HR, 25-02-2011, nr. 09/05047

‘omdat in de oordelen van het hof in r.o. 4.9.4. t/m 4.9.11. besloten ligt dat ander dan — kort gezegd — militair gebruik van het onteigende perceel niet meer aan de orde kan zijn, zodat het hof niet nader op de betreffende stellingen van [PJR] hoefde in te gaan. Bovendien heeft het hof in r.o. 4.9.9. overwogen het betoog van eisers dat de planologische bestemming van de percelen wellicht zou kunnen wijzigingen, waardoor civiel medegebruik van de percelen mogelijk zou worden, onvoldoende geconcretiseerd te achten.’

‘Het Hof heeft het betoog van [PJR], dat de planologische bestemming van de gronden zou kunnen worden gewijzigd, als gevolg waarvan sprake zou kunnen zijn van civiel medegebruik, onvoldoende onderbouwd geacht in rov. 4.9.9. Uit het subonderdeel blijkt niet waarom dat oordeel onbegrijpelijk of onvoldoende gemotiveerd zou zijn. Verder is, anders dan wordt gesteld door [PJR] op de gronden geen civiel (agrarisch) medegebruik (meer) mogelijk. De Staat heeft deze stelling van [PJR] dan ook gemotiveerd bestreden.’

(…) Bovendien is op de gronden geen civiel (agrarisch) gebruik meer mogelijk. In de procedure bij de Afdeling bestuursrechtspraak is door de ingeschakelde adviseur van de Stichting Advisering Bestuursrechtspraak (StAB) overwogen:

De gronden zijn bestemd als militair luchtvaartterrein en als zodanig aangewezen in een aanwijzingsbesluit op grond van de Lvw. Deze bestemming laat geen agrarisch gebruik toe. Nog afgezien van het feit dat de Staat meent dat geen beroep meer kan worden gedaan op het overgangsrecht, is het perceel ook niet meer te bereiken zonder inbreuk te maken op de veiligheid van de militaire vliegbasis. Het buiten de militaire afscheiding brengen van de gronden zou de gebruiksmogelijkheden van het gehele noordelijke gebied op onaanvaarbare wijze beperken.

(…) Voor [PJR], [ERB] en [JAdeL] gold dat zij het perceel hadden aangekocht om daarop luchtvaartgebonden bedrijfsgebouwen te vestigen. In afwachting daarvan werd het perceel agrarisch gebruikt.

Ook hier geldt dat de gronden niet (meer) agrarisch kunnen worden gebruik en (in ieder geval deels) ook niet in een agrarische staat kunnen worden teruggebracht. (…)’

Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant hebben het bestemmingsplan Meerhoven van de gemeente Eindhoven (hierna: de Gemeente) goedgekeurd, welk plan voorziet in de bouw van 7000 woningen aan de westkant van de Gemeente.

Binnen het gebied van dit bestemmingsplan had de Staat der Nederlanden (Ministerie van Defensie) gronden in eigendom die waren ingericht ten behoeve van de luchtmacht: het terrein van het Technisch Areaal (wat dat ook moge zijn).

De Gemeente is met de Staat overeengekomen dat de Staat het terrein van het Technisch Areaal overdraagt aan de Gemeente voor de uitvoering van het bestemmingsplan Meerhoven. Tegenover die overdracht staat onder meer dat de Gemeente de verplichting op zich neemt aan de Staat over te dragen de grond grenzend aan vliegveld Welschap. Hiertoe is voor het terrein dat grenst aan vliegveld Welschap het bestemmingsplan Welschap-D vastgesteld, welk plan eveneens is goedgekeurd door Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant.

Omdat de tijdige verwerving van de niet bij de gemeente in eigendom zijnde, aan de Staat over te dragen gronden in het gebied van het bestemmingsplan Welschap-D onvoldoende verzekerd was, heeft de Gemeente besloten tot onteigening van onder meer (…) [de percelen van eisers; PJW] (…).’

‘Indien, tengevolge van oorzaken, welke de onteigenende partij in staat was uit de weg te ruimen, met het werk waartoe werd onteigend, niet binnen drie jaar nadat het vonnis van onteigening kracht van gewijsde heeft verkregen, een aanvang is gemaakt, of de arbeid meer dan drie jaren mocht zijn gestaakt, of indien uit andere omstandigheden is aan te tonen, dat het werk blijkbaar niet tot stand zal worden gebracht, kan de onteigende partij, te harer keuze, hetzij bij de rechter het afgestane terugvorderen in de toestand, waarin het zich alsdan bevindt, onder gehoudenheid om, in evenredigheid tot de terugontvangen waarde, de schadeloosstelling terug te geven hetzij een vordering indienen tot uitkering van een door de rechter naar billijkheid te bepalen schadeloosstelling boven de reeds genotene.’

‘Art. 61. Wanneer met het werk waartoe de onteigening geschiedt, niet binnen een jaar nadat het eindvonnis van onteigening in kracht van gewijsde is gegaan, aanvang gemaakt is of, wanneer de arbeid daaraan meer dan een jaar gestaakt mogt zijn, kan de onteigende bij den regter het afgestane goed terugvorderen in den toestand, waarin het zich alsdan bevindt; doch onder gehoudenheid om, in evenredigheid tot de terugontvangen waarde, de schadeloosstelling terug te geven.

Een en ander vindt slechts plaats, zoo de vertraging alleen het gevolg is geweest van oorzaken, die de onteigenende niet bij magte was uit den weg te ruimen.’

Het geval is zeer denkbaar, dat de onteigenende partij om de eene of andere reden het werk niet of niet dan uiterst langzaam wil voortzetten. Onder zoodanige omstandigheden zou die partij gedurende een geheel jaar slechts enkele dagen aan het werk kunnen laten arbeiden, of wel op den laatsten dag van het jaar iets daaran laten verrigten, en indien men dan begreep, dat die quasi-voortgang van het werk genoegzaam ware, om weder een nieuwen termijn van een jaar te doen aanvangen, zou het regt, hier aan den onteigende toegekend, geheel illusoir worden gemaakt. Men wenscht daaromtrent opheldering te erlangen. — Sommigen zouden het artikel geheel weggelaten willen zien.

Het woord niet, in de laatste zinsnede van het artikel, moet wegvallen.’

