingen ten aanzien van de waarde van het overblijvende deel van het perceel terug te komen. Daartoe heeft de staat gesteld dat deskundigen een onjuiste toepassing hebben gegeven aan het in de jurisprudentie neergelegde uitgangspunt dat er bij het bepalen van de waardevermindering voor het overblijvende een vergelijking moet worden gemaakt tussen de werkelijke waarde van het geheel vóór onteigening en de som van de werkelijke waarde van het onteigende en de werkelijke waarde van het overblijvende na onteigening, nu de onlosmakelijk met het bedrijf verbonden bedrijfswoning niet in de waardevergelijking is betrokken en de woning als burgerwoning tegen een hogere waarde afgestoten zou kunnen worden.

[Verweerder] heeft de verzochte heroverweging bestreden.

Bij vonnis van 20 oktober 2004 heeft de rechtbank vervolgens, voorzover thans van belang, — zakelijk weergegeven — overwogen dat er geen aanleiding bestaat voor de verzochte heroverweging en dat, zo dit wel het geval zou zijn, het verzoek zou zijn afgewezen omdat de staat zijn stellingen op dit punt in een eerder stadium van de procedure naar voren had kunnen en behoren te brengen. De rechtbank heeft deskundigen opgedragen de rechtbank op een aantal (in het vonnis genoemde) punten nader te adviseren en iedere verdere beslissing aangehouden.

Bij akte van 7 maart 2005 is het nadere advies van deskundigen gedeponeerd.

Nadat beide partijen hierop schriftelijk waren ingegaan en na pleidooi heeft de rechtbank bij vonnis van 14 september 2005 het bedrag van de aan [verweerder] verschuldigde schadeloosstelling bepaald op € 552.367,14 en de staat veroordeeld om [verweerder] het bedrag te betalen waarmee deze schadeloosstelling het bedrag van het voorschot te boven gaat.

De staat heeft tijdig2. beroep in cassatie ingesteld tegen de vonnissen van de rechtbank van 14 januari 2004, 20 oktober 2004 en 14 september 2005.

Tegen [verweerder] is verstek verleend.

De staat heeft zijn standpunt schriftelijk toegelicht.

Het middel is gericht tegen rechtsoverweging 2.12 van het tussenvonnis van 20 oktober 2004 en rechtsoverweging 2.3 van het eindvonnis 14 september 2005, waarin de rechtbank als volgt heeft geoordeeld (voor de leesbaarheid citeer ik ook enkele daaraan voorafgaande overwegingen):

tussenvonnis van 20 oktober 2004

eindvonnis van 14 september 2005

Het middel klaagt, uitgewerkt in drie subonderdelen, dat de oordelen van de rechtbank dat hetgeen de staat na het tussenvonnis van 14 januari 2004 heeft aangevoerd omtrent de waarde van het overblijvende geen aanleiding vormt voor een heroverweging als door de staat bepleit, omdat de staat zijn visie in een eerder stadium naar voren had dienen te brengen, onjuist althans onbegrijpelijk zijn.

Voor beantwoording van de vraag tot welk stadium in de (vervroegde) onteigeningsprocedure ruimte dient te bestaan om standpunten naar voren te brengen, is het volgende van belang.

Zoals uit het proces-verbaal van de descente van 27 november 2000 blijkt, hebben partijen gekozen voor de gang van zaken waarbij door deskundigen een concept-rapport wordt ingediend waarop partijen kritiek kunnen uitoefenen, waarna die kritiek vervolgens in het definitieve rapport, waarover partijen zich bij pleidooi kunnen uitlaten, wordt gepareerd of overgenomen3.. Van de regeling van de bezwaarschriftprocedure van de art. 36 en 36a Ow., die ingevolge art. 54t Ow. van overeenkomstige toepassing is op de procedure tot vervroegde uitspraak over de onteigening, is uitdrukkelijk afgezien.

