HR, 06-07-2021, nr. 20/03005

Nummer 20/03005

Zitting 15 juni 2021

CONCLUSIE

J. Silvis

In de zaak

Geert WILDERS,

geboren te Venlo op 6 september 1963,

hierna: de verdachte.

1. In mijn conclusie van 18 mei 2021 gaf ik aan dat mr. E.D. van Elst, advocaat te Veenendaal, namens de benadeelde partij [benadeelde 1] een schriftuur heeft ingediend houdende één middel van cassatie. Tevens gaf ik aan dat ik, na afloop van de termijn voor het desgewenst indienen van een verweerschrift, aanvullend zou concluderen ten aanzien van het namens de benadeelde partij ingediende middel. Dat doe ik in deze aanvullende conclusie.

2. Het middel klaagt dat het hof de niet-ontvankelijkverklaring van de vordering van de desbetreffende benadeelde partij ontoereikend heeft gemotiveerd.

3. De beslissing van het hof houdt ten aanzien van de vorderingen van de benadeelde partijen het volgende in:

“14.1 Benadeelde partijen

In het onderhavige strafproces hebben meerdere personen en organisaties zich in eerste aanleg als benadeelde partij gevoegd en een vordering ingediend tot vergoeding van geleden schade als gevolg van het aan de verdachte tenlastegelegde.

In hoger beroep zijn thans nog aan de orde de vorderingen van de hierna te noemen benadeelde partijen, die hun vordering in hoger beroep hebben gehandhaafd:

- [benadeelde 2] (bijgestaan door mrs. G. Sluiter en B. van Straaten)

- [benadeelde 3] (bijgestaan door mrs. G. Sluiter en B. van Straaten)

- [benadeelde 4] (bijgestaan door mrs. G. Sluiter en B. van Straaten)

- [benadeelde 5] (bijgestaan door mrs. G. Sluiter en B. van Straaten)

- [benadeelde 1] (bijgestaan door mr. E.D. van Eist)

- [benadeelde 6] (bijgestaan door mr. A. Cinar)

- [benadeelde 7] (bijgestaan door mr. D.M.P. van Eijsden)

- [benadeelde 8] (bijgestaan door mr. L. Nix)

- [benadeelde 9]

- [benadeelde 10]

- [benadeelde 11]

- [benadeelde 12]

- [benadeelde 13]

- [benadeelde 14]

- [benadeelde 15]

- [benadeelde 16]

- [benadeelde 17]

- [benadeelde 18]

- [benadeelde 19]

- [benadeelde 20]

- [benadeelde 21]

- [benadeelde 22]

- [benadeelde 23]

- [benadeelde 24]

- [benadeelde 25]

- [benadeelde 26]

- [benadeelde 27]

- [benadeelde 28]

- [benadeelde 29]

- [benadeelde 30]

- [benadeelde 31]

- [benadeelde 32]

- [benadeelde 33]

- [benadeelde 34]

- [benadeelde 35]

- [benadeelde 36]

- [benadeelde 37]

- [benadeelde 38]

- [benadeelde 39] .

De overige benadeelde partijen die zich in eerste aanleg hadden gesteld hebben hun vordering in hoger beroep niet gehandhaafd, zodat deze thans niet meer aan de orde zijn.

[benadeelde 40] , [benadeelde 41] en [benadeelde 42] hebben zich voor het eerst in hoger beroep gesteld als benadeelde partij en een vordering tot schadevergoeding ingediend.

14.2 Standpunt van de advocaten-generaal

De advocaten-generaal hebben zich ter terechtzitting in hoger beroep - conform de door hen overgelegde aantekeningen requisitoir - op het standpunt gesteld dat de benadeelde partijen niet-ontvankelijk moeten worden verklaard in hun vorderingen tot schadevergoeding.

Primair omdat geen sprake is van rechtstreekse schade, subsidiair omdat de behandeling van de vorderingen een onevenredige belasting van het strafgeding oplevert.

14.3 Standpunt van de verdediging

De verdediging stelt zich primair op het standpunt dat de vorderingen van de benadeelde partijen afgewezen dienen te worden. Subsidiair dienen de benadeelde partijen in hun vorderingen niet-ontvankelijk te worden verklaard, aldus de verdediging.

14.4 Oordeel hof

De benadeelde partijen [benadeelde 40] , [benadeelde 41] en [benadeelde 42] hebben eerst in hoger beroep opgave gedaan van de inhoud van hun vordering en zich als benadeelde partij gesteld. Uit het bepaalde in artikel 421, eerste lid, Sv, volgt dat de benadeelde partij die zich niet in het geding in eerste aanleg als zodanig heeft gevoegd, daartoe onbevoegd is in het geding in hoger beroep. Het hof zal deze benadeelde partijen in hun vorderingen tot schadevergoeding daarom niet-ontvankelijk verklaren.

Wat betreft de overige benadeelde partijen overweegt het hof als volgt.

De benadeelde partijen hebben gesteld dat zij, of degenen voor wie zij stellen op te komen, ten gevolge van de tenlastegelegde uitlatingen van verdachte materiële en/of immateriële schade hebben geleden. Wat de immateriële schade betreft wijzen zij op de (psychische) gevolgen die

de uitlatingen bij hen of hun achterban teweeg gebracht hebben, zoals spanningsklachten, gevoelens van angst en stress, slapeloze nachten, gederfde levensvreugde en het gevoel dat zij niet meer welkom zijn in Nederland. Enkele benadeelde partijen hebben daar aan toegevoegd wegens klachten van depressieve aard psychiatrische behandeling te hebben gezocht. De wegens immateriële schade gevorderde bedragen variëren tussen (het symbolische bedrag van) € 0,01 en € 20.000,-. De [benadeelde 8] heeft terugname van de uitlating gevorderd en het maken van excuses. Het [benadeelde 5] heeft schadevergoeding gevorderd in de vorm van rectificatie.

De verdediging heeft betwist dat sprake is van schade die de benadeelde partijen ieder op zich rechtstreeks is toegebracht door het bewezenverklaarde feit en voorts dat het wat betreft de gevorderde vergoeding voor immateriële schade daarbij telkens gaat om op de voet van artikel 6:106 Burgerlijk Wetboek (hierna: BW) vergoedbare schade.

Zij heeft verder bestreden dat de [benadeelde 8] en de benadeelde partij en die slechts een symbolisch bedrag als schadevergoeding hebben gevorderd, een 'voldoende belang' hebben bij hun vordering als bedoeld in artikel 3:303 BW.

Naar het oordeel van het hof levert de behandeling van de vorderingen van de benadeelde partijen, in het licht van enerzijds hetgeen de verdediging ter betwisting daarvan heeft aangevoerd en anderzijds de eisen die door het bepaalde in artikel 6 EVRM worden gesteld aan de behandeling van betwiste vorderingen, een onevenredige belasting op van het strafgeding als bedoeld in artikel 361, derde lid, Sv. Reeds de vraag of, en zo ja in welke mate, de gevorderde materiële en/of immateriële schade telkens als gevolg van (alleen) de bewezenverklaarde uitlating aan de verdachte kan worden toegerekend, vergt naar het oordeel van het hof bij elk van de benadeelde partijen nadere toelichting, onderbouwing en/of bewijslevering. Dit klemt temeer nu niet bij elk van hen uit het gestelde valt af te leiden dat zij behoren tot of statutair opkomen voor de belangen van, de groep tegen wie- de bewezenverklaarde groepsbelediging specifiek was gericht of voor wie deze was bestemd.

Het hof zal dan ook bepalen dat deze overige vorderingen op die grond niet ontvankelijk zijn in dit strafgeding en dat deze benadeelde partijen hun vorderingen slechts bij de burgerlijke rechter kunnen aanbrengen.

14.5 Kostenveroordeling

Het hof ziet-in het voorgaande aanleiding te bepalen dat de kosten die in verband met 'de behandeling van de door de benadeelde partijen ingediende vorderingen zijn gemaakt over en weer dienen te worden gecompenseerd, aldus dat de verdachte en ieder van de benadeelde partijen in zoverre zijn eigen kosten draagt.”

4. In de toelichting op het middel wordt gesteld dat het feit dat nadere toelichting, onderbouwing en/of bewijslevering dient te worden gegeven op zichzelf onvoldoende reden vormt om een vordering niet-ontvankelijk te verklaren. Daarbij is de vordering van de desbetreffende benadeelde partij reeds onderbouwd en zou een nadere toelichting in zijn geval niet zodanig zijn dat dit een onevenredige belasting van het strafgeding oplevert. Verder is de vraag of de benadeelde partij behoort tot of statutair opkomt voor de belangen van de groep tegen wie de bewezenverklaarde groepsbelediging specifiek was gericht, ten aanzien van de desbetreffende benadeelde partij niet van belang. Daarom is onvoldoende onderbouwd waarom de vordering van de desbetreffende benadeelde partij een onevenredige belasting van het strafgeding zou opleveren en is zijn vordering ten onrechte niet-ontvankelijk verklaard, aldus de steller van het middel.

5. De vraag of de behandeling van een vordering van een benadeelde partij een onevenredige belasting vormt van het strafgeding, betreft een feitelijk oordeel dat in cassatie slechts op begrijpelijkheid kan worden getoetst. De Hoge Raad toetst daarbij terughoudend.1.Het oordeel van het hof komt mij niet onbegrijpelijk voor, mede in aanmerking genomen de grote hoeveelheid vorderingen, de betwisting door de verdediging en het feit dat het rechtstreekse verband tussen de gevorderde materiële en/of immateriële schade en het bewezenverklaarde feit niet zonder meer duidelijk is. De omstandigheden dat een nadere toelichting van de vordering van alleen deze benadeelde partij geen onevenredige belasting op zou leveren van het strafgeding en dat de vraag of hij behoort tot de groep tegen wie de groepsbelediging was gericht reeds duidelijk is, doet mijns inziens aan het vorenstaande niet af.

6. Het middel faalt en kan worden afgedaan met de aan art. 81, eerste lid, RO ontleende motivering.

7. Deze conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden

PROCUREUR-GENERAAL

BIJ DE

HOGE RAAD DER NEDERLANDEN

Nummer 20/03005

Zitting 18 mei 2021

CONCLUSIE

J. Silvis

In de zaak

Geert WILDERS,

geboren te Venlo op 6 september 1963,

hierna: de verdachte.

1. Het Gerechtshof Den Haag heeft de verdachte bij arrest van 4 september 2020 vrijgesproken van het onder feit 2 en 3 tenlastegelegde, veroordeeld ter zake van “zich in het openbaar mondeling opzettelijk beledigend uitlaten over een groep mensen wegens hun ras, terwijl het feit wordt gepleegd door twee of meer verenigde personen” en bepaald dat geen straf of maatregel wordt opgelegd. Voorts heeft het hof de benadeelde partijen niet-ontvankelijk verklaard in hun vorderingen tot schadevergoeding..1.

2. Het cassatieberoep is ingesteld namens de verdachte. Mr. G.G.J.A. Knoops en mr. P. van der Vegt, beiden advocaat te Amsterdam, hebben 7 middelen van cassatie voorgesteld.