De nieuwe bewoording zal het voorgedragen bezwaar wel grootendeels hebben weggenomen. Het geval blijft over, dat de voortzetting uiterst langzaam geschiede. Maar zolang dit het geval is zonder dat met die langzame voortzetting blijkbaar bedoeld wordt het werk niet tot stand te brengen, schijnt het hier toegestaan regt ook niet te moeten worden verleend. In de eerste plaats toch zou de onzekerheid omtrent de mate van langzaamheid, die tot zoodanige vordering zou kunnen leiden, en door geen wetgever zou te bepalen zijn, eene bron van oneindeige geschillen moeten openen; ten andere ontbreekt, zoolang het doel niet bestaat om het werk te laten vasten, de grondslag, waarop het artikel steunt. Want ook voor de beide in het artikel genoemde gevallen bestaat geen andere grond, dan dat de wetgever het er, na zoodanig tijdsverloop, voor houdt dat de onderneming wordt opgegeven. De reden der onteigening is daarmede vervallen.’

Indien, ten gevolge van oorzaken, welke de onteigenende niet8. bij magte was uit den weg te ruimen, met het werk, waartoe werd onteigend, niet binnen een jaar nadat het eindvonnis van onteigening in kracht van gewijsde is gegaan, aanvang is gemaakt, of de arbeid daaraan meer dan een jaar mogt zijn gestaakt, of indien uit andere omstandigheden is aan te toonen, dat het werk blijkbaar niet tot stand zal worden gebragt, kan de onteigende bij den regter bet afgestane goed terugvorderen in den toestand, waarin het zich alsdan bevindt; doch onder gehoudenheid om, in evenredigheid tot de terugontvangen waarde, de schadeloosstelling terug te geven.’

‘Artikel 97 [uiteindelijk vernummerd naar 96;10. PJW].

Ten aanzien van de betaling der schadeloosstelling gelden de bepalingen van het Vierde Hoodstuk van den Eersten Titel, behoudens dat, in de gevallen, genoemd bij artikel 61, de onteigende de keuze heeft tusschen terugvordering, als omschreven bij dat artikel, en eene vordering tot uitkeering van eene door den rechter naar billijkheid te bepalen schadeloosstelling boven de reeds genotene.’

‘Artikel 97. In gewone gevallen moge het recht tot terugvordering (…) voldoende zijn, bij onteigening in het belang der volkshuisvesting schijnt eene vordering tot uitkeeringvan eene schadevergoeding boven de reeds genotene te billijken. Financieel voordeel wordt met deze onteigening niet, nevens het algemeen nut, beoogd. Is eenmaal onder de vereischte goedkeuring besloten tot zoodanige onteigening, dan behoort het werk te worden doorgezet en niet op overwegingen, aan bijzonder belang ontleend, te worden afgebroken. Blijkt niettemin ten slotte, dat de eigenaars van het onteigend goed zich noodeloos van hun bezit zagen beroofd — en wel tegen geringere vergoeding dan bij onteigening in gewone gevallen dan is eenige tegemoetkoming wegens deze stoornis gerechtvaardigd. Aldus zullen gemeenten en vereenigingen of maatschappijen worden geprikkeld met de meest mogelijke voorzichtigheid te werk te gaan.

Waar zij eenerzijds tot deze onteigening gemakkelijker en op gunstiger voorwaarden dan tot de gewone kunnen overgaan, mag aan den anderen kant worden gevergd, dat zij, alvorens particuliere belangen te treffen, zich bij voorbaat verzekeren, dat het te ondernemen werk zal slagen.

Afgescheiden hiervan is er nog een bijzondere reden, welke voor de voorgestelde bepaling pleit. Gesteld eene wijk of wel enkele huizen worden onteigend en afgebroken; het met den afbraak samenhangend plan van reconstructie blijft echter onuitgevoerd. In dat geval zal het recht tot terugvordering van den grond den eigenaar niet baten Immers moet hij, dit recht uitoefenend, in evenredigheid tot de terugontvangen waarde de schadeloosstelling restitueeren. Die waarde zal wel worden gesteld op het bedrag, waarvoor de grond bij de toekenning der schadeloosstelling in rekening is gebracht. Doch inderdaad is zij niet onbelangrijk gedaald, want, na amotie van het gebouwde is de eigenaar, die den grond terug bekomt, gebonden aan de voorschriften der bouwverordening met betrekking tot nieuw te bouwen woningen, welke voorschriften in menig op zich — men denke aan rooilijn, hoedanigheid der woning enz. — strenger zullen zijn dan die, welke voorheen door hem in acht waren te nemen.’

Ten aanzien van de betaling der schadeloosstelling gelden de bepalingen van het Vierde Hoofdstuk van den Eersten Titel, behoudens dat, in de gevallen, genoemd bij artikel 61, de onteigende de keuze heeft tusschen terugvordering, als omschreven bij dat artikel, en eene vordering tot uitkeering van eene door den regter naar billijkheid te bepalen schadeloosstelling boven de reeds genotene en dat de daar genoemde termijnen van één jaar worden gesteld op tien jaren.’

De uitbreiding van de termijn van één jaar in de bestaande art. 61 en 140 naar vijf jaar in het voorliggende wetsontwerp komt, naar ondergetekenden menen, op enigszins gespannen voet te staan met het doel van het wetsontwerp om de procedures te versnellen en te verkorten. Het amendement wil trachten dit streven, met behoud van de praktische uitvoerbaarheid, nog zoveel mogelijk tot zijn recht te laten komen, reden waarom wordt voorgesteld de bestaande termijnen niet verder uit te breiden dan tot drie jaar. Nu in artikel 85 de bevoegdheid van de gemeenteraad om gebruik te maken van de versnelde procedure vervalt na drie jaar, te rekenen van het tijdstip waarop het desbetreffende deel van het bestemmingsplan rechtskracht heeft verkregen, achten de voorstellers het niet uitgesloten, dat er zich gevallen kunnen voordoen, waarbij dit besluit doelbewust wel tijdig wordt genomen, echter met de achterliggende gedachte dat er toch nog voldoende respijt is in verband met de betrekkelijk lange termijn die bepaald is in de artikelen 61 en 140. Om geen voet te geven aan deze gedachtengang en in het algemeen om indien onteigening ten algemenen nutte noodzakelijk is de perioden van rechtsonzekerheid, van verwaarlozing van gebouwen en van onkruidgroei op landbouwpercelen te bekorten wordt voorgesteld deze termijn vast te stellen op niet meer dan drie jaar.’

‘Onteigeningen hebben in de praktijk doorgaans betrekking op landbouwgronden. Gelet op de aard van de gronden waarop de onteigening ziet en gezien het type werkzaamheden dat kan worden uitgevoerd in afwachting van afronding van het planologisch spoor, is de kans niet groot dat in de praktijk schade wordt veroorzaakt die niet meer is terug te draaien. Indien de onteigende zijn gronden met toepassing van artikel 61 van de onteigeningswet weer in eigendom opeist (de ervaring met het huidige artikel 61 leert dat dit zelden voorkomt), zal een en ander doorgaans nog wel in de oorspronkelijke staat te herstellen zijn. Wanneer een voorgenomen project uiteindelijk geen doorgang vindt, heeft dat geen aanvullende negatieve effecten voor de onteigende. Het vanuit zijn oogpunt meest negatieve effect van het voorgenomen project heeft zich al voorgedaan, namelijk het verlies van de eigendom van de grond.’