Deze bezwaarschriftprocedure, die in de praktijk slechts zelden wordt gevolgd4., verloopt globaal bezien, als volgt. Nadat het rapport ter griffie is gedeponeerd kunnen partijen gedurende een periode van vier weken bij bezwaarschrift uiting geven aan hun commentaar op de bevindingen van deskundigen. De wederpartij en de deskundigen hebben de mogelijkheid om binnen een termijn van vier weken bij verweerschrift op deze kritiek te reageren. De rechtercommissaris heeft de vrijheid om daarna, indien hij dit (op basis van overleg met deskundigen) in het belang van een goede behandeling van de zaak noodzakelijk acht, (zo spoedig mogelijk) een mondelinge behandeling gelasten. Nadien wordt er een tijdstip en een datum bepaald voor pleidooi (dat, indien geen bezwaarschriften zijn ingediend, ingevolge het eerste lid van art. 37 Ow. zal worden gehouden binnen een periode van 6 weken nadat het rapport is gedeponeerd). Binnen de daarop volgende periode van vier weken wijst de rechtbank eindvonnis (over de schadeloosstelling).

Art. 36a  Ow. bepaalt samengevat dat de rechtbank de na indiening van het bezwaarschrift opgekomen bezwaren van partijen tegen het deskundigenrapport in aanmerking moet nemen voorzover deze bezwaren berusten op feiten en omstandigheden die ten tijde van het indienen van het bezwaarschrift (redelijkerwijs) nog niet bekend waren. Aan andere, later opgekomen bezwaren kan de rechter de betekenis hechten die hem geraden acht.

Dit voorschrift is bij de Wet van 27 oktober 1972, Stb. 578 naar aanleiding van een amendement van het toenmalige Tweede Kamerlid Geurtsen5. in de wet opgenomen. De toenmalige minister van justitie Van Agt, (die zich geen voorstander betoonde van het amendement) merkte het volgende op:

Uit dit citaat komt naar voren dat enerzijds mede vanwege het appelverbod ruimschoots gelegenheid moet bestaan om bezwaren aan te dragen tegen het deskundigenrapport, zoals bij pleidooi, en anderzijds dat het belang van een efficiënte procesvoering zich ertegen verzet dat het debat eindeloos wordt opgerekt, in het bijzonder doordat partijen bezwaren achter de hand houden en deze op een hun welgevallig moment naar voren brengen.

In de parlementaire behandeling is geen aandacht besteed aan de verhouding tussen de processuele waarborgen die besloten liggen in de bezwaarschriftprocedure en de in de praktijk gangbare en ook in de onderhavige zaak gevolgde procesgang. Gelet op het systeem van de wet en de waarborgen die zij partijen beoogt te bieden, voert het m.i. evenwel te ver om aan te nemen dat art. 36a  Ow. zonder meer buiten werking is gesteld7.

Voorts is m.i. voor de beoordeling van deze zaak de vaste rechtspraak8. van belang dat in verband met de bijzondere aard van de onteigeningsprocedure de leer van de bindende eindbeslissing niet van toepassing is. In zijn conclusie vóór HR 15 oktober 1952, NJ 1953, 461 betoogde Eggens reeds:

De Hoge Raad kwam in die zaak niet aan een beslissing op dit punt toe, maar in zijn arrest van 14 november 1962, NJ 1963, 17 wel. Daarin overwoog hij:

Dat de rechter de vrijheid heeft op zijn eerdere beslissingen terug te komen, brengt tevens mee dat hij alsdan ook nog een (vervolg)onderzoek kan gelasten. Dit blijkt uit het arrest van 9 januari 1966, NJ 1966, 225 m.nt. NJP waarin de Hoge Raad het volgende overwoog:

In de zaak die leidde tot bovenstaand arrest uit 1966 vernietigde de Hoge Raad de beslissing van de rechtbank dat zij in het stadium van de zaak op dat moment niet meer zou ingaan op enkele opmerkingen van de onteigenden ‘omdat deze waren gericht tegen hetgeen de rechtbank reeds als eindbeslissing in het tussenvonnis had gegeven en waarop zij niet meer zou terugkomen.’ De onteigenden hadden bedoelde opmerkingen gemaakt na en naar aanleiding van hetgeen de rechtbank in een tussenvonnis had overwogen en beslist over de inkomensschade.