“Het recht is geschonden en/of er zijn vormen verzuimd waarvan niet-naleving nietigheid meebrengt. In het bijzonder zijn de artikelen 1, 358 en 359 van het Wetboek van Strafvordering, art. 124,127 en 128 Wet op de rechterlijke organisatie, alsmede art. 6 EVRM geschonden, doordat het Hof het namens de verdachte uitdrukkelijk voorgedragen verweer strekkende tot de niet-ontvankelijkverklaring van het Openbaar Ministerie op grond van het Karman-criterium, op ondeugdelijke en/of onbegrijpelijke gronden heeft verworpen, en/of zijn oordeel dienaangaande ontoereikend heeft gemotiveerd, alsmede, aangezien het Hof een rechtens onjuiste maatstaf heeft aangelegd als het gaat om het criterium van de "wettelijk voorziene verdeling van bevoegdheden en verplichtingen tussen het Openbaar Ministerie en de rechter", e.e.a. zoals door Uw Raad in het arrest van 1 juni 1999, NJ 1999/567 is bedoeld.”

4. Het middel klaagt, kort gezegd, over de verwerping van het verweer strekkende tot de niet-ontvankelijkverklaring van het openbaar ministerie op grond van het Karman-criterium.

5. De bestreden uitspraak houdt ten aanzien van de ontvankelijkheid van het openbaar ministerie het volgende in:

“7. Ontvankelijkheid van het Openbaar Ministerie in de vervolging

De verdediging heeft allereerst bepleit dat het Openbaar Ministerie niet-ontvankelijk moet worden verklaard in de vervolging van de verdachte. Zij heeft ter onderbouwing van dit standpunt verschillende redenen aangevoerd, die - op zichzelf beschouwd, dan wel in onderling verband en samenhang bezien - volgens de verdediging in de onderhavige zaak de conclusie rechtvaardigen dat niet tot een 'strafrechtelijke vervolging van de verdachte had mogen worden overgegaan c.q. de vervolging jegens hem niet had mogen worden voortgezet.

Het hof stelt voorop dat in artikel 167, eerste lid, Sv aan het Openbaar Ministerie de bevoegdheid is toegekend om zelfstandig te beslissen of naar aanleiding van een ingesteld opsporingsonderzoek vervolging moet plaatsvinden. De beslissing van het Openbaar Ministerie om tot vervolging over te gaan leent zich slechts in zeer beperkte mate voor een inhoudelijke rechterlijke toetsing, in die zin dat slechts in uitzonderlijke gevallen plaats is voor een niet-ontvankelijkverklaring van het Openbaar Ministerie in de vervolging op de grond dat het instellen of voortzetten van die vervolging onverenigbaar is met beginselen van een goede procesorde2.. Een uitzonderlijk geval doet zich onder meer voor wanneer de vervolging wordt ingesteld of voortgezet terwijl geen redelijk handelend lid van het Openbaar Ministerie heeft kunnen oordelen dat met (voortzetting van) de vervolging enig door strafrechtelijke handhaving beschermd belang kan zijn gediend. In het geval van een zodanige, aperte onevenredigheid van de vervolgingsbeslissing is de (verdere) vervolging onverenigbaar met het verbod van willekeur3.. Volgens de Hoge Raad strekt de jurisprudentie met betrekking tot de in artikel 167, eerste lid, Sv neergelegde bevoegdheid ertoe dat, indien het Openbaar Ministerie met de beslissing tot (voortzetting van de) vervolging een zaak ter beoordeling aan de rechter heeft voorgelegd, alleen uitzonderlijke met die vervolgingsbeslissing samenhangende omstandigheden beletten dat de rechter een inhoudelijk oordeel velt over de in de tenlastelegging vervatte beschuldiging door 'de beraadslaging omtrent de in artikel 350 Sv genoemde vragen4..

11. Het eerste middel faalt

12. Het tweede middel luidt als volgt:

“Het recht is geschonden en/of er zijn vormen verzuimd waarvan niet-naleving nietigheid meebrengt. In het bijzonder zijn de artikelen 350 en 359 van het Wetboek van Strafvordering en art. 137c van het Wetboek van Strafrecht geschonden, doordat het Hof op onbegrijpelijke en ontoereikend gemotiveerde wijze heeft aangenomen dat requirant zich opzettelijk beledigend heeft uitgelaten in de zin van art. 137c Wetboek van Strafrecht, aangezien 's Hofs oordeel blijk geeft aan het begrip opzet een betekenis toe te kennen die geen steun vindt in het recht, met name nu uit ’s Hofs motivering van de bewezenverklaring van het bestanddeel opzet niet blijkt dat requirant welbewust de aanmerkelijke kans heeft aanvaard zich schuldig te maken aan groepsbelediging, waarbij het Hof bovendien ter zake de beoordeling van feit 2 van de tenlastelegging een toetsingskader hanteert om te komen tot vrijspraak, welk toetsingskader evenzeer tot dezelfde conclusie had dienen te leiden bij de beoordeling van feit 1.”

13. Het middel komt, kort gezegd, op tegen het oordeel van het Hof dat verdachte zich opzettelijk beledigend heeft uitgelaten in de zin van art. 137c Sr.

14. De bestreden uitspraak houdt ten aanzien van de opzet op belediging het volgende in:

8.4.5 Opzet

De verdediging heeft betoogd -kort en zakelijk weergegeven- dat geen sprake is van (voorwaardelijk) opzet op de belediging en evenmin op de openbaarheid van de belediging, zodat de verdachte reeds daarom van het onder feit 1 tenlastegelegde dient te worden vrijgesproken.

8.4.5.1 Opzet op de belediging

Het hof is van oordeel dat de verdachte met de tenlastegelegde uitlating op 19 maart. 2014 in de gegeven omstandigheden minst genomen welbewust de aanmerkelijke kans heeft aanvaard dat hij zich schuldig maakte aan belediging van een groep mensen, te weten 'Marokkanen'.

Het hof overweegt in dit verband dat de verdachte op 19 maart 2014 bekend was met het feit dat er ophef c.q. beroering was ontstaan over zijn 'minder-Marokkanen'-uitspraak op de markt op 12 maart 2014. Dit blijkt uit de interviews met de verdachte op 13 en 14 maart 2014 en uit hetgeen hij zelf zegt tijdens de speech, waarin de tenlastegelegde uitlating van 19 maart 2014 is gedaan: "en ik mag het eigenlijk niet zeggen, want er wordt aangifte tegen je gedaan, en misschien zijn er zelfs D66 officieren die het in proces aandoen (...) ". Hieruit leidt het hof af dat de verdachte, toen hij de tenlastegelegde uitlating op 19 maart 2014 deed, welke uitlating overeenkomsten vertoonde met de uitlating van 12 maart 2014, en waarvan hij zelf aangaf dat hij het eigenlijk niet mag zeggen, er al rekening mee hield dat hij voor die uitlating strafrechtelijk vervolgd zou (kunnen) gaan worden. De stelling van de verdediging dat de verdachte met zijn uitlating slechts een onderdeel van de partijstandpunten van de PVV heeft uitgedragen en niet de bedoeling had om te beledigen kan aan het voorgaande niet afdoen40.. Het verweer wordt verworpen.

8.4.5.2 Opzet op de openbaarheid

Onder zich in het openbaar uitlaten als bedoeld in artikel 137c Sr dient te worden verstaan 'het ter kennis van het publiek brengen'. Bij de beantwoording van de vraag of daarvan sprake is komt het aan op de bijzondere omstandigheden van het geval41.. De verdachte heeft de uitlating op 19 maart 2014 gedaan in een speech tijdens een (partij)bijeenkomst op een verkiezingsavond, ten overstaan van een publiek (bestaande uit genodigden) en in aanwezigheid van journalisten. De toespraak is opgenomen door de aanwezige media en in de avond uitgezonden op de Nederlandse televisie.

Mede gelet op de verklaring van beleidsmedewerker [betrokkene 1] over het ook met de verdachte gehouden overleg voorafgaand aan de bijeenkomst op 19 maart 2014, acht het hof voldoende gebleken dat het de bedoeling van de verdachte (juist) was dat zijn uitlating ter kennis van het (grote) publiek zou komen. [betrokkene 1] heeft verklaard dat er "natuurlijk pers aanwezig was" en dat er met elkaar nagedacht werd over wat er in de speech gezegd zou gaan worden. Eén van de overwegingen was een zo sterk mogelijke speech te bedenken waarin de zaken zo scherp mogelijk zouden worden benoemd en waarbij nieuwswaarden werden genereerd zodat het door de pers zou worden overgenomen en uitgezonden. Uit de beelden die zich in het dossier bevinden van de (partij)bijeenkomst van 19 maart 2014 (en die ter terechtzitting in hoger beroep getoond zijn) blijkt dat landelijke media aanwezig waren. Er stonden meerdere microfoons op het spreekgestoelte van de verdachte en er waren door de zaal verspreid meerdere (video)camera's opgesteld. De aanwezigheid van de media kan de verdachte dan ook niet ontgaan zijn, zodat hij zich de openbaarmaking van zijn uitlating bewust moet zijn geweest.

Het hof acht derhalve bewezen, gelet op het vorenstaande in onderling verband en samenhang bezien, dat de verdachte zijn uitlating deed 'in het openbaar' (zoals in artikel 137c Sr bedoeld) en dat hij dat wist, zodat het hof bewezen acht dat zijn opzet ook op de openbaarheid was gericht. Het verweer wordt verworpen.”

15. In de toelichting op het middel wordt gesteld dat het arrest van het hof innerlijk tegenstrijdig is nu het hof in rechtsoverweging 8.4.2. overweegt dat de bewoordingen “minder Marokkanen” op zichzelf beschouwd niet zonder meer als beledigend kunnen worden aangemerkt, terwijl het hof zijn oordeel dat verdachte zich op 19 maart 2014 opzettelijk beledigend heeft uitgelaten baseert op de letterlijke bewoording van die uitlating zelf.

16. Ik kan de steller van het middel op dit punt niet volgen. Het hof heeft de bewezenverklaring van opzet niet gebaseerd op de letterlijke bewoording van de uitlating. Het hof overweegt ten aanzien van de opzet op de belediging dat verdachte op 19 maart 2014 bekend was met het feit dat er ophef c.q. beroering was ontstaan over zijn 'minder-Marokkanen'-uitspraak op de markt op 12 maart 2014. Dit blijkt uit de interviews met de verdachte op 13 en 14 maart 2014 en uit hetgeen hij zelf zegt tijdens de speech, waarin de tenlastegelegde uitlating van 19 maart 2014 is gedaan: "en ik mag het eigenlijk niet zeggen, want er wordt aangifte tegen je gedaan, en misschien zijn er zelfs D66 officieren die het in proces aandoen (...)". Hieruit leidt het hof af dat de verdachte er al rekening mee hield dat hij voor de uitlating strafrechtelijk vervolgd zou (kunnen) gaan worden.

17. Vervolgens wordt in de toelichting op het middel gesteld dat uit de door het hof aan de verwerping van het verweer ten grondslag gelegde citaten niet kan worden afgeleid dat verdachte welbewust de aanmerkelijke kans aanvaardde dat zijn uitlating beledigend zou zijn. Ook al zou hij rekening hebben gehouden met vervolging, dan nog kan hieruit logischerwijze niet zonder meer een verband worden afgeleid met verdachtes eigen inschatting omtrent het gesteld beledigend karakter van zijn uitlating.