De ratio van artikel 61 Ow is hierin gelegen dat het beoogt de onteigende een middel te geven tegen onteigeningen die (nog) niet nodig waren. Van Wijmen24. formuleert het als volgt:

De Hoge Raad overwoog in zijn arrest van 7 december 1979, NJ 1980, 290 (Van Hensbergen/Gem. 's‑Gravenhage, m.nt. G.J.S.)25. omtrent de ratio van artikel 61 Ow:

En in zijn arrest van 19 december 2003, nr. 1376, LJN AH 061, NJ 2004, 408 m.nt. P.C.E.v.W preciseerde de Hoge Raad de door artikel 61 Ow geboden bescherming als volgt:

Bij de toepassing van artikel 61 Ow draait het derhalve om de (bescherming van de) onteigende partij. (…)’

In het bestemmingsplan Welschap D is het gebied, waarvan het onteigende perceel deel uitmaakt, bestemd voor ‘militair luchtvaartterrein’, ‘militaire randzone’ en ‘water met ecologische verbindingszone’. De bestemmingsplanvoorschriften omschrijven deze bestemmingen als volgt:

Militair luchtvaartterrein: ‘doeleinden ten behoeve van de militaire luchtvaart mits deze niet zijn zoneringsplichtige inrichtingen’;

Militaire randzone: ‘doeleinden ten behoeve van de militaire luchtvaart, in het bijzonder voor verkeersdoeleinden in de vorm van een interne bewakingsring, groen- en andere voorzieningen alsmede daarbij behorende bouwwerken’;

Water met ecologische verbindingszone: ‘waterhuishoudkundige doeleinden met daar bijbehorende voorzieningen en ecologische doeleinden in de zin van verbreiding, verplaatsing en uitwisseling van planten- en diersoorten in de vorm van ecologische verbindingszone’.

(…) Naar niet, dan wel onvoldoende gemotiveerd weersproken is gesteld en bovendien ook volgt uit de overgelegde indelingsschets (…) en (deels) de Uitvoeringsovereenkomst tussen de Gemeente en de Staat (artikel 6.a. 2 en 3) vergde de realisatie van deze bestemmingen in ieder geval werkzaamheden van fysieke aard, bestaande uit het aanleggen van een bewakingsringweg over het terrein, een hekwerk rondom het terrein alsook het verleggen van de watergang Ekkersrijt als onderdeel van een ecologische zone grenzend aan de Landardseweg. De stelling van de Staat dat voor het merendeel van de gronden in het plangebied geen werkzaamheden van fysieke aard verricht behoefden te worden om de bestemming te realiseren moet in dat licht, voor zover daarmee bedoeld is te betogen dat géén werkzaamheden van fysieke aard nodig waren om te komen tot bestemmingsrealisatie, worden verworpen.

(…) Vast staat dat vóór de datum van het onherroepelijk worden van het onteigeningsvonnis door de gemeente werkzaamheden van fysieke aard zijn uitgevoerd ten aanzien van het complex waarvan het onteigende perceel deel uitmaakt, onder meer bestaande uit het slopen van opstallen. Ook staat vast dat na 19 december 2003 werkzaamheden van fysieke aard, zoals het verwijderen van een puinweg (juli 2004) zijn uitgevoerd. In de loop van 2005 heeft de Staat voorts werkzaamheden verricht gericht op het verleggen van de Ekkersrijt, het aanbrengen van beplanting en de aanleg van een patrouillepad. (…)

(…) In het kader van de bestemmingsrealisatie resteert de vraag of de in de periode 20 december 2000 tot 20 december 2003 verrichte werkzaamheden ten aanzien van het complex waarvan het onteigende perceel deel uitmaakt kunnen worden gezien als werkzaamheden gericht op realisatie van de bestemming. Van de zijde van de Staat zijn in dat verband genoemd het bejagen van het terrein vanaf februari 2002 en de uitvoering van landmeetkundige werkzaamheden en geotechnisch bodemonderzoek in de loop van 2003.

Het bejagen van het terrein kan op zichzelf niet worden gezien als een activiteit, gericht op realisering van de bestemming. Een dergelijke activiteit past ook naadloos binnen de voorheen geldende (agrarische) functie van het gebied en komt in zoverre geen onderscheidend vermogen toe. Waar vaststaat dat realisering van de bestemming in het plangebied de aanleg van fysieke werken vergt (…) kan het bejagen van het terrein niet als een zodanige realisering gelden. Dat zou alleen anders (kunnen) zijn indien vast zou staan dat (naast het verrichten van beheerdaden) géén werkzaamheden van fysieke aard nodig zijn in het plangebied om tot verwezenlijking van de bestemming te komen.

Ten aanzien van de uitgevoerde landmeetkundige werkzaamheden en het geotechnisch bodemonderzoek geldt dat deze werkzaamheden niet kunnen worden aangemerkt als werkzaamheden gericht op verwezenlijking van de bestemming waarvoor onteigend werd. De uitgevoerde werkzaamheden zijn weliswaar verricht met het oog op de te realiseren militaire bestemming, maar kwalificeren niet als materiële werkzaamheden gericht op het tot stand brengen van het werk waartoe werd onteigend (HR 19 december 2003, NJ 2004, 408). De door de Staat genoemde activiteiten kunnen, mede gelet op het ter zake deze werkzaamheden door [C] opgemaakte rapport niet anders worden gekwalificeerd dan als werkzaamheden ter voorbereiding op materiële werkzaamheden, gericht op het tot stand brengen van het werk.

Daarmee staat vast dat binnen de in artikel 61 Ow genoemde termijn geen werkzaamheden zijn verricht binnen het plangebied waarvan het onteigende perceel deel uitmaakt, gericht op verwezenlijking van de bestemming waartoe onteigend werd.’