Deze zaak laat m.i. zien dat partijen, met het oog op vaststelling van de schade, in beginsel het recht hebben om gedurende de gehele procedure nieuwe stellingen naar voren te brengen, welke nieuwe of nadere stellingen de rechtbank aanleiding zouden kunnen geven een eerder geveld oordeel te herzien.

In zijn arrest van 18 oktober 2000, NJ 2001, 96 heeft de Hoge Raad als volgt gemotiveerd waarom de rechter in een onteigeningsprocedure op eerdere bindende eindbeslissingen mag terugkomen (rov. 3.2):

Het feit dat de onteigeningsrechter niet gebonden is aan zijn eerder gegeven eindbeslissingen heeft voor partijen echter ook de keerzijde dat zij daarop bedacht moeten zijn en dat van hen onder omstandigheden zelfs mag worden verwacht dat zij op deze koerswijziging anticiperen, zoals m.i. blijkt uit het arrest van de Hoge Raad van 10 juni 2005, NJ 2005, 315, waarin de Hoge Raad onder meer overwoog:

De staat heeft in deze zaak tweemaal om heroverweging verzocht van het oordeel van de rechtbank met betrekking tot de waarde van het overblijvende. Over deze waarde heeft de rechtbank in haar vonnis van 14 januari 2004 onder 2.8 als volgt overwogen:

Onder 2.1 heb ik de door het middel bestreden rechtsoverwegingen weergegeven waarin de rechtbank de verzoeken tot heroverweging afwijst. De formulering van de afwijzing van het verzochte in het tussenvonnis van 20 oktober 2004 verschilt van die uit het eindvonnis van 14 september 2005.

Rechtsoverweging 2.12 van het tussenvonnis van 20 oktober 2004 zou zo gelezen kunnen worden dat de rechtbank het verzoek tot heroverweging op twee verschillende, zelfstandig dragende gronden heeft afgewezen, namelijk ten eerste omdat er volgens de rechtbank geen reden bestaat voor heroverweging en ten tweede omdat de staat de stellingen waarop hij zijn verzoek heeft doen steunen, in een eerdere fase van de procedure naar voren had kunnen en behoren te brengen. Dit zou kunnen worden afgeleid uit de zinsnede ‘voor zover er al enige aanleiding voor een dergelijke heroverweging zou bestaan’.

In haar eindvonnis van 14 september 2005 heeft de rechtbank haar afwijzing van het verzoek tot heroverweging echter uitsluitend doen steunen op de grond dat de staat zijn visie daarop in een eerder stadium van de procedure naar voren had kunnen en moeten brengen.

Ik wil daarom geen al te groot gewicht toekennen aan de motivering in het tussenvonnis9., temeer nu de rechtbank op geen enkele wijze duidelijk heeft gemaakt waarom zij geen reden ziet om op de aangevallen overweging terug te komen. De rechtbank heeft, doordat zij dit heeft nagelaten, geen recht gedaan aan het grondbeginsel van een behoorlijke rechtspleging dat elke rechterlijke beslissing tenminste zodanig wordt gemotiveerd dat zij voldoende inzicht geeft in de aan haar ten grondslag liggende gedachtegang om de beslissing zowel voor partijen als voor derden — in geval van hogere voorziening: de hogere rechter daaronder begrepen — controleerbaar en aanvaardbaar te maken10.. Voorzover de afwijzing berust op de overweging dat er geen aanleiding is om op het eerder gegeven oordeel terug te komen, is deze beslissing dan ook niet naar de eisen der wet met redenen omkleed.