18. Hier wordt door de steller van het middel miskend dat het hof heeft vastgesteld dat de verdachte bekend was met het feit dat er reeds ophef c.q. beroering was ontstaan over zijn 'minder-Marokkanen'-uitspraak op de markt op 12 maart 2014. Hieruit kan worden afgeleid dat het verdachte bekend was dat die uitlating (“Die (JS: de mensen op de markt) stemmen nu op een veiliger en socialer en in ieder geval een stad met minder lasten en als het even kan ook wat minder Marokkanen") door sommigen als aanstootgevend of beledigend werd aangemerkt en dat dus de aanmerkelijke kans op belediging bestond door de uitlating van 19 maart 2014. Dat het hof hieruit en uit de door het hof genoemde citaten (“en ik mag het eigenlijk niet zeggen, want er wordt aangifte tegen je gedaan, en misschien zijn er zelfs D66 officieren die het in proces aandoen”) heeft afgeleid dat verdachte welbewust de aanmerkelijke kans heeft aanvaard dat hij zich beledigend zou uitlaten, acht ik niet onbegrijpelijk en toereikend gemotiveerd.

19. Anders dan in de toelichting op het middel wordt gesteld, maakt de overweging van het hof ten aanzien van feit 2 (het aanzetten tot haat en/of discriminatie) dit niet anders. Ten aanzien van dat feit overweegt het hof dat uit het procesdossier niet blijkt dat het opzet van verdachte er op was gericht zijn publiek (of anderen) aan te sporen, op te roepen of te stimuleren tot haat en/of discriminatie van Marokkanen, noch dat hij de aanmerkelijke kans dat het publiek (of anderen) daartoe zou(den) worden bewogen desbewust heeft aanvaard. Dit doet niet af aan het oordeel van het of dat de verdachte zich op 19 maart 2014 opzettelijk beledigend heeft uitgelaten.

20. Ook het oordeel van het hof, dat de stelling dat verdachte met zijn uitlating slechts een onderdeel van de partijstandpunten van de PVV heeft uitgedragen en niet de bedoeling had om te beledigen niet kan afdoen aan het voorgaande (ik begrijp: aan de conclusie van het hof dat verdachte minst genomen welbewust de aanmerkelijke kans heeft aanvaard dat hij zich schuldig zou maken aan groepsbelediging), acht ik – anders dan de steller van het middel – niet onbegrijpelijk. Die aangevoerde omstandigheid staat er namelijk niet aan in de weg dat bewezen kan worden dat de verdachte zich opzettelijk beledigend heeft uitgelaten (vlg. het ook door het hof in zijn voetnoot genoemde arrest HR 15 september 2009, ECLI:NL:HR:2009:BI4739 waarin de Hoge Raad oordeelde dat het hof terecht had geoordeeld dat de omstandigheid dat de uitlating “Hamas, hamas, Joden aan het gas" een "leus" betreft die "veelvuldig door voetbalsupporters (wordt) gebezigd en een onderdeel (vormt) van de cultuur van voetbalsupporters die daarmee niet de bedoeling hebben om Joodse mensen te beledigen" niet aan de bewezenverklaring niet in de weg staat.).

21. Het tweede middel faalt.

22. Het derde middel komt op tegen de verwerping van het verweer dat niet is voldaan aan het bestanddeel "wegens hun ras" in de zin van art. 137c Sr. Het hof heeft volgens de steller van het middel ten onrechte aangenomen dat verdachte met de term "Marokkanen" zou hebben geduid op "ras" en niet, zoals door de verdediging is aangevoerd, enkel heeft gedoeld op nationaliteit.

23. Het hof overwoog ten aanzien van het begrip “ras” in de zin van de artikelen 137c en 137d Sr:

“8.3 Het begrip 'ras' in de zin van de artikelen 137c en 137d Sr

Het hof stelt ten aanzien van het begrip 'ras' in de zin van de artikelen 137c en 137d Sr het volgende voorop.

De huidige artikelen 137c en 137d Sr zijn ingevoerd bij Wet van 18 februari 1971 (Stb. 1971, 96) ter uitvoering van het Internationaal Verdrag van New York van 7 maart 1966 inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie (hierna: IVUR)42.. In het ontwerp van die wet wordt 'ras' niet nader omschreven/ maar uit de Memorie van Toelichting blijkt dat dit begrip moet worden uitgelegd naar de kennelijke strekking van artikel 1, eerste lid, van het IVUR. In dat artikel worden naast 'ras' ook genoemd huidskleur, afkomst of nationale of etnische afstamming43.. De in het Nederlands strafrecht geïmplementeerde bepalingen beogen geen wetenschappelijke definitie te geven van 'ras', maar laten het aan de rechter over om dat begrip op voornoemde grondslag nader in te vullen44..

De jurisprudentie die na de invoering van de artikelen 137c en 137d Sr is ontwikkeld maakt duidelijk dat bij de uitleg van deze artikelen het wetenschappelijke begrip 'ras' in biologisch-genetische zin geen rol van betekenis speelt45.. De ruime uitleg van het begrip 'ras', zoals die naar voren komt uit de Memorie van Toelichting, onder verwijzing naar artikel 1 van het IVUR, wordt in de jurisprudentie gevolgd. Daarmee valt naast ras derhalve ook huidskleur, afkomst of nationale of etnische afstemming (JS: afstamming) onder het begrip 'ras' als bedoeld in de artikelen 137c en 137d Sr.46.Dat kan dus ruimer zijn dan wat in het normale spraakgebruik onder 'ras' wordt verstaan.

Uitgaande van voormelde opvatting over het in de artikelen 137c en 137d Sr voorkomende woord 'ras' is het hof van oordeel dat de door verdachte gebruikte term 'Marokkanen' verwijst naar de in het IVUR opgenomen kenmerken 'afkomst', 'nationale afstamming' of 'etnische afstamming' en derhalve - anders dan de verdediging heeft betoogd - valt onder het begrip 'ras' als bedoeld in die artikelen. Het hof volgt daarmee niet het standpunt van de verdachte dat hij alleen maar heeft gesproken over personen met de Marokkaanse nationaliteit, als aanduiding van het staatsburgerschap van Marokko.”

24. In de toelichting op het middel wordt gesteld dat uit de verwerping van het verweer niet blijkt of het hof de feitelijke grondslag van het verweer niet aannemelijk heeft geacht, dan wel of de feiten niet kunnen leiden tot de conclusie dat geen sprake is van “ras”. Het hof laat volgens de steller van het middel ten onrechte in midden waarom verdachte niet enkel op nationaliteit zou hebben gedoeld.

25. Het hof heeft in zijn overweging aangegeven dat en waarom naast ras ook huidskleur, afkomst of nationale of etnische afstamming onder het begrip 'ras' als bedoeld in de artikelen 137c en 137d Sr valt. Dit oordeel van het hof geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting (zie Kamerstukken II 1967-1968, 9724, nr. 3, p. 4 en o.m. Hoge Raad 29 maart 2016, ECLI:NL:HR:2016:510 en 511). Verder geeft het hof in zijn overweging aan dat het van oordeel is dat de door verdachte gebruikte term 'Marokkanen' verwijst naar de in het IVUR opgenomen kenmerken 'afkomst', 'nationale afstamming' of 'etnische afstamming' en dat het niet het standpunt van de verdachte volgt dat hij alleen maar heeft gesproken over personen met de Marokkaanse nationaliteit, als aanduiding van het staatsburgerschap van Marokko. Hiermee heeft het hof voldoende duidelijk aangegeven dat het de feitelijke grondslag van het verweer niet aannemelijk acht. Het hof heeft de uitlating zo opgevat dat gedoeld werd op inwoners van Nederland met een Marokkaanse afkomst of afstamming (zie ook de overwegingen onder 8.4.2. van het arrest van het hof die bij de bespreking van de middelen vier tot en met zes worden geciteerd). Het oordeel van het hof, dat is verweven met de aan het hof als feitenrechter voorbehouden weging en waardering van de omstandigheden van het geval, geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting, is niet onbegrijpelijk en behoeft ook in het licht van hetgeen de verdediging ter terechtzitting in hoger beroep heeft aangevoerd, geen nadere motivering.

26. Het derde middel faalt.

27. Het vierde middel klaagt, kort gezegd, dat het hof op onjuiste wijze toepassing heeft gegeven aan het in de jurisprudentie ontwikkelde toetsingskader voor het vaststellen van een strafbare belediging, door onvoldoende gemotiveerd aan te nemen dat de ten laste gelegde uitlating naar objectieve maatstaven een beledigend karakter draagt.

28. Het vijfde middel klaagt dat het hof het contextbegrip in het toetsingskader voor de vaststelling van strafbare belediging, onbegrijpelijk heeft toegepast doordat het hof enerzijds het contextbegrip ten nadele van verdachte laat meewegen (onder 8.4.2) en anderzijds diezelfde context als exculperend meerekent (onder 8.4.3.).

29. Het zesde middel komt op tegen het oordeel van het hof dat de uitlating onnodig grievend was. De aan dit oordeel ten grondslag liggende overwegingen zouden tegenstrijdig en onbegrijpelijk zijn.

30. Als ik het goed begrijp, wordt in het zesde middel verdedigd dat de partijpolitieke context en hetgeen verdachte voor en na 19 maart 2014 heeft gezegd beoogt duidelijk maken vanuit welke overtuiging de verdachte de uitlatingen deed en dat deze (kenbare) overtuiging mee zou brengen dat de uitlating niet langer onnodig grievend is. Het hof heeft blijkens de laatste alinea onder 8.4.3. bij de beoordeling van het onnodig grievende karakter van de uitlating alleen acht geslagen op de uitleg die verdachte na 19 maart 2014 heeft gegeven in interviews. Dit terwijl het hof in de vierde alinea onder 8.4.3. als exculperend voor verdachte ook laat meewegen wat hij voor 19 maart 2014 heeft gezegd. Verder wordt geklaagd dat onbegrijpelijk is dat het hof heeft overwogen dat de partijpolitieke context op het moment dat de uitlating werd gedaan niet voor derden kenbaar zou zijn. Uit de overweging in de vierde alinea onder 8.4.3. zou namelijk volgen dat het hof ervan uit is gegaan dat de partijpolitieke context op dat moment juist wel voor derden kenbaar was.

31. De middelen vier tot en met zes lenen zich voor een gezamenlijke bespreking. Het gaat in deze middelen om verschillende aspecten van de toepassing door het hof van het door de Hoge Raad ontwikkelde toetsingskader voor het vaststellen van een strafbare belediging.

32. De bestreden uitspraak houdt in verband met het toetsingskader voor het vaststellen van strafbare belediging het volgende in:

“8.4 Beoordeling uitlating op 19 maart 2014 (feit 1)

Het hof dient te beoordelen of ten aanzien van de uitlating van de verdachte op 19 maart 2014 sprake is van groepsbelediging zoals onder feit 1 ten laste is gelegd.

8.4.1 Beoordelingskader groepsbelediging (artikel 137c Sr)

Bij de beoordeling van een uitlating in verband met de strafbaarheid daarvan wegens groepsbelediging in de zin van artikel 137c Sr dient volgens de jurisprudentie van de Hoge Raad acht te worden geslagen op de bewoordingen van die uitlating, alsmede op de context waarin zij is gedaan. Daarbij dient onder ogen te worden gezien of de gewraakte uitlating een bijdrage kan leveren aan het publiek debat of een uiting is van artistieke expressie. Tevens dient onder ogen te worden gezien of de uitlating in dat verband niet onnodig grievend is47..

8.4.2 Bewoordingen uitlating

Het hof dient in dit kader als eerste te beoordelen of de betreffende uitlating beledigend is. Een uitlating kan als beledigend worden beschouwd wanneer zij de strekking heeft een ander bij het publiek in een ongunstig daglicht te stellen en hem aan te randen in zijn eer en goede naam48..