‘Bij de beoordeling van de vraag of de onteigenende partij in staat was de oorzaken uit de weg te ruimen die aan bestemmingsverwezenlijking in de weg hebben gestaan moet om te beginnen worden bezien wie in dit verband als onteigenende partij heeft te gelden. (…) [Eisers hebben; PJW] gesteld dat de Gemeente en de Staat in deze zaak moeten worden vereenzelvigd, mede gelet op de gekozen wijze van verwerving (grondruil tussen Gemeente en Staat, voorafgegaan door een al dan niet minnelijke verwerving van de door de Gemeente in dat kader over te dragen gronden). De rechtbank volgt eisers niet in deze stelling. Wat er overigens ook zij van het door (…) [eisers; PJW] aangehaalde betoog van de advocaat-generaal bij het arrest [PGD]/Gemeente Eindhoven kan uit dit betoog, noch uit het betreffende arrest steun worden geput voor de stelling van (…) [eisers; PJW] dat de Staat met de Gemeente als onteigenende partij moet worden vereenzelvigd voor wat betreft de toepassing van artikel 61 Ow. Op zichzelf kan aan (…) [eisers; PJW] worden toegegeven dat de Onteigeningswetgever bij de redactie van artikel 61 Ow zich geen rekenschap zal hebben gegeven van de hier aan de orde zijnde casus, waarin de ene overheid onteigent ten behoeve van de realisatie van een bestemming door een andere overheid. Het volgen van de door (…) [eisers; PJW] voorgestane uitleg van artikel 61 Ow zou evenwel naar het oordeel van de rechtbank, mede ook gelet op de op zichzelf duidelijke bewoordingen van de wet, haar rechtsvormende taak te boven gaan.

Beoordeeld zal dus moeten worden of de Gemeente, als onteigenaar van het onteigende perceel, in staat was de oorzaken uit de weg te ruimen van het niet tijdig aanvangen (of voortzetten) van de werkzaamheden gericht op verwezenlijking van de bestemming.’

‘De Gemeente heeft dienaangaande gesteld dat zij de Staat bij voortduring in het periodiek overleg heeft gewezen op het belang en de noodzaak van tijdige realisatie van het werk, onder verwijzing naar de desbetreffende als productie E bij conclusies van antwoord overgelegde verslagen. Naar het oordeel van de rechtbank ontberen de waarschuwingen, zoals deze althans uit de overgelegde verslagen blijken, door hun gebrek aan bepaaldheid en eenduidigheid de urgentie die daar anders van uit zou zijn gegaan. Verder valt niet te begrijpen waarom de Gemeente in haar contracten met de Staat, althans waar dit betrekking had op door de Gemeente onteigende respectievelijk te onteigenen percelen niet, gelijk te doen gebruikelijk is bij verkoop van onteigende gronden aan commerciële marktpartijen, bedongen heeft dat de Staat tot bestemmingsrealisatie zou overgaan binnen de in artikel 61 Ow genoemde termijn. Ten pleidooie heeft de Gemeente weliswaar gesteld niet in de positie te hebben verkeerd om een dergelijke afdwingbare plicht in de contractuele relatie met de Staat te introduceren, maar gesteld noch gebleken is dat de Gemeente op dat punt pogingen in het werk heeft gesteld de Staat aan een dergelijke realisatieplicht te binden.

Voor zover de Gemeente zich op het standpunt stelt dat een dergelijke realisatieplicht impliciet besloten ligt in het convenant en/of de Uitvoeringsovereenkomst, al dan niet over de band van de aanvullende werking van de redelijkheid en billijkheid, valt niet in te zien waarom de Gemeente dan in het kader van de voorbereiding op de juridische levering geen voorziening heeft getroffen in de transportakte met het oog op het — in de ogen van de Gemeente reële — risico van terugvordering door eisers in verband met de niet tijdige realisatie van de bestemming. Gesteld noch gebleken is dat de Gemeente op dat punt zelfs maar pogingen daartoe heeft ondernomen. De omstandigheid dat de Gemeente bij de bewaking van de termijn ex artikel 61 Ow is uitgegaan van een — evident — onjuiste termijn dient in dit verband geheel voor haar rekening te blijven.

Samengevat is de rechtbank van oordeel dat de Gemeente, als zorgvuldig handelend onteigenende partij, in staat was de oorzaken, als gevolg waarvan het werk niet tijdig is aangevangen of uitgevoerd, uit de weg te ruimen. Het niet treffen van (contractuele) voorzieningen gericht op het waarborgen van tijdige bestemmingsrealisatie door de opvolgend eigenaar te wiens behoeve werd onteigend dient naar het oordeel van de rechtbank daarmee gelijk te worden gesteld.’

‘Zoals hiervoor (…) overwogen kunnen de Gemeente en de Staat in deze procedure niet met elkaar worden vereenzelvigd. Artikel 61 Ow kan om die reden voor wat betreft de primaire vordering tot teruglevering niet als grondslag dienen: de Gemeente is geen eigenaar (meer) en is (dus) niet tot teruglevering in staat; de Staat heeft het onteigende perceel niet zelf onteigend en kan op grond van artikel 61 Ow om die reden niet tot teruglevering worden verplicht. (…) [Eisers; PJW] hebben nog betoogd dat de Staat gehouden is om het onteigende perceel terug te leveren aan de Gemeente en dat laatstgenoemde gehouden is door te leveren aan (…) [eisers; PJW], doch zien er aan voorbij dat een dergelijke vordering op vorenstaande gronden evenmin op artikel 61 Ow kan worden gestoeld.’

‘Behalve artikel 61 Ow (…) [hebben eisers; PJW] ook artikel 6:162 BW aan hun primaire vordering tot teruglevering, al dan niet via de Gemeente, ten grondslag gelegd. Daartoe (…) [hebben zij; PJW] — onder meer — het volgende aangevoerd.

De Staat is nauw betrokken geweest bij de onteigeningsprocedure waarbij het perceel (…) [van eisers; PJW] is onteigend. (…) (de) argumenten ter onderbouwing van de noodzaak en urgentie om tot onteigening over te gaan (…) (zijn) uitsluitend ontleend aan het belang van de Staat bij de onteigening. In het KB van 14 januari 1999, waarbij het onteigeningsbesluit is goedgekeurd, overweegt de Kroon onder meer:

De Staat was op de hoogte van het verloop en de afloop van de door de Gemeente gevoerde onteigeningsprocedures en wist ook — via de Gemeente — dat de bestemming van de via de Gemeente te verkrijgen gronden tijdig gerealiseerd diende te zijn, nog daargelaten dat de Staat daarmee ook qualitate qua bekend moet worden verondersteld.

