HR, 03-05-2013, nr. 12/00514

Deze zaak gaat over een vordering tot compensatie voor vertraging van een vlucht op grond van EG-Verordening 261/2004 tot vaststelling van gemeenschappelijke regels inzake compensatie en bijstand aan luchtreizigers bij instapweigering en annulering of langdurige vertraging van vluchten (hierna: de ‘Verordening’). In zijn uitspraak van 19 november 2009 in de zaak met nummers C-432/07 en C-402/07, NJ 2010, 137 (hierna: het ‘Sturgeon-arrest’) heeft het HvJEU, kort gezegd, beslist dat art. 6 en 7 van de Verordening reizigers een recht op compensatie geven in geval van vertraging. De door Transavia op 13 juli 2007 uitgevoerde vlucht (Salzburg — Rotterdam) was vertraagd, in verband waarmee [gerekwireerde 1] c.s. Transavia hebben aangesproken tot betaling van compensatie.

Transavia wijst, net zoals andere in Europa actieve luchtvaartmaatschappijen, vorderingen tot betaling van compensatie bij vertraging af. Volgens de luchtvaartmaatschappijen bestaat een dergelijk recht op compensatie niet en kan het ook niet bestaan. Op de motivering van dit door verschillende gerenommeerde juristen onderschreven2. standpunt wordt onder (iii) nader ingegaan. Volgens de luchtvaartmaatschappijen, zoals Transavia, dienen nationale procedures te worden aangehouden totdat het HvJEU zich hierover opnieuw heeft uitgesproken. Het in het Sturgeon-arrest aangenomen recht op compensatie bij vertraging is thans inzet van ten minste een vijftal prejudiciële procedures bij het HvJEU.

Het gaat om verwijzingen van de volgende gerechtelijke instanties uit een drietal lidstaten:

In de eerstgenoemde prejudiciële procedure zijn in mei 2011 schriftelijke opmerkingen ingediend en is een mondelinge behandeling gevraagd. De mondelinge behandeling in deze zaak zal gezamenlijk met die in de als tweede genoemde prejudiciële procedure plaatsvinden op 20 maart 2012.

Gelet op het huidige tempo van de procedure en de institutionele en financiële belangen die daarbij zijn betrokken, dient ermee rekening te worden gehouden dat een prejudicieel arrest nog geruime tijd op zich zal laten wachten. Tegen deze achtergrond heeft Transavia, evenals andere luchtvaartmaatschappijen, nog steeds en onverminderd belang bij een zo spoedig mogelijke aanhouding van alle op art. 6 en 7 van de Verordening gebaseerde procedures over vertragingsclaims van passagiers.

De zaken over compensatie voor vertraging van een vlucht behoren vrijwel zonder uitzondering tot de competentie van de sectoren kanton, omdat zij onder de appelgrens van art. 332 lid 1 Rv vallen. De kantonrechters spreken in deze zaken recht als hoogste nationale rechter.

Zij zijn volgens luchtvaartmaatschappijen zoals Transavia gehouden tot prejudiciële verwijzing en/of aanhouding van de zaak. Zoals onder (iii) nader toegelicht, bestaat namelijk in elk geval redelijke twijfel over het recht op compensatie bij vertraging en over de geldigheid/verbindendheid van art. 6 en 7 van de Verordening in het licht van het Verdrag van Montreal.3.

Behalve de sector kanton van de Rechtbank Breda in zijn vonnis van 25 mei 2011, volgen alle andere kantonrechters het beleid om geen prejudiciële vragen te stellen aan het HvJEU en de zaken niet aan te houden met het oog op het vijftal lopende prejudiciële procedures.4. Hun beleid staat haaks op de situatie in onder meer het Verenigd Koninkrijk en Duitsland. In het Verenigd Koninkrijk wordt conform een expliciete beslissing daarover in de Britse verwijzingsuitspraak thans de behandeling van alle vertragingsclaims aangehouden. Zoals Transavia in feitelijke instanties met verwijzing naar uitspraken van verschillende rechtscolleges heeft gesteld, is dat ook de veelvuldig gevolgde lijn in de Duitse rechtspraak. Door dit divergerende verwijzings- en aanhoudingsbeleid in de lidstaten worden luchtvaartmaatschappijen in de verschillende lidstaten ongelijk behandeld.