Voor groepsbelediging moet het gaan om het aantasten van de eigenwaarde of het in diskrediet brengen van een groep, in dit geval om de enkele reden dat die van een bepaald ras is. Het oordeel dat sprake is van een uitlating die de strekking heeft een ander aan te randen in zijn eer en goede naam, zal bij woorden waarvan het gebruik op zichzelf in het algemeen niet beledigend is, afhangen van de context waarin de uitlating is gedaan49.. Zo kan de context maken dat een uitlating die objectief -in het algemene of gangbare spraakgebruik- niet zonder meer als beledigend geldt, toch als zodanig wordt aangemerkt.

Zoals hiervoor is overwogen heeft de verdachte op 19 maart 2014 aan het aanwezige publiek op de (partij) bijeenkomst in het kader van de gemeenteraadsverkiezingen gevraagd of zij "in deze stad en in Nederland meer of minder Marokkanen" willen. Nadat het publiek meermalen "minder" had geroepen, reageerde de verdachte met de woorden "Nah, dan gaan we dat regelen".

Het hof is van oordeel dat de bewoordingen "minder Marokkanen" op zichzelf beschouwd niet zonder meer als beledigend kunnen worden aangemerkt. Het gaat echter niet enkel om deze twee woorden, maar om de bewoordingen in hun context en de uitlating als geheel. Beziet men deze aldus, dan hebben zij de strekking om alle inwoners van Nederland met een Marokkaanse achtergrond in diskrediet te brengen op de enkele grond dat zij tot deze bevolkingsgroep behoren. De uitlating treft immers de gehele Marokkaanse bevolkingsgroep in Nederland, dus zonder dat daarin onderscheid wordt gemaakt naar de gedragskenmerken van bepaalde deelgroepen. Daarmee heeft de verdachte deze groep collectief getroffen in hetgeen voor die groep kenmerkend is, namelijk haar Marokkaanse afkomst of afstamming. De verdachte heeft derhalve, anders dan de verdediging heeft aangevoerd, de eigenwaarde aangetast van een groep mensen wegens hun ras (zie paragraaf 8.3) en geen respect getoond voor de eer en goede naam van die groep.

Daarmee staat voor het hof naar objectieve maatstaven het beledigende karakter van die uitlating vast.

8.4.3 Context: publiek debat - onnodig grievend

Nu de uitlating op 19 maart 2014 naar het oordeel van het hof een beledigend karakter heeft dient het vervolgens te beoordelen of de uitlating is gedaan in een bepaalde context die dat beledigende karakter kan wegnemen.

Uit de jurisprudentie van de Hoge Raad volgt dat de context waarin een uitlating is gedaan het beledigende karakter van de uitlating weg kan nemen, bijvoorbeeld indien de uitlating een bijdrage kan leveren aan het publiek debat50..

Tot het publiek debat behoren in elk geval kritiek op de overheid en andere uitlatingen die deel uit maken van het politieke debat. Meer in het algemeen gaat het om uitlatingen die in een democratie van publiek belang zijn, bijvoorbeeld omdat daarmee een misstand aan de kaak wordt gesteld of een minderheidsstandpunt voor het voetlicht wordt gebracht.

De verdachte heeft voorafgaand aan de (partij)bijeenkomst op 19 maart 2014 diverse keren, zowel in interviews naar aanleiding van zijn uitlating op de markt op 12 maart 2014, als tijdens een verkiezingsdebat op 18 maart 2014, het grote aantal bij strafbare feiten betrokken Marokkanen in Nederland en hun oververtegenwoordiging in de criminaliteit aan de kaak gesteld. Hij heeft die uitlatingen toen telkens voorzien van aantallen of percentages, en gesteld dat zijn partij eraan zou bijdragen het gevoel van veiligheid in Nederland te vergroten. Daarbij verwees de verdachte herhaaldelijk naar de drie speerpunten van het immigratiebeleid in het verkiezingsprogramma van de PVV, te weten het tegengaan van (verdere) immigratie, het bevorderen van vrijwillige remigratie van mensen met een dubbele nationaliteit en het uitzetten van criminelen met een niet-Nederlandse nationaliteit, waaronder dus ook in Nederland wonende criminele Marokkanen. In dit licht is met betrekking tot de uitlating op 19 maart 2014, waarbij de verdachte als partijleider van de PVV het aanwezige publiek toesprak naar aanleiding van de binnenkomende uitslagen van de gemeenteraadsverkiezingen, naar het oordeel van het hof in beginsel sprake van een (partij)politieke context, waarbinnen de uitlating een bijdrage kan leveren aan het publiek debat, en aldus het beledigende karakter van de uitlating zou kunnen wegnemen.

Ook in het kader van het publiek debat is het recht op vrijheid van meningsuiting echter niet onbeperkt. Met name dient bezien te worden of de uitlating in dat verband niet onnodig grievend is. Bij die beoordeling dient, indien het gaat om een uitlating door een politicus in het kader van het publiek debat -het politieke debat daaronder begrepen-, onder ogen te worden gezien enerzijds het belang dat de betreffende politicus daadwerkelijk in staat moet zijn om zaken van algemeen belang aan de orde te stellen, ook als zijn uitlatingen kunnen 'kwetsen, choqueren of verontrusten', maar anderzijds ook de verantwoordelijkheid die de politicus in het politieke/maatschappelijke debat draagt om te voorkomen dat hij uitlatingen verspreidt die strijdig zijn met de wet en met de grondbeginselen van de democratische rechtsstaat51.. Uitlatingen mogen provocerend zijn, echter mogen zij bepaalde grenzen niet overschrijden, vooral waar het gaat om het respect voor de eer en goede naam en de rechten van anderen52.. De ruime uitingsvrijheid ontbreekt in het bijzonder bij het belasteren van minderheidsgroepen, omdat daarmee de pluriforme democratische samenleving wordt ondergraven. Verdraagzaamheid en respect voor de gelijkwaardigheid van alle mensen vormen immers het fundament van een democratische en pluriforme samenleving53..

Het beroep dat de verdediging in dit verband heeft gedaan op de uitspraak van het Europees Hof in de zaak Makraduli54.wordt door het hof niet gevolgd, reeds omdat de uitlating in die zaak, anders dan hier, ziet op een van corruptie beschuldigde regeringsfunctionaris.

In het licht van het voorgaande dient het hof te beoordelen of de verdachte zich op 19 maart 2014 onnodig grievend heeft uitgelaten. Daarvoor acht het hof de navolgende feiten en omstandigheden van belang.

Voorafgaand aan de (partij)bijeenkomst op 19 maart 2014 in Grand Café De Tijd is de verdachte enkele keren geïnterviewd naar aanleiding van zijn uitlating op de markt op 12 maart 2014 over minder Marokkanen en is hem gevraagd wat hij daarmee nu precies bedoelde. In het interview van 13 maart 2014 is de verdachte door een reporter van RTL4 voorgehouden dat over die uitspraak veel ophef was ontstaan. De dag erna is de verdachte tijdens een interview op TV West erop gewezen dat hij op de Haagse markt nogal veel beroering had veroorzaakt door te spreken over minder Marokkanen. Uit de onder paragraaf 8.1.2 van dit arrest genoemde verklaringen blijkt vervolgens dat de verdachte voorafgaand aan zijn toespraak op 19 maart 2014 in voornoemd café met een aantal (beleids)medewerkers in zijn werkkamer heeft besproken over wat er gezegd zou worden en hoe dat vorm gegeven zou worden. Er werd gesproken over de vraag of er in de speech alleen 'Marokkanen' of 'criminele Marokkanen' gezegd zou worden. Eén van de overwegingen was om een zo sterk mogelijke speech te bedenken waarin de zaken zo scherp mogelijk zouden worden benoemd. Men wilde met de speech aansluiten bij de achterban en daarbij nieuwswaarde genereren, zodat het door de media zou worden overgenomen en uitgezonden. Er werd gesproken over het, om redenen van retoriek, stellen van drie vragen aan het publiek, in plaats van één. Bij het stellen van drie vragen ontstaat een opbouw naar de kracht van de uitspraak. Concepten voor de speech waren tijdens dat overleg al beschikbaar. Aan de eerder in de middag van 19 maart 2014 aan de verdachte, voorgelegde speechvoorstellen, waarin werd gesproken over minder 'Marokkanen' in plaats van over bijvoorbeeld minder 'criminele Marokkanen', had de verdachte zijn goedkeuring gegeven. Om ervoor te zorgen dat er een juiste interactie tussen de verdachte en het publiek zou ontstaan is een medewerker van de PVV na dit overleg de zaal in gegaan om het publiek te instrueren. De verdachte heeft vervolgens - ten overstaan van het publiek en de aldaar aanwezige media - de speech gehouden op de wijze zoals dat was afgesproken, waarbij hij het aanwezige publiek drie vragen heeft gesteld, waarvan de laatste was of zij "in deze stad en in Nederland meer of minder Marokkanen" wilden. Nadat het publiek -conform de tevoren gegeven instructie- meermalen "minder" had geroepen, reageerde de verdachte daarop met de woorden "Nah, dan gaan we dat regelen".

Gelet enerzijds op het belang van de verdachte om als politicus in het publiek debat zaken aan de orde te stellen, ook als zijn uitlatingen kunnen kwetsen, en anderzijds op de verantwoordelijkheid die de verdachte als politicus in het politieke/maatschappelijke debat draagt om te voorkomen dat hij uitlatingen verspreidt die strijdig zijn met de wet en met de grondbeginselen van de democratische rechtsstaat is het hof - alles afwegende - van oordeel dat deze uitlating onnodig grievend is geweest. In het bijzonder neemt het hof hierbij in aanmerking dat de verdachte de uitlating heeft gedaan ten aanzien van een minderheidsgroep in Nederland, zonder nadere uitleg, motivering of nuancering, waarbij hij zich op een weldoordachte wijze, met gebruikmaking van retoriek, tegenover een voorbereid publiek, voor het oog van de camera over deze gehele groep in negatieve zin heeft uitgelaten, terwijl hij wist dat de in die uitlating' gebruikte bewoordingen eerder al tot ophef en beroering hadden geleid. Daarmee is de verdachte te ver gegaan.

Hierbij dient bovendien nog te worden bedacht dat de hiervoor beschreven (partij)politieke context zonder nadere toelichting op dat moment niet voor derden kenbaar was55.. Dat de verdachte, zoals hij heeft gesteld, nadien in interviews alsnog nadere uitleg zou hebben gegeven - wat daar verder van zij- kan aan dit alles niet afdoen.”

33. De in de jurisprudentie van de Hoge Raad gevormde benadering voor de vaststelling van een belediging (ook van toepassing bij groepsbelediging) wordt doorgaans samengevat in drie stappen. Nieuwenhuis en Janssens beschrijven die benadering als volgt56.:

“De beantwoording van de vraag of een uiting strafbaar beledigend is, komt voort uit een ‘drietrapsbenadering’ die in de rechtspraak te ontwaren valt. Er staan drie vragen open. De eerste vraag is of de uiting op zichzelf al dan niet een beledigend karakter heeft. Een bevestigend, maar ook een ontkennend, antwoord, wordt gevolgd door de tweede vraag: wat is de context waarin de uiting is gedaan. Is de uiting gedaan in het kader van het publieke debat, dan kan het beledigend karakter van de uiting wegvallen. Het kan ook zijn dat in een andere context, bijvoorbeeld in het geval dat een agent in aanwezigheid van derden wordt aangesproken, een op zich niet beledigende term wel dat karakter krijgt.57.Ontvalt aan een op zich beledigende uiting door de context het strafbare karakter, dan luidt de derde vraag of de uiting ‘onnodig grievend’ is. Is dit naar het oordeel van de rechter het geval, dan is de uitlating alsnog strafbaar beledigend.”58.