De stelling van de Staat dat zij niet betrokken is geweest bij de beslissing van de Gemeente om de in de ruiltransactie betrokken percelen te onteigenen moge dan in formele zin wel juist zijn (immers niet de Staat doch de Gemeente heeft onteigend) maar gebleken is dat de Staat materieel in niet-onbelangrijke mate betrokken is geweest bij de onteigening door de Gemeente en in dat verband voor het welslagen van de onteigening cruciale informatie heeft aangedragen, zonder welke de onteigening van het onteigende perceel wellicht niet mogelijk ware geweest. De rechtbank verwijst in dat verband naar het onteigenings-KB van 14 januari 1999 alsmede naar de brief van de Gemeente aan de Staat van 19 oktober 1998. (…) blijkt de materiële invloed en betrokkenheid van de Staat uit artikel 3 van het Convenant van 11 mei 1993, waarin de Gemeente jegens de Staat de inspanningsverplichting op zich neemt om de in de grondruil betrokken gronden — voor zover niet reeds eigendom van de Gemeente — zo spoedig mogelijk, eventueel via onteigening, te verwerven. De stelling van de Staat dat de Gemeente eenvoudig onteigening had kunnen voorkomen door de betrokken eigenaren in het minnelijke verwervingstraject een hogere prijs voor hun percelen te bieden gaat mank vanwege het bepaalde in artikel 4.b van het Convenant, waarin de Staat en de Gemeente zijn overeengekomen om de waarde van de in de uitruil betrokken percelen door deskundigen te laten bepalen op basis van de normen uit het onteigeningsrecht. Een minnelijke verwerving tegen een prijs hoger dan die op grond van de normen uit het onteigeiningsrecht aan de eigenaar toekomt zou in dat geval (voor dat meerdere) voor rekening van de Gemeente zijn gebleven. Daarmee was een minnelijke verwerving tegen een waarde boven de onteigeningswaarde praktisch bezien uitgesloten.

(…) Er is tegen de achtergrond van hetgeen hiervoor is overwogen naar het oordeel van de rechtbank sprake van afstemming in het handelen van gedaagden, gericht op verwerving van gronden die betrokken waren in de tussen gedaagden gesloten grondtransactie, waarbij bewust gekozen is voor de constructie zoals deze thans feitelijk is gevolgd: één onteigening door de Gemeente, gevolgd door overdracht van de onteigende percelen aan de Staat en niet twee onteigeningen: één door de Gemeente onder de Staat en één door de Staat onder (…) [eisers; PJW]. Omdat (…) [eisers geen invloed hebben; PJW] kunnen uitoefenen op deze door gedaagden gemaakte keuze (de in cassatie hierover opgeworpen klacht werd verworpen; vide HR 20 december 2000, NJ 2001, 273) rustte naar het oordeel van de rechtbank op deze gedaagden — mede in aanmerking nemende de algemene beginselen van behoorlijk bestuur die overheden, ook bij privaatrechtelijk handelen, in acht dienen te nemen — een bijzondere, uit de maatschappelijke zorgvuldigheid voortspruitende zorgplicht er voor te waken dat de belangen van eisers als gevolg van deze keuze niet werden te kort gedaan, ook niet nadat de onteigening reeds was uitgesproken en ingeschreven. (…) [Eisers behoren; PJW] naar het oordeel van de rechtbank als gevolg van de gekozen wijze van onteigening (door de gemeente, ten behoeve van de Staat) geen nadeel te ondervinden in het niveau van de rechtsbescherming zoals de Onteigeningswet dat verschaft.

(…) Gedaagden ontlenen hun primaire verweer ten aanzien van het toepassingsbereik van artikel 61 Ow aan het feit dat de Gemeente het onteigende perceel 3 dagen voor het verstrijken van de in artikel 61 Ow genoemde termijn van drie jaar heeft geleverd aan de Staat. Daardoor is de Gemeente — als onteigenaar — niet langer in staat tot teruglevering onder vigeur van artikel 61 Ow. De Staat heeft het onteigende perceel verkregen krachtens levering en kan daarom, gelijk hiervoor is overwogen, niet op grond van die bepaling tot teruglevering worden gedwongen.

Artikel 61 Ow strekt tot bescherming tegen een ontijdige en/of onnodige onteigening door de overheid. Van ontijdige en/of onnodige onteigening is sprake indien niet binnen drie jaar nadat het onteigeningsvonnis onherroepelijk is geworden een aanvang is gemaakt met het werk waarvoor onteigend is. Die situatie is hier, gelijk hiervoor overwogen, aan de orde. De enkele omstandigheid dat (…) [eisers artikel 61 Ow niet kunnen; PJW] aanwenden om het onteigende perceel terug te vorderen, brengt niet met zich dat (…) [zij geen beroep kunnen doen; PJW] op de in dat artikel tot uitdrukking gebrachte norm, inhoudende dat de overheid niet tot ontijdige en/of onnodige onteigening mag overgaan. Het feit dat de Hoge Raad er mee heeft ingestemd dat de Gemeente, gelet op de gezamenlijke belangen van Gemeente en Staat, als onteigenaar ten gunste van de Staat is opgetreden mag er niet toe leiden dat de (…) [onteigenden; PJW] daardoor in een mindere rechtspositie (…) [komen; PJW] te verkeren dan wanneer de Staat als onteigenaar was opgetreden.

Naar de Gemeente wist, althans behoorde te weten, had de Staat sedert de feitelijke ingebruikname van het onteigende perceel nog geen aanvang gemaakt met het uitvoeren van werkzaamheden, gericht op realisatie van het bestemmingsplan. Gegeven het feit dat ten tijde van de levering van het onteigende perceel voor gedaagden duidelijk was dat geen aanvang was gemaakt met werkzaamheden gericht op bestemmingsrealisatie en dat daarmee (…) [eisers'; PJW] recht op teruglevering ex artikel 61 Ow tot gelding zou kunnen worden gebracht (de Gemeente had, gezien haar opmerkingen in het reguliere overleg, dit risico voortdurend voor ogen gehad) hadden gedaagden zich, op grond van hetgeen hiervoor is overwogen, van overdracht van het onteigende perceel dienen te onthouden. De Gemeente had niet meer mogen overdragen en de Staat had zich niet mogen laten overdragen op een moment waarop zij wisten, althans konden weten, dat nog geen aanvang was gemaakt met het werk en zulks in de drie nog resterende dagen ook niet aan de orde zou zijn. Aldus handelend hebben zij bewerkstelligd dat (…) [eisers; PJW] het rechtsmiddel van terugvordering uit handen is geslagen. Deze handelwijze druist in tegen de door de Gemeente en de Staat in acht te nemen beginselen van behoorlijk bestuur, meer in het bijzonder het zorgvuldigheidsbeginsel en het beginsel van fair play en levert een schending op van de hiervoor gememoreerde, op de maatschappelijke zorgvuldigheid gestoelde zorgplicht van gedaagden jegens (…) [eisers; PJW]. Deze handelwijze kwalificeert als onrechtmatige daad in de zin van artikel 6:162 BW, op grond waarvan gedaagden jegens (…) [eisers; PJW] aansprakelijk zijn geworden voor de door (…) [eisers; PJW] als gevolg hiervan geleden schade, daarin bestaande dat (…) [eisers beroofd zijn van hun recht; PJW] onder vigeur van artikel 61 Ow het onteigende perceel terug te vorderen, hoewel aan alle overige eisen voor het succesvol instellen van een dergelijke vordering, gelijk hiervoor overwogen, is voldaan.’