Voordat het Gerechtshof Amsterdam uitspraak deed in de zaak onder zaaknummer 200.077.860/01 (China Southern/EUclaim), hielden de kantonrechters te Haarlem, Den Haag en Alkmaar lopende zaken aan in afwachting van het arrest danwel de uitkomst van een appelprocedure die loopt bij het Gerechtshof's‑Gravenhage.5. Inmiddels heeft in ieder geval de kantonrechter te Haarlem op 28 december 2011, met verwijzing naar het eerder bedoeld Amsterdamse arrest, een aantal vonnissen gewezen waarin de betrokken luchtvaartmaatschappij werd veroordeeld tot compensatie van vertragingsschade.6. Meer van dergelijke vonnissen lijken in aantocht. Zo heeft de Haarlemse kantonrechter op 23 januari 2012 een mondelinge behandeling gepland in circa 90 vergelijkbare procedures. De kantonrechters te Amsterdam hebben tot dusverre niet beslist dat zaken worden aangehouden. Alleen al bij de Amsterdamse kantonrechters zijn honderden procedures aanhangig.

De bestuursrechter kiest een andere lijn dan de lagere civiele rechters. De rechtbank Haarlem, sector bestuursrecht, heeft op 5 december jl. in een zaak over bestuursrechtelijke handhaving van de Verordening door de Staat wel een aanhouding gelast, in afwachting van de uitkomst van de bij het HvJEU aanhangige procedures (AWB 11 -4680: Transavia Airlines/de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu). In die zaak heeft de Staat, onder embargo, onder meer de schriftelijke opmerkingen van de Raad van Ministers en het Europees Parlement in de prejudiciële procedure C-629/10 TUI Travel c.s./The Civil Aviation Authority in het geding gebracht.

Deze schriftelijke opmerkingen van de Raad en het Europees Parlement zijn, ondanks een daartoe strekkend verzoek van TUI Travel, niet openbaar gemaakt. Gelet op het arrest van het HvJEU in de gevoegde zaken C-514/07 P, C-528/07 P en C-532/07 P Association de la presse internationale ASBL (API) van 21 september 2010, mag TUI Travel, die als partij in de prejudiciële procedure de beschikking heeft gekregen over deze schriftelijke opmerkingen, deze stukken niet openbaren. De Raad en het Europees Parlement hebben deze schriftelijke opmerkingen ingediend op de voet van art. 23 van het Statuut van het HvJEU, omdat de Britse High Court naast vragen van uitleg, ook de vraag heeft gesteld of de Verordening verbindend is. Het standpunt van de Raad en het Europees Parlement zal onvermijdelijk ook de vraag betreffen of zij bedoelden in de door hun vastgestelde Verordening aan passagiers een recht op compensatie toe te kennen bij vertraging.

Er zijn thans twee cassatieberoepen aanhangig bij de Hoge Raad over de onderhavige problematiek (onder rolnummer 11/05366 en rolnummer 12/00187), die zijn gericht tegen een vonnis van de kantonrechter op grond van art. 80 RO. Overigens heeft de Amsterdamse Rechtbank in een op 11 mei 2011 gewezen vonnis7. aangekondigd een verzoek te doen aan de Procureur-Generaal bij de Hoge Raad tot het instellen van cassatieberoep in het belang der wet. Voor zover bekend is daarop thans nog niet beslist door de Procureur-Generaal. In het vonnis erkent de Rechtbank dat er twijfel mogelijk is over het bestaan van een recht op compensatie bij vertraging. De Rechtbank heeft de Procureur-Generaal daarom verzocht aan de Hoge Raad voor te leggen of onder deze omstandigheden de rechtsplicht bestaat om alle vertragingszaken aan te houden dan wel zelf prejudiciële vragen te stellen.

Inmiddels is van het arrest van het Hof Amsterdam in de zaak onder zaaknummer 200.077.860/01 (China Southern/EUclaim) bij exploot van 18 januari 2012 cassatieberoep ingesteld.

De hieronder sub (iii) nader toe te lichten premisse voor Transavias aanhoudingsverzoek is dat het Sturgeon-arrest onverlet laat dat er ten minste redelijke twijfel mogelijk is over de uitleg en verbindendheid van de Verordening c.q. artikel 6 en 7 daarvan, voor zover het gaat om de gerechtigdheid van passagiers tot compensatie bij vertraging. Tot die conclusie zijn ook de verwijzende rechterlijke instanties in de vijf thans aanhangige prejudiciële procedures, de Rechtbank Amsterdam in voormeld vonnis van 11 mei 2011 en de Haarlemse bestuursrechter gekomen. Uitgaande van de juistheid van dit uitgangspunt dwingt een afweging van belangen tot een aanhouding van de onderhavige zaak (al dan niet na het stellen van prejudiciële vragen) en tot een niet voor misverstand vatbaar signaal aan de bevoegde kantonrechters dat aanhouding van vertragingsclaims is geboden totdat het HvJEU uitspraak zal hebben gedaan.