34. Ook de steller van de middelen gaat ervan uit dat volgens vaste jurisprudentie van de Hoge Raad de vaststelling van een strafbare belediging in een drietrapsbenadering moet plaatsvinden, zij het dat in de toelichting op de middelen de drie vragen enigszins anders zijn geordend dan bij Nieuwenhuis en Janssens. Volgens de schriftuur gaat het om de volgende vragen:

“1. Is de uitlating zelf naar objectieve maatstaven beledigend?

2a. Zo nee: dan kan geen bewezenverklaring volgen wegens belediging.

2b. Zo ja: Neemt de context dit beledigend karakter weg, bijvoorbeeld omdat de

litigieuze uitlating een bijdrage levert aan het publieke debat?

3a. Zo nee: dan kan een bewezenverklaring volgen wegens belediging.

3b. Zo ja: geen strafbare belediging, tenzij deze onnodig grievend is.”

35. Door de benadering van de Hoge Raad te vereenvoudigen tot een drietrapsbenadering wordt de suggestie opgeroepen van een sterkere scheiding tussen de te beantwoorden vragen dan in de formulering van de Hoge Raad zelf tot uitdrukking komt. Het gaat daarin immers niet om losse vragen zonder onderling verband. De Hoge Raad formuleert het kader voor de vaststelling van een strafbare groepsbelediging, zoals die ook door het hof is aangehaald, als volgt59.:

“Bij de beoordeling van een uitlating in verband met de strafbaarheid daarvan wegens groepsbelediging in de zin van voormelde bepaling, dient acht te worden geslagen op de bewoordingen van die uitlating alsmede op de context waarin zij is gedaan. Daarbij dient onder ogen te worden gezien of de gewraakte uitlating een bijdrage kan leveren aan het publiek debat of een uiting is van artistieke expressie. Tevens dient onder ogen te worden gezien of de uitlating in dat verband niet onnodig grievend is. (Vgl. HR 16 december 2014, ECLI:NL:HR:2014:3583, NJ 2015/108).”

36. In de toelichting op het vierde middel wordt betoogd dat bij de eerste stap van het toetsingskader van uw Raad (omschreven als: Is de uitlating beledigend?) slechts ruimte bestaat voor een beperkte weging van de context van de uitlating om het beledigend karakter hiervan te kunnen vaststellen. Volgens de steller van het middel mag slechts worden gelet op de context van de bewoording zélf en moet deze context naar objectieve maatstaven worden vastgesteld, hetgeen bij uitstek aan de hand van feiten van algemene bekendheid en algemene ervaringsregels dient te geschieden, zoals aan de orde bij de betekenis(sen) van een woord zelf. Als voorbeelden wordt genoemd dat de woorden "homo's" of "Joden", die op zichzelf niet beledigend zijn, een beledigend karakter krijgen wanneer zij blijkens de context als scheldwoord worden gebezigd. Het hof geeft echter, zo wordt gesteld, een subjectieve weergave van de context van de uitlating. Voor een dergelijke weging van de context is volgens de steller van het middel pas plaats bij de tweede stap in het toetsingskader (neemt de context het beledigend karakter weg, bijvoorbeeld omdat de uitlating een bijdrage levert aan het publieke debat?).

37. Door de steller van de middelen wordt miskend dat het hof zich in paragraaf 8.4.2. van het arrest niet beperkt tot de door hem benoemde eerste stap van het kader voor de beantwoording van de vraag of er sprake is van belediging. De titel van paragraaf 8.4.2. (“Bewoordingen uitlating”) dekt slechts een deel van de lading. Het hof is van oordeel dat de bewoordingen "minder Marokkanen" op zichzelf beschouwd niet zonder meer als beledigend kunnen worden aangemerkt. Vervolgens gaat het hof in op de context waarin de uitlatingen zijn gedaan. Uit de jurisprudentie van de Hoge Raad blijkt dat een uitlating als beledigend kan worden beschouwd wanneer zij de strekking heeft een ander bij het publiek in een ongunstig daglicht te stellen en hem aan te randen in zijn eer en goede naam. Het oordeel dat daarvan sprake is, zal bij een uitlating die in het algemeen op zichzelf niet beledigend is, afhangen van de context waarin de uitlating is gedaan (vgl. HR 22 december 2009, ECLI:NL:HR:2009:BJ9796). In de jurisprudentie is niet de eis gesteld dat de context moet blijken uit de bewoordingen zélf of dat de context naar objectieve maatstaven moet worden vastgesteld. Sterker nog, de Hoge Raad heeft verschillende malen geoordeeld dat het oordeel dat een uitlating een beledigend karakter heeft is verweven met de aan de feitenrechter voorbehouden weging en waardering van de omstandigheden van het geval (zie 26 juni 2012, ECLI:NL:HR:2012:BW9189 en HR 29 maart 2016, ECLI:NL:HR:2016:510 en 511). Het staat de feitenrechter dus vrij de context te halen uit de omstandigheden van het geval (bijvoorbeeld de aanwezigheid van anderen in HR 22 december 2009, ECLI:NL:HR:2009:BJ9796, HR 17 december 2013, ECLI:NL:HR:2013:2003 en HR 10 februari 2015, ECLI:NL:HR:2015:274) of een meer subjectieve waardering aan de context te geven (HR 11 februari 2014, ECLI:NL:HR:2014:306, HR 29 maart 2016, ECLI:NL:HR:2016:510 en 511 en HR 3 december 2019, ECLI:NL:HR:2019:1816).

38. Het hof heeft geoordeeld dat de uitlating als geheel en bezien in haar context de strekking heeft om alle inwoners van Nederland met een Marokkaanse achtergrond in diskrediet te brengen op de enkele grond dat zij tot deze bevolkingsgroep behoren en dat de verdachte daarmee de eigenwaarde heeft aangetast van een groep mensen wegens hun ras en geen respect heeft getoond voor de eer en goede naam van die groep. Daarmee staat voor het hof het beledigende karakter van die uitlating naar objectieve maatstaven vast. Dat oordeel van het hof is verweven met de aan het hof als feitenrechter voorbehouden weging en waardering van de omstandigheden van het geval, geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onbegrijpelijk.

39. Een uitlating die bij nadere beschouwing beledigend is, kan onder omstandigheden toch straffeloos worden gedaan, bijvoorbeeld vanwege het feit dat die uitlating een bijdrage kan leveren aan het publieke debat. In de vierde alinea onder 8.4.3. gaat het hof in op de vraag of de uitlating een bijdrage kan leveren aan het publiek debat. Daarbij besteedt het hof aandacht aan hetgeen de verdachte heeft gezegd omtrent de speerpunten van het immigratiebeleid in het verkiezingsprogramma van de PVV en geeft het hof aan dat in dat licht in beginsel kan worden vastgesteld dat de uitlating, die de verdachte als partijleider van de PVV heeft gedaan terwijl hij het aanwezige publiek toesprak naar aanleiding van de binnenkomende uitslagen van de gemeenteraadsverkiezingen, is gedaan in een (partij)politieke context, waarbinnen volgens het hof de uitlating in beginsel een bijdrage kan leveren aan het publiek debat.

40. Het hof legt vervolgens uit dat ook in het kader van het publiek debat, het recht op vrijheid van meningsuiting niet onbeperkt is. Daarbij gaat het hof in op de vraag of de uitlating onnodig grievend is. Het hof geeft aan dat indien het gaat om een uitlating door een politicus in het kader van het publiek debat, onder ogen moet worden gezien, enerzijds het belang dat de betreffende politicus daadwerkelijk in staat moet zijn om zaken van algemeen belang aan de orde te stellen, ook als zijn uitlatingen kunnen 'kwetsen, choqueren of verontrusten', maar anderzijds ook de verantwoordelijkheid die de politicus in het politieke/maatschappelijke debat draagt om te voorkomen dat hij uitlatingen verspreidt die strijdig zijn met de wet en met de grondbeginselen van de democratische rechtsstaat (zie HR 16 december 2014, ECLI:NL:HR:2014:3583). In het laatstgenoemde arrest heeft de Hoge Raad daaraan toegevoegd dat het daarbij niet uitsluitend gaat om uitlatingen die aanzetten tot haat of geweld of discriminatie maar ook om uitlatingen die aanzetten tot onverdraagzaamheid. Onder verwijzing naar de beslissing van het EHRM in de zaak Le Pen t. Frankrijk (EHRM 28 februari 2017, nr. 45416/16) geeft het hof aan dat uitlatingen provocerend mogen zijn, maar dat zij bepaalde grenzen niet mogen overschrijden, vooral waar het gaat om het respect voor de eer en goede naam en de rechten van anderen.60.De ruime uitingsvrijheid ontbreekt bijvoorbeeld bij het belasteren van minderheidsgroepen, omdat daarmee de pluriforme democratische samenleving wordt ondergraven. Hierbij verwijst het hof naar de zaak Erbakan t. Turkije (EHRM 6 juli 2006, nr. 5905/00) waarin het EHRM ten aanzien van uitlatingen die werden gekenmerkt als aanzetten tot haat, benadrukte dat tolerantie en respect voor de gelijkwaardigheid van alle mensen de basis vormen van een democratische en pluralistische samenleving. Ook benadrukt het EHRM in die zaak dat de strijd tegen alle vormen van onverdraagzaamheid een integraal onderdeel is van de bescherming van de mensenrechten en dat het daarom van cruciaal belang is dat politici in hun openbare toespraken geen opmerkingen verspreiden die de onverdraagzaamheid kunnen voeden.