‘Gedaagden hebben nog aangevoerd dat (…) [eisers geen belang hebben; PJW] bij terugvordering van hun perceel omdat uit de — inmiddels — wel aangevangen, op bestemmingsrealisatie gerichte, werkzaamheden duidelijk is dat de Staat onverminderd belang houdt bij het onteigende perceel en dit na een eventuele teruglevering terstond weer in een onteigening zal betrekken ter realisering van de militaire bestemming. Deze militaire bestemming staat bovendien amper gebruiksmogelijkheden toe zodat (…) [eisers bij herstel in hun eigendomsrechten ook daarom geen reëel belang hebben; PJW].

De rechtbank stelt voorop dat in een situatie als de onderhavige, waarin op voet van artikel 61 Ow is komen vast te staan dat ten onrechte is onteigend, het belang van (…) [eisers; PJW] bij teruggave in beginsel gegeven is en dat het aan de Gemeente respectievelijk de Staat is om aan te tonen dat een reëel belang bij terugvordering ontbreekt.

De enkele mogelijkheid dat de Staat het onteigende perceel wellicht wederom in een onteigening zal betrekken ter realisering van de daarop rustende bestemming ingeval (…) [eisers in hun eigendomsrechten worden; PJW] hersteld brengt op zichzelf nog niet mee dat (…) [eisers; PJW] louter op die grond al geen redelijk belang meer (…) [hebben; PJW] bij het onteigende perceel. Alsdan zal immers opnieuw ex nunc getoetst moeten worden of aan alle ter zake door de Onteigeningswet te stellen eisen is voldaan. Gelet op de weinig voortvarende wijze waarop de realisering van de bestemming tot medio 2005 is aangepakt mag verwacht worden dat een dergelijk besluit met het oog op noodzaak en urgentie kritisch tegen het licht zal worden gehouden. Zo een hernieuwde onteigening wordt uitgesproken zal bij de vaststelling van de schadeloosstelling bovendien uitgegaan dienen te worden van de waarde zoals die zich sedert de peildatum van de vorige onteigening heeft ontwikkeld, hetgeen ingevolge artikel 1 van het Eerste Protocol bij het EVRM en de daaraan door het Europese Hof gegeven uitleg in haar arrest van 2 juli 2002 als een zelfstandig en beschermwaardig belang kan worden gezien. Door gedaagden is niet gesteld dat (…) [eisers, in geval zij in hun eigendomsrechten worden hersteld; PJW], in het geheel géén gebruik meer kunnen maken van (…) [hun; PJW] perceel; de omstandigheid dat de gebruiksmogelijkheden als gevolg van de vigerende bestemming vergaand zijn beperkt laat onverlet dat — beperkt — gebruik mogelijk is.’

‘Daarnaast zien eisers zelf hun belang vooral in de — speculatieve — verwachtingswaarde die het onteigende perceel van eisers — in hun eigen beleving althans — heeft. Niet valt in te zien waarom dit niet ook een belang is waarin eisers bescherming verdienen.’

‘Voorshands moet althans enige vorm van agrarisch gebruik niet uitgesloten worden geacht zonder dat dit direct strijd oplevert met de vigerende (militaire) bestemming. In hoeverre (hervatting van)het agrarisch gebruik krachtens het overgangsrecht van het vigerende bestemmingsplan toegestaan moet worden kan thans in het midden worden gelaten.’

‘De rechtbank acht in dit geval aangewezen, gelijk ook gevorderd, dat het nadeel dat (…) [eisers hebben; PJW] geleden wordt gecompenseerd aldus dat (…) [zij; PJW] alsnog in dezelfde situatie (…) [worden; PJW] gebracht als wanneer (…) [zij; PJW] de Gemeente op teruglevering ex artikel 61 Ow (…) [hadden; PJW] kunnen aanspreken. In dat verband moet een veroordeling van de Staat om het onteigende perceel aan (…) [eisers; PJW] terug te leveren als een passende wijze van schadeloosstelling worden gezien. Met een dergelijke wijze van nadeelcompensatie wordt het meest recht gedaan aan de vordering van (…) [eisers; PJW], namelijk het redresseren van een onteigening die, naar thans vast staat, onnodig is geweest. Teneinde (…) [eisers; PJW] zoveel als mogelijk is te brengen in de positie waarin zij zouden hebben verkeerd indien gedaagden niet onrechtmatig hadden gehandeld dient naar het oordeel van de rechtbank voor het overige zoveel mogelijk aangesloten te worden bij de restitutieverplichting als neergelegd in artikel 61 Ow, dat wil zeggen dat (…) [eisers; PJW] de verplichting zal worden opgelegd om de ontvangen schadeloosstelling, in evenredigheid tot de terugontvangen waarde, terug te betalen.’

Het hof is (…) evenals de rechtbank van oordeel dat de landmeetkundige werkzaamheden en het geotechnisch onderzoek die in de loop van 2003 hebben plaatsgevonden, niet kunnen worden aangemerkt als materiële werkzaamheden die gericht zijn op de totstandkoming van het werk waartoe onteigend is. Naar het oordeel van het hof zijn de genoemde in 2003 uitgevoerde verrichtingen slechts voorbereidende werkzaamheden. Voorbereidende werkzaamheden spelen in het kader van artikel 61 Ow geen rol (HR 19 december 2003, [LJN; PJW] AI1061). De genoemde werkzaamheden zijn geen werkzaamheden waarbij daadwerkelijk fysieke aanpassingen aan het terrein zijn aangebracht die gericht zijn op de realisering van de bestemming (zoals bijvoorbeeld wel de in een later stadium uitgevoerde werkzaamheden: verleggen van de watergang, aanbrengen van een patrouillepad, aanbrengen van omheining, etc). (…)’

Het hof neemt daarbij allereerst in aanmerking dat de gemeente Eindhoven weliswaar bij herhaling bij de Staat heeft aangedrongen op een tijdige aanvang van de werkzaamheden ter realisering van de bestemming, maar daarbij consequent is uitgegaan van een onjuiste termijn (drie jaar na inschrijving van de onteigeningsvonnissen, welke termijn verliep op 21 mei 2004, in plaats van drie jaar nadat de onteigeningsvonnissen kracht van gewijsde verkregen, welke termijn verliep op 20 december 2003). Tussen partijen is niet in geschil dat de Staat in navolging van de gemeente Eindhoven van dezelfde onjuiste termijn is uitgegaan. Als onvoldoende weersproken staat vast dat de Staat binnen die onjuiste termijn, namelijk omstreeks februari 2004, bomen/beplanting heeft laten rooien ten behoeve van de verlegging van de watergang Ekkersrijt en ten behoeve van de aanleg van het patrouillepad. Aldus heeft de Staat een aanvang gemaakt met werkzaamheden ter realisering van de bestemming. Het hof gaat ervan uit dat de Staat, indien de gemeente Eindhoven de juiste termijn zou hebben genoemd, deze werkzaamheden binnen die termijn zou hebben aangevangen. Reeds hieruit volgt dat de gemeente in staat is geweest om de oorzaak van de te late aanvang van de werkzaamheden uit de weg te ruimen.