De staat heeft ter onderbouwing van zijn klacht aangevoerd dat zijn nadere stellingname over de waarde van het overblijvende pas relevant zijn geworden door het tussenvonnis van 14 januari 2004 en dat hij niet kon voorzien dat de rechtbank met betrekking tot de waarde van het overblijvende van de zienswijze van deskundigen zou afwijken. Volgens de staat had, toen eenmaal tot uitgangspunt werd genomen dat de buurman de enige potentiële koper was, in ogenschouw moeten worden genomen dat de bedrijfswoning een waardevermeerdering zou ondergaan, nu de buurman geen behoefte zou hebben aan deze woning en de gemeente bereid zou zijn de bestemming hiervan te wijzigen in die van burgerwoning, hetgeen in dit geval, aldus de staat, een waardeopdrijvend effect zou hebben en nog niet bekend was ten tijde van het tussenvonnis van 14 januari 2004.

In het afwijzend oordeel van de rechtbank ligt besloten dat de staat zodanig op een van het oordeel van de deskundigen afwijkend oordeel van de rechtbank had moeten anticiperen dat hij niet alleen de afwijking maar ook de reden van afwijking bij voorbaat had moeten bestrijden.

Dit oordeel legt een te strenge maatstaf aan. Om de schade te kunnen begroten, moet vrijwel steeds acht worden geslagen op een samenstel van op elkaar ingrijpende factoren, waarvan partijen, deskundigen en de rechter dikwijls niet direct een compleet beeld hebben en waarover zij ook nog eens dikwijls van mening verschillen. Er is menigmaal sprake van voortschrijdend inzicht.

Dit brengt enerzijds mee dat de rechter, die pas bij eindvonnis tot een definitieve schadevaststelling komt, niet gebonden is aan een eerder uitdrukkelijk en zonder voorbehoud gegeven beslissing. Anderzijds is partijen, vanwege het appelverbod, een ruime mogelijkheid vergund om hangende het geding nieuwe stellingen te betrekken11..

Deze vrijheid is evenwel niet onbeperkt. Zoals blijkt uit de wetsgeschiedenis, mag een partij haar bezwaren niet achter de hand houden om vervolgens de wederpartij daarmee bij verrassing te confronteren. M.i. wordt een andere grens gevormd door de eisen van een goede procesorde12..

Zo zou de rechtbank bij een invulling van de goede procesorde een rol hebben kunnen laten spelen dat na een zeer omstandige behandeling van het concept- en het definitieve rapport, na pleidooi en tussenvonnis, toen in wezen nog maar één vooruitgeschoven kwestie resteerde, namelijk de post belastingschade, en partijen zich hangende het onderzoek van deskundigen herhaalde malen over de uitgangspunten hadden kunnen uitlaten, pas in een laat stadium van het geding is aangevoerd dat de juridische fundamenten onjuist zijn13., terwijl de hypothese dat de buurman de enige gegadigde is voor de aankoop van het resterende deel van het perceel, reeds in een vroeg stadium van het geding door [verweerder] is geopperd en is onderschreven door de door deskundigen geraadpleegde expert, de heer Vermeulen. Dat had de staat op de gedachte kunnen brengen dat de woning na verkoop aan de buurman mogelijkerwijs een andere functie zou krijgen en mitsdien in waarde zou kunnen stijgen.

Daartegenover staat dat de rechtbank dit geschilpunt gemakkelijk had kunnen oplossen door partijen en deskundigen eerst uitdrukkelijk in de gelegenheid te stellen zich daarover uit te laten en de rechtbank voor te lichten.

De rechtbank heeft echter in het geheel niet uiteengezet waarom zij van oordeel is dat de staat de desbetreffende stellingen in een eerdere fase van het geding had kunnen aanvoeren. Als de rechtbank de (ruime) bevoegdheid om in een laat stadium van het geding nog nieuwe stellingen in te nemen niet heeft miskend, heeft de rechtbank haar beslissing op dit punt in ieder geval niet naar behoren gemotiveerd.

Het middel slaagt mitsdien. Nu evenwel geen van de klachten is gericht tegen het tussenvonnis van 14 januari 2004, kan de staat niet worden ontvangen in zijn cassatieberoep tegen deze uitspraak14..

De conclusie strekt tot