41. Het beroep van de verdediging op het arrest Makraduli (EHRM 19 juli 2018, nrs 64659/11 en 24133/13), is door het hof niet gevolgd. Makraduli, een politicus die behoorde tot de oppositie, beschuldigde tijdens een persconferentie een andere politicus, die lid was van de regeringspartij en tevens hoofd was van de beveiligingsdienst, van machtsmisbruik en corruptie. Het EHRM oordeelde dat de veroordeling van Makraduli in strijd was met artikel 10 EVRM en overwoog in deze zaak onder meer dat uitlatingen die betrekking hebben op een aangelegenheid van algemeen belang een hoog niveau van bescherming van de vrijheid van meningsuiting worden toegekend en dat een zekere mate van vijandigheid en de mogelijke ernst van bepaalde opmerkingen het recht op deze hoge mate van bescherming niet aantast. Het EHRM weegt in deze zaak mee dat de uitlatingen iemand betroffen die zowel politicus als hooggeplaatst ambtenaar was. Dit brengt mee dat hij een grote mate van tolerantie moest tonen en het vereist terughoudendheid bij het instellen van strafrechtelijke procedures, met name als er andere middelen beschikbaar zijn om te reageren op ongerechtvaardigde aanvallen. Ook in de zaak Hoge Raad 10 april 2018, ECLI:NL:HR:2018:541 (gemeenteraadslid Zoetermeer) ging het om uitlatingen die door een politicus werden gedaan over een andere politicus. De Hoge Raad besliste dat het oordeel van het hof dat de uitlatingen (o.a. “racist”) onnodig grievend zijn, niet begrijpelijk was in aanmerking genomen enerzijds het politieke debat dat de aanleiding vormde voor de uitlatingen van de verdachte en anderzijds het belang van een politicus in het publieke debat zaken aan de orde te stellen, ook als zijn uitlatingen kunnen kwetsen. In de conclusie voor deze zaak (ECLI:NL:PHR:2018:24) wijst AG Spronken er op dat door het EHRM striktere maatstaven worden aangelegd ten aanzien van de algemene uitingsvrijheid van politici als zij zich denigrerend uitlaten ten aanzien van minderheidsgroeperingen of aanzetten tot haat en geweld. Dergelijke uitlatingen zijn onverenigbaar met de uitgangspunten van de democratie. Zij verwijst naar de woorden van oud-AG Knigge (zie ECLI:NL:PHR:2014:1479):

“4.8. (…) Wat niet uit het oog mag worden verloren, is dat, zoals ook uit de door het Hof geciteerde overwegingen blijkt, de grote uitingsvrijheid die aan politici wordt toegekend, door het EHRM wordt gemotiveerd met het nauwe verband dat het EHRM legt tussen de vrijheid van meningsuiting en een democratische samenleving. In een dergelijke samenleving moet onder meer ruimte zijn voor (scherpe) kritiek op de autoriteiten. Dat brengt mee dat die autoriteiten dergelijke kritiek dienen te verdragen en zeker niet in de kiem mogen smoren met strafrechtelijke procedures wegens belediging. Het behoeft zo gezien niet te verbazen dat, als een parlementslid die tot de oppositie behoort, wordt vervolgd voor zijn kritische uitlatingen, het EHRM zich geroepen voelt tot “the closest scrutiny” denkbaar. Het voortbestaan van de democratie is daarbij immers direct in het geding.

4.9. Anders ligt het als het gaat om denigrerende uitlatingen met betrekking tot minderheidsgroepen. Daarvoor dient in een democratie juist heel weinig ruimte te zijn. Dergelijke uitlatingen dreigen namelijk de democratie en de daaraan inherente mensenrechten – waarvan het funderend principe de menselijke waardigheid is die aan ieder individu wordt toegedacht – te ondermijnen.”

Het beroep dat door de verdediging werd gedaan op het arrest Makraduli wordt door het hof dus terecht niet gevolgd omdat de uitlating in die zaak zag op een van corruptie beschuldigde regeringsfunctionaris, terwijl het in de onderhavige zaak gaat om een uitlating die een minderheidsgroep in de Nederlandse samenleving betreft.

42. Het Hof zet in de achtste alinea van 8.4.3. uiteen welke feiten en omstandigheden het van belang acht bij de beoordeling van de vraag of de verdachte zich op 19 maart 2014 onnodig grievend heeft uitgelaten. De betekenis van deze exercitie is dat zelfs in een domein van vrijheid van meningsuiting waarin ‘to offend, shock or disturb’ toelaatbaar is, met het trekken van die ruime grenzen geen vrijbrief is gegeven voor het in diskrediet brengen van een minderheidsgroep. Alles afwegende is het hof van oordeel dat de uitlating onnodig grievend is geweest (zie alinea 9). Hierbij neemt het hof in het bijzonder in aanmerking dat de verdachte de uitlating heeft gedaan ten aanzien van een minderheidsgroep in Nederland, zonder nadere uitleg, motivering of nuancering, waarbij hij zich op een weldoordachte wijze, met gebruikmaking van retoriek, tegenover een voorbereid publiek, voor het oog van de camera over deze gehele groep in negatieve zin heeft uitgelaten, terwijl hij wist dat de in die uitlating gebruikte bewoordingen eerder al tot ophef en beroering hadden geleid. Het hof stelt voorts dat de (partij)politieke context zonder nadere toelichting op dat moment niet voor derden kenbaar was.

43. Het hof verwijst in dit verband naar het arrest van de HR van 27 maart 2012 (ECLI:NL:HR:2012:BV5623) waarin het ging om het plaatsen van een “Auswitchcartoon” op websites en waarin de verdachte betoogde dat het doel niet was om Joden te beledigen en/of de holocaust te ontkennen, maar om in het publieke debat aandacht te vragen voor de door verdachte onderkende "dubbele moraal" ten aanzien van uitingsdelicten, meer in het bijzonder het verschil in beoordeling van beledigende uitingen tegen moslims en beledigende uitingen door moslims. Gesteld werd dat die intentie duidelijk over het voetlicht was gebracht door persverklaringen, andere uitingen in de media en door de achtergrond ook op de desbetreffende websites in disclaimers te publiceren. Het hof stelde in die zaak - kortgezegd - voorop dat voor de beoordeling van de relevante context niet de louter subjectieve intentie van de verdachte beslissend is, maar dat die context voor derden kenbaar moet zijn. Het overwoog verder dat bij gebruik van een medium als internet aan degene, die geconfronteerd wordt met een prima facie beledigende cartoon, niet te veel eisen mogen worden gesteld om kennis te kunnen nemen van de context. Uitlatingen in andere media achtte het hof daartoe onvoldoende. Voorts overwoog het hof dat bij het doen uitgaan van een persberichten en het doen van andere uitingen in de media, het geenszins zeker dat de doelgroep daarvan kennis zal nemen. In het geval een disclaimer tegelijk met de cartoon op het scherm verschijnt, kan het beledigende karakter wegvallen door de context waarin de cartoon is geplaatst, maar wanneer dat niet het geval is, wordt volgens het hof niet aan het vereiste voldaan dat de context eenvoudig kenbaar moet zijn, ook niet als de disclaimer is op te roepen door het aanklikken van de tekst "Lees meer..." c.q. "Read more...". Dit omdat volgens het hof rekening dient te worden gehouden met gebruikers van het internet, die niet de moeite zullen nemen om zich in de achtergrond te verdiepen, maar ook met gebruikers die door het enkele kennisnemen van de cartoon dermate geschokt zijn, dat zij niet verder kennis willen nemen van het door verdachte uitgedragen gedachtegoed. De Hoge Raad oordeelde dat de overwegingen van het hof en het daarop gebaseerde oordeel niet getuigden van een onjuiste rechtsopvatting en dat hetgeen het hof nader met betrekking tot de kenbaarheid van de context voor derden had vastgesteld, evenmin onbegrijpelijk was. De uitlating in kwestie is uitgezonden op televisie, werd gedaan zonder nadere uitleg, motivering of nuancering passend bij een publiek debat.

Ook de overweging van het hof dat aan dit alles niet kan afdoen dat de verdachte, zoals hij heeft gesteld, nadien in interviews alsnog nadere uitleg zou hebben gegeven, acht ik - mede in het licht van de genoemde jurisprudentie - niet onbegrijpelijk.

44. De overwegingen van het hof over het onnodig grievende karakter van de uitlating zijn dan ook niet tegenstrijdig of onbegrijpelijk. Het daarop gebaseerde oordeel is verweven met de aan het hof als feitenrechter voorbehouden weging en waardering van de omstandigheden van het geval, getuigt niet van een onjuiste rechtsopvatting en is evenmin onbegrijpelijk.

45. De middelen vier tot en met zes falen

46. Het zevende middel komt, kort gezegd, op tegen het oordeel van het hof dat de inmenging in de vrijheid van meningsuiting van verdachte noodzakelijk zou zijn in een democratische samenleving als bedoeld in het tweede lid van art. 10 EVRM.

47. De bestreden uitspraak houdt – voor zover hier relevant – het volgende in:

“De vraag die het hof vervolgens dient te beantwoorden is of een veroordeling van de verdachte ter zake van (in artikel 137c Sr strafbaar gestelde) groepsbelediging in strijd is met zijn recht op vrije meningsuiting dat onder andere wordt beschermd door artikel 10 EVRM. Zou dat het geval zijn, dan dient deze wetsbepaling ingevolge het bepaalde in artikel 94 van de Grondwet immers buiten toepassing te worden gelaten op de grond dat toepassing ervan niet met artikel 10 EVRM verenigbaar is. Het in artikel 10 EVRM gegarandeerde recht op vrijheid van meningsuiting is echter niet onbegrensd. Niet alleen kunnen uitlatingen gericht tegen de aan het EVRM ten grondslag liggende waarden in bepaalde (extreme) gevallen de bescherming van artikel 10 EVRM ontberen op grond van artikel 17 EVRM, ook vindt het recht op vrije meningsuiting in het bijzonder zijn begrenzing in het tweede lid van artikel 10 EVRM.

Naar het oordeel van het hof is artikel 17 EVRM (verbod van misbruik van recht) hier niet aan de orde. Niet kan worden gezegd dat de uitlating van de verdachte, zoals die is bewezenverklaard, zozeer indruist tegen de onderliggende waarden van het EVRM dat de verdachte reeds om die reden de bescherming van (artikel 10 van) het EVRM moet ontberen. De bewezenverklaarde uitlating valt naar het oordeel van het hof onder de reikwijdte van het eerste lid van artikel 10 EVRM. Een veroordeling van de verdachte zou derhalve in beginsel een inbreuk opleveren op het daarin neergelegde recht op vrije meningsuiting. Om te beoordelen of die inbreuk gerechtvaardigd is, dient ingevolge het tweede lid van artikel 10 EVRM te worden bezien (1) of de inbreuk bij wet is voorzien, (2) of het desbetreffende verbod een legitiem doel dient en ten slotte (3) of de inbreuk (een veroordeling) in dit geval noodzakelijk is in een democratische samenleving.

De vraag of de inbreuk bij wet is voorzien en de vraag of het desbetreffende verbod een legitiem doel dient worden door het hof bevestigend beantwoord. Artikel 137c Sr is ingevoerd, en naar zijn huidige wettekst gewijzigd, bij (telkens) een wet in formele zin en de verdachte mag met de daarin neergelegde verbodsbepaling dan ook bekend worden verondersteld. Tevens is sprake van een legitiem doel voor deze inbreuk, te weten het voorkomen dat strafbare feiten worden gepleegd, respectievelijk het bewerkstelligen dat de reputatie en rechten van anderen worden beschermd61..

Bij de beoordeling van de derde vraag (of een veroordeling van de verdachte ter zake van het bewezenverklaarde feit 'in een democratische samenleving noodzakelijk' is), dient voorop te staan dat juist in het belang van die democratische rechtsstaat zeer terughoudend moet worden omgegaan met het verbieden van meningsuitingen. Dat geldt ook voor meningsuitingen die 'offend, shock or disturb the State or any sector of the population'62.en temeer als de uitlatingen afkomstig zijn van een tot de oppositie behorende politicus63.. Voorkomen moet immers worden dat de vervolging van meningsuitingen bijdraagt aan een sfeer van maatschappelijke onverdraagzaamheid en aldus juist het tegenovergestelde bewerkstelligt van wat met het grondrecht van vrije meningsuiting wordt beoogd. Een beperking van het recht op vrije meningsuiting dient dan ook in elk geval te beantwoorden aan een dwingende maatschappelijke behoefte ('pressing social need') en zij dient evenredig te zijn aan het met die beperking beoogde doel (proportionaliteitseis)64.. Blijkens de jurisprudentie van het Europees Hof zijn daarbij de bijzondere omstandigheden van het geval van belang. Enerzijds dient een juist evenwicht te worden gevonden tussen alle in geding zijnde, door het EVRM beschermde rechten en vrijheden, en anderzijds dient gewicht te worden toegekend aan de wisselwerking tussen de aard van de uitlating en het mogelijke effect dat die uitlating sorteert, alsmede aan de context waarbinnen een dergelijke uitlating is gedaan65..