De aan de naleving van het Sturgeon-arrest verbonden kosten voor de Europese luchtvaartmaatschappijen zijn op jaarbasis geraamd op € 3 tot 5 miljard. Gelet op de al hoge kostendruk en smalle marges op vluchten zijn die kosten disproportioneel en leiden zij tot significante aantasting van de concurrentieverhouding met niet-Europese luchtvaartmaatschappijen. Bovendien dreigt ook binnen de EU een wezenlijke verstoring van de concurrentievoorwaarden. Immers, in Engeland en Duitsland gevestigde luchtvaartmaatschappijen, die in die landen voor vertragingscompensatie worden aangesproken, profiteren van een (feitelijke) aanhouding van vertragingsclaims totdat het HvJEU zal hebben gesproken.

In Nederland is de situatie wezenlijk anders als gevolg van de vele vonnissen van kantonrechters in eerste en enige instantie over dezelfde rechtsvraag. Een veroordeling tot compensatie door een kantonrechter naar aanleiding van een vertragingsclaim leidt tot een onherroepelijke betalingsverplichting. De vonnissen van de kantonrechters hebben kracht van gewijsde, tenzij hoger beroep of cassatie openstaat. Indien zal blijken dat de Verordening onverbindend is of geen recht op compensatie bij vertraging toekent aan passagiers, kunnen de luchtvaartmaatschappijen het betaalde niet als onverschuldigd van deze passagiers terugvorderen. De enige weg die dan resteert voor verhaal van betaalde vertragingscompensatie, voert naar aansprakelijkheid van de Nederlandse Staat wegens schending van het Unierecht c.q. de op de kantonrechters als hoogste rechters rustende verplichting tot prejudiciële verwijzing en aanhouding van vertragingsclaims, gelet op de in elk geval mogelijke redelijke twijfel over het recht op compensatie bij vertraging.

Deze twijfel hebben de luchtvaartmaatschappijen uitvoerig gemotiveerd en gedocumenteerd gesteld in alle procedures.

Tegenover deze belangen staan de volgens de luchtvaartmaatschappijen niet-bestaande compensatieaanspraken van passagiers, die zich baseren op een uitleg van art. 6 en 7 van de Verordening volgens het Sturgeon-arrest. Deze aanspraken betreffen telkens verhoudingsgewijs lage bedragen. Mocht later blijken dat het HvJEU vasthoudt aan zijn in het Sturgeon-arrest gegeven uitleg, dan zullen de aanspraken van passagiers rente kweken. De tijdspanne dat de individuele reizigers moeten wachten op een beslissing op hun vorderingen is, mede gelet op het voorgaande, niet zodanig lang dat individuele reizigers onevenredig nadeel ondervinden van een schorsing. Zulks klemt te meer, nu Transavia en de overige luchtvaartmaatschappijen wel aan passagiers op vertraagde vluchten zorg en bijstand verlenen overeenkomstig de Verordening en het onder het Verdrag van Montréal bestaande recht op vergoeding van vertragingsschade (art. 19) evenmin ter discussie staat. Dergelijke vertragingsschade wordt vergoed. De (geaggregeerde) belangen van de individuele reizigers dienen daarom minder zwaar te wegen dan de belangen van de luchtvaartmaatschappijen zoals Transavia.

De bestuursrechter te Haarlem heeft dit in zijn in randnummer 11 bedoelde uitspraak erkend en heeft de bestuursrechtelijke zaken op deze grond aangehouden. Voor de rechtbank Haarlem is een essentiële overweging dat:

De rechtbank is dus van oordeel dat zolang er geen duidelijkheid is verkregen aangaande de vraag of de Verordening een recht op compensatie toekent in geval van een vertraging zoals aangenomen in het Sturgeon-arrest, het belang van de luchtvaartmaatschappijen bij schorsing van de handhaving van dit recht zwaarder moet wegen dan het belang van de passagier bij (spoedige) uitbetaling van compensatie in geval van vertraging.