Het hof deelt voorts het oordeel van de rechtbank dat de gemeente Eindhoven in haar contracten met de Staat over de onderhavige percelen en/of in de transportakten had kunnen en moeten bedingen — zoals gebruikelijk is bij doorverkoop van onteigende percelen aan marktpartijen — dat de Staat binnen de in artikel 61 Ow genoemde termijn een begin zou maken met de bestemmingsrealisatie. Nu de gemeente Eindhoven dit zonder steekhoudende reden achterwege heeft gelaten, kan zij zich er in de onderhavige situatie niet op beroepen dat de te late aanvang van de werkzaamheden het gevolg is van oorzaken die zij niet uit de weg heeft kunnen ruimen.’

(…) Dat op de indelingsschets uit 1999 die bij de besluitvorming omtrent de onteigening voorlag, voorzien is in zaken die naderhand niet gerealiseerd zijn, zoals een radarbult en het gebruik van een deel van het terrein als oefengebied voor de Groep Geleide Wapens uit De Peel, voert niet tot een ander oordeel. Aan deze wijzigingen bij het invullen van het gebruik hebben begrijpelijke argumenten ten grondslag gelegen die niet in de weg staan aan ander militair gebruik.

Het hof acht hierbij voorts van belang dat het Technisch Areaal, dat de Staat aan de gemeente Eindhoven diende over te dragen, deels uit bebouwd en/of verhard terrein bestond maar deels ook uit onbebouwd terrein. (…) Voor het onbebouwde onverharde terrein is met name in Welschap D compensatie gevonden, welk gebied onder meer als oefenterrein bruikbaar is. Eisers hebben dit niet gemotiveerd betwist.’

‘dat geen sprake is geweest van een onnodige onteigening maar hooguit van een ontijdige onteigening (een onteigening die wellicht beter op een later moment had kunnen plaatsvinden).

Er is geen sprake van omstandigheden die er op duiden dat de Staat ooit heeft willen afzien van de realisatie van de bestemming. Er is slechts sprake geweest van vertragingen.’

(…) Het hof heeft geen aanleiding om te twijfelen aan de juistheid van de stelling van de gemeente en de Staat dat dan opnieuw onteigening zal plaatsvinden om de juridische toestand in overeenstemming te brengen met de reeds gerealiseerde bestemming die op een deugdelijke planologische basis berust. Het betoog van eisers dat de planologische bestemming van de percelen wellicht zou kunnen wijzigen, waardoor civiel medegebruik van de percelen mogelijk zou kunnen worden, acht het hof onvoldoende geconcretiseerd. Eisers hebben weliswaar terecht aangevoerd dat een onteigening een zeer ingrijpende maatregel is, maar de bezwaren van eisers tegen de onteigening zelf zijn al in de onteigeningsprocedure aan de orde geweest.

De gemeente Eindhoven en de Staat hebben terecht aangevoerd dat het enige in rechte te respecteren belang dat eisers bij deze stand van zaken nog hebben bij teruglevering van de percelen, een financieel belang is. Dit belang kan geheel gediend worden door toewijzing van de subsidiaire vordering waar artikel 61 OW in voorziet: toekenning van een aanvullende schadeloosstelling. Uit de ratio van artikel 61 OW volgt naar het oordeel van het hof in de gegeven omstandigheden dat de primaire vordering tot teruglevering van de percelen niet toewijsbaar is en ook niet toewijsbaar zou zijn geweest indien van de in het onderhavige geval gehanteerde constructie — onteigening door de gemeente Eindhoven gevolgd door doorlevering aan de Staat — geen sprake zou zijn geweest.’

‘dat het reeds van de totstandkoming van de Onteigeningswet van 1851 daterende art. 61 deel uitmaakt van de eerste titel van die wet betreffende de onteigening ‘in gewone gevallen’, waarbij blijkens de voor de voorbereiding van de onteigening voorgeschreven procedure gedacht is aan de onteigening voor werken van algemeen nut, waarvoor reeds voor de onteigening concrete en voor dadelijke uitvoering vatbare plannen bestaan;

dat voor die gevallen het voorschrift dat de onteigende een aanspraak tot terugvordering van het onteigende geeft indien niet binnen een jaar nadat de onteigening van kracht is geworden, met het werk waartoe werd onteigend, aanvang is gemaakt, moeilijk anders kan worden verstaan dan in die zin, dat binnen die termijn op of aan het onteigende of, indien het werk een grotere oppervlakte beslaat dan het onteigende, mogelijk op een andere plaats moet zijn begonnen met enige op het totstandbrengen van dat werk gerichte materiële werkzaamheid;

(…);

dat op grond hiervan aannemelijk is dat de wetgever van 1901 — wat hij voor de toepassing van art. 96 jo. art. 61 bij een onteigening ter uitvoering van een uitbreidingsplan onder het ‘werk waartoe werd onteigend’ ook mag hebben verstaan — voor de vraag wanneer met dit werk geacht moet worden een aanvang te zijn gemaakt, aan soortgelijke werkzaamheden heeft gedacht als die welke daartoe bij de toepassing van art. 61 Ow in het algemeen in aanmerking komen, dat wil zeggen aan materiële werkzaamheden op of aan de onteigende grond of het complex van gronden waartoe het onteigende behoort, en niet aan de voorbereidende werkzaamheden die daaraan — anders dan in de ‘gewone gevallen’ van onteigening — vooraf moeten gaan, en met het oog waarop de in art. 61 Ow. bepaalde termijn nu juist van een jaar tot tien jaren werd verlengd;

dat, hoezeer sinds de totstandkoming van de Woningwet door de opeenvolgende wijzigingen van die wet en door de praktijk het uitbreidingsplan van aard moge zijn veranderd, daarin voldoende grond voor een ruimere uitlegging van het begrip ‘aanvang maken met het werk waartoe werd onteigend’ dan de hierboven aanvaarde niet kan worden gevonden;’