Voor de vraag of een strafrechtelijke veroordeling van verdachte, en daarmee een inbreuk op zijn recht op vrije meningsuiting, beantwoordt aan een dwingende maatschappelijke behoefte acht het hof, mede in verband met de onderlinge weging van rechten, de volgende omstandigheden rond de aard, de context en het effect van de uitlating van belang.

De verdachte heeft zijn uitlating gedaan in een door hemzelf en partijmedewerkers voorbereide speech66.. Het sluitstuk ervan werd gevormd door een drietal retorisch gestelde vragen, waarmee de verdachte zijn publiek actief bij de uitlating betrok67.. Voorts werd de bewezenverklaarde uitlating gedaan in de context van de laatste vraag, zodat daarop de nadruk kwam te liggen. De bedoeling van de speech was om de zaken zo scherp mogelijk te benoemen en daarbij nieuwswaarden te genereren, opdat het door de pers zou worden overgenomen en uitgezonden68.. De verdachte wist dat de eerdere uitlating van hem op 12 maart 2014, die weliswaar in een andere context, maar in dezelfde bewoordingen was gedaan, tot de nodige ophef en beroering had geleid. Toch heeft hij er bij zijn uitlating op 19 maart 2014 van afgezien om in de generaliserende aanduiding 'Marokkanen' enige nuance of enig gedragskenmerkend onderscheid aan te brengen. Aldus werd de Marokkaanse gemeenschap in Nederland in haar geheel in diskrediet gebracht en in haar eigenwaarde aangetast69.. Weliswaar deed de verdachte zijn uitlating op een (partij)bijeenkomst naar aanleiding van de binnenkomende uitslagen van de gemeenteraadsverkiezingen en was in zoverre sprake van een politieke context, maar dat ontslaat de verdachte niet van zijn bijzondere verantwoordelijkheid als politicus om uitlatingen te vermijden die voeding kunnen geven aan intolerantie en die het respect voor de gelijkwaardigheid van anderen als het fundament van een democratische en pluralistische samenleving ondergraven70.. Dat geldt naar het oordeel van het hof temeer als de uitlating, zoals hier, voeding geeft aan de negatieve beeldvorming ten aanzien van een bevolkingsgroep die binnen de Nederlandse samenleving een minderheid vormt.

Gelet op hetgeen hierna omtrent de strafoplegging zal worden bepaald, bezien in relatie tot de omstandigheid dat ter zake van het misdrijf van artikel 137c, eerste lid Sr een gevangenisstraf kan worden opgelegd tot een maximum van één jaar, acht het hof een veroordeling van de verdachte voor de uitlating in dit geval ook niet onevenredig aan het daarmee beoogde doel71.. Het hof is in het licht daarvan en op grond van al het vorenoverwogene van oordeel dat een veroordeling van de verdachte in een democratische samenleving noodzakelijk is als bedoeld in artikel 10, tweede lid EVRM.

Op voormelde gronden kan een veroordeling van de verdachte ter zake van het bewezenverklaarde feit naar het oordeel van het hof niet leiden tot een schending van artikel 10 EVRM, zodat, nu ook overigens geen omstandigheid aannemelijk is geworden die de strafbaarheid van het bewezenverklaarde uitsluit, het bewezenverklaarde strafbaar is. De hierop betrekking hebbende verweren worden verworpen.”

48. In de toelichting op het middel wordt gesteld dat uit de jurisprudentie van het EHRM blijkt dat ten aanzien van uitspraken van een politicus hogere eisen moeten worden gesteld aan de toelaatbaarheid van de inperking van de vrijheid van meningsuiting en dat het hof in zijn overwegingen geen blijk heeft gegeven dat het een dergelijke hogere mate van bescherming heeft toegekend. De omstandigheden die het hof ten grondslag legt aan de verwerping van het verweer op grond van art. 10 EVRM vinden volgens de steller van het middel geen steun in de jurisprudentie van het EHRM. Daarbij is het volgens de steller van het middel onbegrijpelijk dat het hof heeft geoordeeld dat de uitlating "voeding geeft aan de negatieve beeldvorming ten aanzien van een bevolkingsgroep die (...) een minderheid vormt", nu het hof aan de andere kant (op pag. 39 van het arrest) erkent dat verdachte heeft gedoeld op de oververtegenwoordiging in de criminaliteit van de betreffende bevolkingsgroep, althans leden daarvan en dat zijn uitlatingen waren voorzien van getallen of percentages. Volgens de steller van het middel geeft het hof er geen blijk van enig gewicht toe te kennen aan de politieke aspecten van de uitlating, noch aan het feit dat het uitlatingen van een gekozen volksvertegenwoordiger betreft, hetgeen door het EHRM van grote betekenis wordt geacht. Het hof stelt bij de beoordeling van de vraag of een veroordeling van de verdachte ter zake van het bewezenverklaarde feit 'in een democratische samenleving noodzakelijk' is voorop dat juist in het belang van die democratische rechtsstaat zeer terughoudend moet worden omgegaan met het verbieden van meningsuitingen, dat dit ook geldt voor meningsuitingen die 'offend, shock or disturb the State or any sector of the population', temeer als de uitlatingen afkomstig zijn van een tot de oppositie behorende politicus. Ook bij de uiteenzetting van de omstandigheden die het hof van belang acht voor de beantwoording van de vraag of er sprake is van een “pressing social need” besteedt het hof aandacht aan het feit dat de verdachte zijn uitlating deed op een (partij)bijeenkomst naar aanleiding van de binnenkomende uitslagen van de gemeenteraadsverkiezingen en dat er sprake van een politieke context. Het hof verwijst hierbij ook naar EHRM 7 december 1976, nr. 5493/72 (Handyside t. Verenigd Koninkrijk), waarin de ruimte voor de vrijheid van meningsuiting wordt onderstreept, EHRM 23 april 1992, nr. 11798/85 (Castells t. Spanje), betreffende een politicus die de Spaanse autoriteiten bekritiseerde wegens nalatigheid moorden en aanslagen op burgers in Baskenland te onderzoeken en waarin onder meer werd benadrukt dat de vrijheid van meningsuiting voor iedereen belangrijk is, maar in het bijzonder voor een politicus die zijn kiezers vertegenwoordigt en EHRM 16 juli 2009, nr. 15615/07 (Féret t. België) waarin dit werd herhaald en daaraan werd toegevoegd dat het van cruciaal belang dat is dat politici in hun speeches uitspraken vermijden die voeding geven aan onverdraagzaamheid. De stelling dat het hof er geen blijk van geeft enig gewicht toe te kennen aan de politieke aspecten van de uitlating of aan het feit dat het een uitlating van een politicus betreft, is dus onjuist. Het hof heeft daar juist wel acht op geslagen, maar geeft aan dat dit de verdachte niet ontslaat van zijn bijzondere verantwoordelijkheid als politicus om uitlatingen te vermijden die voeding kunnen geven aan intolerantie en die het respect voor de gelijkwaardigheid van anderen als het fundament van een democratische en pluralistische samenleving ondergraven. Dit oordeel vindt ook steun in de jurisprudentie van het EHRM. In het zojuist genoemde arrest Féret t. België geeft het EHRM onder meer aan dat het cruciaal is voor politici om bij het uiten van hun mening in het openbaar opmerkingen te vermijden die onverdraagzaamheid zouden kunnen bevorderen. Het is hun plicht om de democratie en haar principes te verdedigen, omdat hun uiteindelijke doel is om te regeren. In r.o. 76 van dat arrest overweegt het EHRM dat hoewel in verkiezingstijd aan politieke partijen een grote vrijheid van meningsuiting toekomt, dat anders kan liggen als het racistische of xenofobe uitspraken betreft. In die gevallen kan de context van verkiezingen haat en intolerantie aanwakkeren doordat de standpunten van kandidaten bij verkiezingen zich kunnen verharden en stereotype formuleringen de overhand kunnen krijgen op redelijke argumenten. De impact van racistische en xenofobe uitspraken wordt dan groter en schadelijker.

49. Het, onder meer in art. 10 EVRM gegarandeerde, recht op vrijheid van meningsuiting staat volgens vaste rechtspraak van de hoge Raad aan een strafrechtelijke veroordeling ter zake van groepsbelediging in de zin van art. 137c Sr niet in de weg indien zo een veroordeling een op grond van art. 10 lid 2 EVRM toegelaten - te weten een bij de wet voorziene, een gerechtvaardigd doel dienende en daartoe een in een democratische samenleving noodzakelijke - beperking van de vrijheid van meningsuiting vormt.

50. De vrijheid van meningsuiting is essentieel voor de democratische samenleving en voor de ontwikkeling van ieder individu. De bescherming van de vrijheid van meningsuiting reikt zover dat die in beginsel elke uiting, ongeacht inhoud en medium van overbrenging, kan omvatten. De enige inhoudelijke beperking van de vrijheid van meningsuiting die het EHRM meermalen heeft onderstreept betreft de verbreiding van racistisch gedachtegoed, Nazi-ideologie, Holocaust ontkenning en aanzetten tot haat en rassendiscriminatie. Wat in beginsel wel kan vallen onder vrijheid van meningsuiting mag niet worden gebruikt om de vrijheden en fundamentele rechten die door de Conventie worden beschermd, te ondermijnen (artikel 17 EVRM). Anders werkt de paradox van verdraagzaamheid: absolute verdraagzaamheid kan leiden tot het tolereren van propaganda voor onverdraagzaamheid. In dit verband plaats ik een kanttekening bij het arrest van het hof.