In de procedure voor de kantonrechter is door Transavia beargumenteerd waarom er ten minste redelijke twijfel mogelijk is over de uitleg en verbindendheid van de Verordening c.q. artikel 6 en 7 daarvan, voor zover het gaat om de gerechtigdheid van passagiers tot compensatie bij vertraging. Voor het betoog van Transavia wordt ter nadere adstructie van haar aanhoudingsverzoek in de eerste plaats verwezen naar de conclusie van antwoord en de conclusie van dupliek. Het onderstaande resumé dient in de eerste plaats ter nadere toelichting voor de door de Hoge Raad te maken belangenafweging bij de beoordeling of een aanhouding is geboden. De aan art. 80 Wet RO inherente8. beperkingen van de toetsing in cassatie staan er — in elk geval; zie echter ook onderdeel 1 — niet aan in de weg dat de Hoge Raad in het kader van die afweging acht slaat op de mogelijke redelijke twijfel over de uitleg en verbindendheid van de Verordening.

Sterk verkort samengevat berust het betoog van Transavia op een tweetal gronden. De eerste grond is dat het IATA-arrest (HvJEU 10 januari 2006, NJ 2006, 372) en een reeks van uitspraken van rechters van de lidstaten, alsmede publicaties en opinies van gerenommeerde juristen, reeds aantonen dat er ten minste gronden zijn voor redelijke twijfel omtrent de geldigheid en juiste uitleg van de Verordening. De tweede grond bestaat uit het gemotiveerde en gedocumenteerde betoog van Transavia dat de Verordening, in de daaraan door het HvJEU gegeven uitleg, ongeldig is, althans dat die uitleg onjuist is, en dat het HvJEU in de aanhangige prejudiciële procedures dienovereenkomstig zal oordelen.

Vaste rechtspraak van het HvJEU is dat de uitleg die het HvJEU geeft aan een voorschrift van het Unierecht, de betekenis en de strekking van dat voorschrift zoals het sedert het tijdstip van zijn inwerkingtreding moet of had moeten worden verstaan en toegepast, zo nodig verklaart en preciseert. Hieruit volgt dat het aldus uitgelegde voorschrift door de rechter ook kan en moet worden toegepast op rechtsbetrekkingen die zijn ontstaan en tot stand gekomen vóór het arrest waarbij op het verzoek om uitlegging is beslist, indien voor het overige is voldaan aan de voorwaarden waaronder een geschil over de toepassing van dat voorschrift voor de bevoegde rechter kan worden gebracht (HvJEU 13 april 2010 zaak C-73/08, NJ 2010, 394Bressol & Chaverot, HvJEU 2 februari 1988, zaak 24/86, Jurispr. blz. 379 Blaizot e.a. en HvJEU 5 december 1995, C415/93, Jurispr. blz. I-4921 Bosman). Een door het HvJEU in de thans aanhangige prejudiciële procedures te wijzen arrest zal ook voor het onderhavige geval van belang zijn.

Zulks vereist dan echter wél dat deze en andere procedures over vertragingsvorderingen nog niet in een in kracht van gewijsde gegane uitspraak hebben geresulteerd. Om kracht van gewijsde te voorkomen kunnen luchtvaartmaatschappijen uitsluitend cassatieberoep instellen, wat in enkele zaken ook zal worden gedaan.

De weigering van de kantonrechter in zijn tussenvonnis van 20 oktober 2011 en zijn eindvonnis van 28 december 2011 om prejudiciële vragen te stellen althans zijn uitspraak aan te houden in afwachting van het vijftal aanhangige prejudiciële procedures, komt, gelet op de hierboven sub A (iii) aangevoerde gronden voor redelijke twijfel over de geldigheid en/of de uitleg van de Verordening, in strijd met een fundamentele verplichting van Unierecht.

Art. 80 RO brengt met zich dat de kantonrechter als hoogste rechter fungeert ten aanzien van de in deze zaak opgeworpen vragen van geldigheid en uitleg van de Verordening. Op grond van art. 267 VWEU is de kantonrechter daarom verplicht prejudiciële vragen te stellen.12. De Informatienota voor de indiening van prejudiciële verzoeken door de nationale rechters (2009/C 297/01) formuleert (onder 12) een uitzondering op deze verplichting, namelijk dat er ter zake al rechtspraak is en eventuele nieuwe regelgeving geen echte twijfel doet rijzen over de mogelijkheid om die toe te passen, of de juiste uitlegging van het toepasselijke recht evident is. Elke nationale rechter moet bovendien het HvJEU een vraag stellen wanneer hij betwijfelt of een handeling van de instellingen van de EU geldig is (Informatienota, onder 16). Art. 4 lid 2 VWEU legt voorts op de nationale rechters de verplichting om loyaal met het HvJEU samen te werken bij de toepassing van het Unierecht in de lidstaten.

Art. 80 RO belet rechtens geen cassatieberoep dat (mede) tot inzet heeft de rectificatie van de schending van de op de kantonrechter rustende Unierechtelijke verplichting om prejudiciële vragen te stellen aan het HvJEU. In zijn arrest van 20 oktober 2011, C-396/09 (Interedil) oordeelde het HvJEU dat de bevoegdheid van een lagere nationale rechter om prejudiciële vragen te stellen niet kan worden beperkt door een nationale procedureregel die binding aan het oordeel van een hogere nationale rechter voorschrijft, wanneer die regel hem belet te voldoen aan zijn communautaire verplichting zorg te dragen voor de volle werking van de bepalingen van het Unierecht. Evenzo mag een nationale procedureregel zoals art. 80 RO geen beletsel vormen voor de cassatierechter om prejudiciële vragen te stellen of de procedure aan te houden met het oog op al bij het HvJEU aanhangige prejudiciële procedures, althans om de lagere rechter op te dragen zulks te doen.

Zowel de Hoge Raad als de kantonrechter zijn immers gehouden om zorg te dragen voor de volle werking van het Unierecht.

De communautaire verplichting van de kantonrechter als hoogste rechter om prejudiciële vragen te stellen is een fundamentele verplichting van Unierecht. De schending van die verplichting ‘doorbreekt’ de in art. 80 lid 1 RO neergelegde beperking van de cassatietoetsing van niet-appellabele uitspraken van de kantonrechter, net zoals in eerdere rechtspraak is aanvaard dat de schending van fundamentele rechtsbeginselen een grond is voor cassatie van niet-appellabele uitspraken van de kantonrechter (zie randnummer 1). De weigering van de kantonrechter om prejudiciële vragen te stellen aan het HvJEU en de daaraan ten grondslag liggende rechtsoordelen over het Unierecht laten zich derhalve in cassatie toetsen. Voor zover rechtens niet van een doorbrekingsgrond kan worden gesproken, dient de uit art. 80 RO voortvloeiende beperking van de cassatiegronden in art. 79 RO buiten toepassing te blijven, teneinde de volle werking van het Unierecht te kunnen verzekeren en staatsaansprakelijkheid wegens schending van het Unierecht te kunnen vermijden.

Het vonnis van de kantonrechter is in ieder geval onbegrijpelijk althans onvoldoende gemotiveerd en wel zodanig, dat het niet de in art. 80, lid 1 onder a RO bedoelde gronden bevat waarop dit vonnis berust. De kantonrechter is namelijk in zijn tussen- en eindvonnis ten onrechte in het geheel niet ingegaan op het in CvA § 2 en 15 en CvD § 4 door Transavia aangevoerde verweer dat sprake is van bijzondere omstandigheden zoals bedoeld in art. 5 lid 3 van de Verordening, zodat [gerekwireerde 1] c.s. geen recht hebben op compensatie. Deze bijzondere omstandigheden komen er, kort samengevat, op neer dat de vertraging is ontstaan als gevolg van hevige sneeuwval die ertoe leidde dat een eerdere vlucht vertraging opliep en het toestel zodanig laat arriveerde in Salzburg dat de luchthaven werd gesloten voordat het toestel weer kon vertrekken. Transavia heeft terzake van deze — als zodanig onbestreden stellingen — een voldoende concreet en specifiek getuigenbewijsaanbod gedaan in CvD nr. 5.1.

Transavia vordert dat de Hoge Raad

De kosten van dit exploot zijn voor mij, deurwaarder, € 76,17, vermeerderd met € 30,80 aan verschotten (7× LRD informatie), derhalve totaal € 106,97 (exclusief btw)

de hierboven genoemde verschotten zijn voor de goede verrichting van de ambtshandeling noodzakelijk. De gerechtsdeurwaarder heeft geen rechtstreeks of middellijk belang in de onderneming of derde die deze verschotten factureerde.

toegevoegd kandidaat-gerechtsdeurwaarder