‘dat, zo deze stelling juist ware, een onteigende, op wiens voormalige eigendom gedurende meer dan tien jaren na het in kracht van gewijsde gaan van het onteigeningsvonnis niet met enig werk ter uitvoering van het plan een aanvang is gemaakt, van de vordering tot teruggave van het onteigende zou zijn verstoken om de enkele reden, dat op andere in het plan begrepen gronden wel een aanvang is gemaakt met de uitvoering van het plan, van welke aard en omvang deze uitvoering ook moge zijn;

dat de strekking van voormelde wetsbepalingen een andere is, en wel deze, dat in het geval van het onteigende gedurende meer dan tien jaren door de onteigenaar ongemoeid is gelaten, bij onteigening voor volkshuisvesting zo goed als bij onteigening in de gewone — in titel I bedoelde — gevallen, ter beoordeling of er sprake is van een aanvang met het werk waartoe werd onteigend, steeds dient te worden onderzocht of op de gronden, tot welke het teruggevorderde perceel behoort, werkzaamheden zijn verricht, welke, al moge de onteigenaar met die werkzaamheden binnen voormelde termijn nog niet aan het teruggevorderde perceel zijn toegekomen, niettemin in uitvoering zijn als een samenhangend geheel van werkzaamheden ter verwezenlijking van de voor vorenbedoelde gronden geldende bestemmingen;’

Er zijn natuurlijk verschillen tussen deze zaak en NJ 1966, 161 (2.2.6) [Assies/Roden; PJW] en NJO 1978, 5 (2.2.8) [Koster/Amsterdam; PJW]. In deze zaak gaat het om een onteigening op de voet van titel IIa (infrastructuuronteigening) terwijl het in die beide zaken ging om een onteigening op de voet van titel IV (veelal bestemmingsplanonteigeningen). Bovendien gaat het hier om de vraag of ‘de arbeid meer dan drie jaren mocht zijn gestaakt’ en niet om de vraag of ‘met het werk waartoe werd onteigend’ tijdig ‘een aanvang is gemaakt’. Ik meen evenwel dat er geen reden is om in gevallen als het onderhavige te komen tot een nuancering en wel rekening te houden met andere dan ‘materiële werkzaamheden’.

Immers, met het begrip ‘arbeid’ in de tekst van art. 61 Ow wordt kennelijk alleen gedoeld op materiële werkzaamheden. (…)’

Het tweede onderdeel stelt het begrip ‘arbeid’ van artikel 61 Ow aan de orde. De in rechtsoverweging 6.9 van het bestreden arrest neergelegde gedachtegang van het Hof behelst het oordeel dat onder bedoeld begrip ‘arbeid’ mede vallen werkzaamheden die gericht zijn op de totstandbrenging van een definitief goedgekeurd bestemmingsplan dat de planologische basis biedt voor het werk waartoe werd onteigend.

Terecht klaagt [D] dat dit oordeel onjuist is. De in artikel 61 Ow bedoelde ‘arbeid’ is de arbeid aan het werk waartoe werd onteigend. Bij de beantwoording van de vraag of die arbeid gedurende meer dan drie jaren is gestaakt, gaat het — evenzeer als bij de beantwoording van de vraag of in de zin van artikel 61 een aanvang is gemaakt met het werk waartoe werd onteigend — om materiële werkzaamheid die gericht is op de totstandbrenging van dat werk. Ter beantwoording van de vraag of die arbeid gedurende meer dan drie jaren is gestaakt, dient dan ook te worden onderzocht of de op de totstandbrenging van dat werk gerichte materiële werkzaamheid waarmee een aanvang is gemaakt op of aan de onteigende grond of het complex van gronden waartoe het onteigende behoort, gedurende meer dan drie jaren heeft stilgelegen. Voorbereidende werkzaamheden, zoals die ten behoeve van de totstandbrenging van een bestemmingsplan dat de planologische basis biedt voor het werk waartoe werd onteigend, spelen derhalve geen rol.’

‘(…) Het gaat dus om werkzaamheden van fysieke aard en niet om voorbereidende werkzaamheden, zoals ontwerp, financiering, planologie, subsidietoekenning of wat er ook aan administratieve werkzaamheden nog meer voorhanden zij.’

(…) Desgewenst kan men het convenant [tussen de Staat en de gemeente; PJW] zien als een soort vertegenwoordiging van de Staat door de gemeente: een keten van twee causaal verbonden onteigeningen door twee overheden is kortgesloten tot één onteigening door één overheid door middel van het convenant, dat minnelijke onteigening van de ene overheid door de andere inhoudt mits die andere overheid zonodig de onteigening op zich neemt die de eerste overheid anders zelf zou hebben moeten uitvoeren. Ik kan mij voorstellen dat [eiseres] dat voelt als samenspanning van twee belanghebbende overheden jegens haar waarbij de verschillende overheidsbelangen door elkaar gegooid worden, maar het heeft ook geen zin om recht te doen alsof het verband tussen Meerhoven en Welschap D niet zou bestaan. (…)

(…)

(…) De situatie was deze, zo ontstaat bij mij althans het beeld, dat Defensie haar onderhandelingspositie tegenover de gemeente heeft gebruikt om niet alleen een gunstig gelegen (zij het veel kleiner) gedeeltelijk vervangend terrein te verwerven, maar ook om achterover te kunnen leunen bij alle procedurele rompslomp: de gemeente mocht het van Defensie opknappen. (…) Defensie had in casu inderdaad, zoals [eiseres] stelt, ook zelf kunnen onteigenen (…). Defensie had echter kennelijk geen behoefte aan het daaraan verbonden gedoe, of het was bestuurlijk gewoon efficiënter om alles in één (gemeentelijke) hand te laten. Het was in elk geval overzichtelijker en sneller. Ik zie daar niets onrechtmatigs in. De noodzaak voor de onteigening wordt er niet anders van. Dat [eiseres] om haar moverende redenen — die ik niet doorgrond — liever door Defensie (de Staat) dan door de gemeente onteigend wordt (…), neemt de noodzaak niet weg.’34.

(…) Het komt mij bestuurlijk efficiënt voor dat de Staat en de Gemeente in casu een keten van twee causaal verbonden onteigeningen door twee verschillende overheden hebben ineengeschoven tot één onteigening waarbij de ene overheid min of meer voor de andere optreedt in ruil voor interbestuurlijke minnelijkheid. (…) En niet valt in te zien welk rechtens relevant belang [eiser] c.s. er bij zouden hebben om door de Staat in plaats van door de Gemeente onteigend te worden.’35.