51. Volgens het hof is het verbod van misbruik van recht (artikel 17 EVRM) hier niet aan de orde. Kennelijk heeft het hof daarbij het oog op de directe inhoudelijke beperking die uit artikel 17 op de reikwijdte van artikel 10 eerste lid EVRM kan voortvloeien.72.Dat is evenwel niet de enige manier waarop artikel 17 EVRM in de rechtspraak van het EHRM doorwerkt wanneer een beroep gedaan wordt op artikel 10 EVRM. In de rechtspraak van het EHRM worden aangaande artikel 17 EVRM vier verschillende wijzen van toepassing onderscheiden.73.Als eerste noem ik de directe toepassing, ook wel de guillotine-benadering genoemd, waardoor bepaalde uitingen simpelweg vallen buiten de reikwijdte, de rationae materiae, van de vrijheid van meningsuiting. Inmenging met dergelijke uitingen door strafrechtelijk optreden levert geen inbreuk op van de vrijheid van meningsuiting. Op die in dit geval niet toepasselijk geachte werking heeft het hof kennelijk het oog als het opmerkt dat artikel 17 EVRM hier niet aan de orde is. Een voorbeeld van een zaak waarin de directe toepasselijkheid van artikel 17 EVRM wel aan de orde is, betreft de Commissiebeslissing in de zaak Glimmerveen en Hagenbeek t. Nederland.74.De klagers in die zaak waren veroordeeld op grond van racistische teksten in een politiek programma. Hun beroep op de vrijheid van meningsuiting vond geen gehoor bij de Commissie omdat het gedachtegoed niet beschermenswaardig was aangezien het zich richtte op het vernietigen van mensenrechten. Vanwege artikel 17 konden klagers geen vruchtbaar beroep doen op artikel 10 van het EVRM. Dezelfde lijn is gevolgd in de zaak Norwood t. het Verenigd Koninkrijk.75.In die zaak was de klager in het VK veroordeeld wegens grove vijandigheid tegen een religieuze groep door een poster van het British National Front naar buiten gericht voor zijn raam te houden waarop de brandende Twin Towers waren afgebeeld met daarbij de tekst “Islam out of Britain – Protect the British People”. De klacht in Straatsburg tegen de veroordeling slaagde niet omdat volgens het EHRM artikel 17 EVRM eraan in de weg staat dat een beroep op artikel 10 met vrucht kan worden gedaan voor activiteiten “aimed at the destruction of any of the rights and freedoms set forth herein”. Het verbinden van een gehele religieuze groep aan daden van terrorisme is volgens het EHRM onverenigbaar met verdraagzaamheid, maatschappelijke vrede en non-discriminatie.76.Een tweede wijze van toepassing wordt aangetroffen in een reeks van zaken waarin artikel 17 EVRM door het EHRM wordt betrokken, niet als inhoudelijke inperking van het bereik van de vrijheid van meningsuiting, maar wel als hulpmiddel bij de analyse van de noodzakelijkheid van een inmenging in de zin van artikel 10 lid 2 EVRM.77.Soms is sprake van een combinatie van de hiervoor genoemde twee manieren van toepassing, waarbij geredeneerd wordt langs de lijn van een ‘zelfs indien’ sanctionerend optreden tegen de uiting (bijv. holocaust ontkenning) als strijdig met een fundamentele vrijheid zou kunnen worden gezien, die inmenging vanwege artikel 17 EVRM als noodzakelijk is aan te merken in een democratische samenleving. In een derde categorie van toepassing komt naar voren dat er weliswaar een inmenging is met de vrijheid van meningsuiting, maar dat die inmenging onder de bijzondere omstandigheden is gerechtvaardigd en gezien de lichte sanctie proportioneel.78.De vierde manier manifesteert zich in zaken waarin het EHRM na een uitgevoerde analyse tot de bevinding komt dat de inmenging met de vrijheid van meningsuiting in de voorgelegde zaken wegens gebezigde racistische of islamofobe taal gerechtvaardigd is, achteraf opmerkt dat een directe toepassing van artikel 17 EVRM niet aangewezen was.79.

52. De stelling dat de omstandigheden die het hof ten grondslag legt aan de verwerping van het verweer op grond van art. 10 EVRM geen steun vinden in de jurisprudentie van het EHRM, acht ik onjuist. Het hof verwijst onder meer naar EHRM 15 oktober 2015, nr. 27510/08 (Perinçek t. Zwitserland) in welk arrest het EHRM een opsomming geeft van de factoren die van belang kunnen zijn bij het beoordelen van de vraag of de beperking noodzakelijk is een democratische samenleving als het gaat om uitlatingen die kunnen leiden tot geweld, haat of intolerantie. Het EHRM noemt onder meer een gespannen politieke of sociale achtergrond, de aard van de uitlatingen, de manier waarop de uitlatingen zijn gedaan en hun vermogen om tot schadelijke gevolgen te leiden. Het EHRM is bijzonder gevoelig voor uitlatingen waarin hele etnische, religieuze of andere groepen worden aangevallen of in een negatief daglicht gesteld. Het gaat steeds om een wisselwerking tussen de verschillende factoren en de benadering van het EHRM van dat soort zaken kan dan ook worden omschreven als zeer contextspecifiek (r.o. 204/208).

53. Het hof acht in onderhavig geval van belang dat de uitlating is gedaan in een voorbereide speech. Hier verwijst het Hof naar EHRM 3 oktober 2019, nr. 55225/14 (Pastörs t. Duitsland) in welke zaak het EHRM fundamenteel belang hechtte aan het feit de toespraak waarin de uitlatingen werden gedaan van tevoren was gepland en dat de woorden bewust waren gekozen (zie r.o. 46). Verder acht het hof van belang dat verdachte zijn publiek actief bij de uitlating betrok. Daarbij verwijst het hof naar EHRM 20 oktober 2015, nr. 25239/13 (M'Bala M'Bala t. Frankrijk). In die zaak woog het EHRM mee dat het publiek werd uitgenodigd te applaudisseren voor een persoon die in Frankrijk bekend stond om zijn negationistische ideeën.

54. Voorts acht het hof het van belang dat de nadruk kwam te liggen op de laatste vraag, dat de bedoeling van de speech was om de zaken zo scherp mogelijk te benoemen en daarbij nieuwswaarden te genereren, opdat het door de pers zou worden overgenomen en uitgezonden. Hierbij verwijst het hof naar EHRM 23 september 1994, nr. 15890/89 (Jersild t. Denemarken), in welke zaak het EHRM overwoog dat de potentiële impact van het medium in kwestie een belangrijke factor is en dat de audiovisuele media vaak een veel directer en krachtiger effect hebben dan de gedrukte media (r.o. 31).

55. Het hof wijst verder op de omstandigheid dat de verdachte wist dat de eerdere uitlating van hem op 12 maart 2014 tot de nodige ophef en beroering had geleid en hij er bij zijn uitlating op 19 maart 2014 toch van heeft afgezien om in de generaliserende aanduiding 'Marokkanen' enige nuance of enig gedragskenmerkend onderscheid aan te brengen, waardoor de Marokkaanse gemeenschap in Nederland in haar geheel in diskrediet werd gebracht en in haar eigenwaarde werd aangetast. Hierbij verwijst het Hof onder meer naar de zaken EHRM 15 maart 2012, nrs. 4149/04 en 41029/04 (Aksu t. Turkije) en EHRM 28 februari 2017, nr. 45416/16 (Le Pen t. Frankrijk) uit welke arresten duidelijk wordt dat het EHRM bijzonder gevoelig is voor uitspraken die een gehele bevolkingsgroep aanvallen of in een negatief daglicht plaatsen.

56. Vervolgens wijst het hof - onder verwijzing naar de zaak Féret t. België - op de bijzondere verantwoordelijkheid van verdachte als politicus om uitlatingen te vermijden die voeding kunnen geven aan intolerantie en die het respect voor de gelijkwaardigheid van anderen als het fundament van een democratische en pluralistische samenleving ondergraven. Tenslotte overweegt het hof dat een veroordeling van verdachte niet onevenredig is aan het daarmee beoogde doel, gelet op de strafoplegging, bezien in relatie tot de omstandigheid dat ter zake van het misdrijf van artikel 137c, eerste lid Sr een gevangenisstraf kan worden opgelegd tot een maximum van één jaar. Hier verwijst het hof naar de zaak EHRM 10 juli 2008, nr. 15948/03 (Soulas en anderen t. Frankrijk), in welke zaak het EHRM herhaalde dat de aard en de ernst van de opgelegde sancties ook factoren zijn waarmee rekening moet worden gehouden bij het bepalen van de evenredigheid van de inmenging. De omstandigheden die het hof ten grondslag legt aan de verwerping van het verweer op grond van art. 10 EVRM vinden dus voor een belangrijk deel steun in de jurisprudentie van het EHRM.

57. Het hof geeft aan dat de verdachte de bijzondere verantwoordelijkheid heeft als politicus om uitlatingen te vermijden die voeding kunnen geven aan intolerantie en die het respect voor de gelijkwaardigheid van anderen ondergraven en dat dat temeer geldt als de uitlating, zoals hier, voeding geeft aan de negatieve beeldvorming ten aanzien van een bevolkingsgroep die binnen de Nederlandse samenleving een minderheid vormt. De steller van het middel acht het oordeel van het hof dat de uitlating voeding geeft aan de negatieve beeldvorming ten aanzien van een bevolkingsgroep die in onze samenleving een minderheid vormt, onbegrijpelijk nu het hof op pag. 39 van het arrest erkent dat verdachte heeft gedoeld op de oververtegenwoordiging in de criminaliteit van de betreffende bevolkingsgroep, althans leden daarvan en dat zijn uitlatingen (JS: in interviews en een verkiezingsdebat) waren voorzien van getallen of percentages. In de overwegingen op pag. 39 waar de steller van het middel op doelt, geeft het hof aan waarom het van oordeel is dat de uitlating een bijdrage kan leveren aan het publiek debat (zie ook de bespreking van het zesde middel). Het hof heeft vervolgens uitgelegd dat ook in het kader van het publiek debat het recht op vrijheid van meningsuiting niet onbeperkt is en dat de uitlating onnodig grievend was omdat de verdachte de uitlating heeft gedaan ten aanzien van een minderheidsgroep in Nederland, zonder nadere uitleg, motivering of nuancering, waarbij hij zich op een weldoordachte wijze, met gebruikmaking van retoriek, tegenover een voorbereid publiek, voor het oog van de camera over deze gehele groep in negatieve zin heeft uitgelaten, terwijl hij wist dat de in die uitlating gebruikte bewoordingen eerder al tot ophef en beroering hadden geleid. Daar voegt het hof bovendien nog aan toe dat de (partij)politieke context zonder nadere toelichting op dat moment niet voor derden kenbaar was. Daarbij is louter de subjectieve intentie van verdachte niet beslissend (zie de bespreking van het tweede en het zesde middel). De overwegingen ten aanzien van de (partij)politieke context doen dus niet af aan de begrijpelijkheid van het oordeel van het hof dat de uitlating voeding geeft aan de negatieve beeldvorming ten aanzien van een bevolkingsgroep die in onze samenleving een minderheid vormt.

58. Het oordeel van het hof dat de inmenging in de vrijheid van meningsuiting van verdachte noodzakelijk is in een democratische samenleving als bedoeld in het tweede lid van art. 10 EVRM – onder meer omdat de uitlating voeding geeft aan de negatieve beeldvorming ten aanzien van een bevolkingsgroep die binnen de Nederlandse samenleving een minderheid vormt – getuigt niet van een onjuiste rechtsopvatting. Ik verwijs naar de bespreking van het toetsingskader voor groepsbelediging hiervoor waarbij ik reeds inging op de zaak Erbakan t. Turkije (EHRM 6 juli 2006, nr. 5905/00) waarin het EHRM benadrukte dat tolerantie en respect voor de gelijkwaardigheid van alle mensen de basis vormen van een democratische en pluralistische samenleving, dat de strijd tegen alle vormen van onverdraagzaamheid een integraal onderdeel is van de bescherming van de mensenrechten en dat het daarom van cruciaal belang is dat politici in hun openbare toespraken geen opmerkingen verspreiden die de onverdraagzaamheid kunnen voeden. Dergelijke uitlatingen dreigen namelijk de democratie en de daaraan inherente mensenrechten – waarvan het funderend principe de menselijke waardigheid is die aan ieder individu wordt toegedacht – te ondermijnen (zie de woorden van oud-AG Knigge in ECLI:NL:PHR:2014:1479). Mede met het oog op de strekking van artikel 17 EVRM acht ik, gegeven de feitelijke vaststellingen door het hof, de beoordeling van de noodzakelijkheid van de inmenging in een democratische samenleving in deze zaak in overeenstemming met de normering van artikel 10 lid 2 EVRM door het EHRM.80.Het oordeel van het hof is niet onbegrijpelijk en toereikend gemotiveerd.

59. Het middel faalt.

60. Ambtshalve heb ik geen gronden aangetroffen die tot vernietiging van de bestreden uitspraak aanleiding behoren te geven.

61. Deze conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden