HR, 24-12-2010, nr. 10/01452

In geschil is of de kranen zijn aan te merken als onroerende zaken in de zin van artikel 2, eerste lid, van de Wet op belastingen van rechtsverkeer (hierna: de Wet).’

Partijen zijn het erover eens dat, indien de kranen onroerende zaken zijn, eiseres ingevolge het recht van opstal in 2002 de juridische eigendom van de kranen heeft verkregen en dat zij op 3 mei 2004 de economische eigendom van de kranen heeft verkregen. Het geschil ziet in dat geval uitsluitend op de verkrijging van de economische eigendom van de kranen op 3 mei 2004.

Voor de beantwoording van de vraag of de kranen roerend of onroerend zijn dient te worden aangesloten bij de civielrechtelijke criteria ter zake. (…)

Ingevolge artikel 3, eerste lid Boek 3 Burgerlijk Wetboek zijn onroerend werken die duurzaam met de grond zijn verenigd, hetzij rechtstreeks, hetzij door vereniging met andere gebouwen of werken.

De kranen kunnen in voormelde zin duurzaam met de grond verenigd zijn doordat zij naar aard en inrichting bestemd zijn om duurzaam ter plaatse te blijven. Bij de beantwoording van de vraag of de kranen bestemd zijn om duurzaam ter plaatse te blijven moet mede worden gelet op de bedoeling van de bouwer of de opdrachtgever. Zowel aan de bestemming om duurzaam ter plaatse te blijven als aan de bedoeling van de bouwer of de opdrachtgever komt slechts betekenis toe voor zover deze naar buiten kenbaar is uit bijzonderheden van aard en inrichting van de kranen (vgl. HR 13 mei 2005, nr. 37 523, BNB 2005/211).

Vaststaat dat de kranen in 2002 op het terrein zijn aangevoerd, in elkaar zijn gezet en in bedrijf zijn gesteld om ter plaatse zeeschepen te laden en te lossen, en dat zulks ook de bedoeling van eiseres en/of A B.V. is geweest. Deze situatie is tot de zitting van 20 januari 2009 niet veranderd. Tevens staat vast dat de kranen zijn geplaatst op rails. De kranen kunnen, anders dan bijvoorbeeld de ter zitting genoemde identieke Nelcon-kraan die op rupsbanden is geplaatst, uitsluitend over de rails heen en weer bewegen over een afstand van maximaal 600 tot 800 meter. Gelet op deze omstandigheden, de afmetingen en het gewicht van de kranen, de tot de gedingstukken behorende foto's en het tijdsverloop tussen 2002 en de zitting van 20 januari 2009, moeten de kranen naar het oordeel van de rechtbank worden aangemerkt als te zijn bestemd om duurzaam ter plaatse te blijven.

De door eiseres aangedragen argumenten leiden niet tot een ander oordeel. De rechtbank overweegt daartoe als volgt.

Eiseres heeft aangevoerd — samengevat — dat de kranen technisch gezien (betrekkelijk) eenvoudig verplaatsbaar zijn en daarop zijn voorbereid, dat een verplaatsing financieel en bedrijfseconomisch verantwoord is en dat soortgelijke kranen ook regelmatig worden verplaatst binnen en buiten de Rotterdamse haven.

Nog daargelaten het antwoord op de vraag in hoeverre de omstandigheid dat andere havenkranen regelmatig worden verplaatst licht werpt op de hoedanigheid — roerend of onroerend — van de hier in geding zijnde kranen, is ter zitting gebleken dat de in bijlage 13 bij het beroepschrift vermelde kranen andere typen betreffen die niet zonder meer te vergelijken zijn met de kranen, onder andere omdat zij — op één kraan na — een aanmerkelijk kleiner hijsvermogen dan de kranen hebben.

De omstandigheden dat de kranen technisch gezien (betrekkelijk) eenvoudig verplaatsbaar zijn en daarop zijn voorbereid en dat een verplaatsing financieel en bedrijfseconomisch verantwoord is, dwingen op zichzelf niet tot de conclusie dat de kranen roerend zijn (vgl. HR 17 november 2006, nr. 41 722, BNB 2007/51). Evenmin is voor een duurzame vereniging in de zin van artikel 3 van Boek 3 Burgerlijk Wetboek een vaste verbinding in technische zin vereist (vgl. HR 31 oktober 1997, nr. 16 404, NJ 98, 97). In het licht van de onder 4.5 genoemde feiten en omstandigheden acht de rechtbank de voormelde omstandigheden onvoldoende zwaarwegend om af te doen aan het onder 4.5 gegeven oordeel.

Eiseres heeft verder onweersproken aangevoerd dat de kranen qua afmetingen en capaciteit te groot zijn voor de huidige locatie. De kranen zijn niettemin aangeschaft om een belangrijke klant te behouden en het was vanaf de plaatsing van de kranen in 2002 de bedoeling dat eiseres en de kranen zouden verhuizen naar een andere locatie in de Rotterdamse haven, waar deze klant en andere (nieuwe) klanten beter konden worden bediend. De plaatsing van de kranen op de huidige locatie was dan ook slechts als tijdelijk bedoeld. Dit voornemen tot verhuizing was van meet af aan bekend ‘in de markt’, aldus eiseres.

Bij de beoordeling van deze argumenten zal de rechtbank veronderstellenderwijs er vanuit gaan dat zowel eiseres als A B.V. kan worden aangemerkt als bouwer dan wel opdrachtgever, zoals eiseres bepleit.

De bedoeling van eiseres om te verhuizen is niet een (naar buiten kenbare) bijzonderheid betreffende de aard en inrichting van de kranen, zodat aan die bedoeling reeds om deze reden geen betekenis toekomt.

Voorts hoeft de omstandigheid dat de kranen conform de bedoeling van eiseres en/of A B.V. zodanig zijn gebouwd dat zij eenvoudig verplaatsbaar zijn, niet in de weg te staan aan kwalificatie als onroerende zaak (vgl. HR 13 mei 2005, nr.37 523, BNB 2005/211).

Het feit dat de kranen — overeenkomstig de bedoeling van eiseres en/of A B.V. — zijn voorbereid voor aanpassing aan een spoorbreedte van 30,5 meter acht de rechtbank, in het licht van de onder 4.5 genoemde feiten en omstandigheden en gezien de in verhouding tot de waarde van de kranen geringe kosten daarvan, onvoldoend zwaarwegend om af te doen aan het onder 4.5 gegeven oordeel.

Eiseres heeft tot slot aangevoerd dat op rails geplaatste kranen naar verkeersopvatting roerend zijn. Zo algemeen geformuleerd vindt dit standpunt geen steun in het recht. Ingevolge artikel 4, eerste lid, Boek 3 Burgerlijk Wetboek is de verkeersopvatting van belang voor de vraag of een zaak bestanddeel is van een andere zaak. Deze vraag is evenwel niet in geschil en de vaststaande feiten nopen evenmin ambtshalve tot het oordeel dat de kranen zijn aan te merken als bestanddeel van een andere (onroerende) zaak.

Gelet op het vorenoverwogene dienen de kranen te worden aangemerkt als onroerende zaken in de zin van artikel 2, eerste lid, van de Wet. Het beroep is mitsdien ongegrond.’

In geschil is of de havenkranen ten tijde van de overdracht op 3 mei 2004 zijn aan te merken als onroerende zaken in de zin van artikel 2, eerste lid, van de Wet op belastingen van rechtsverkeer (hierna: de Wet), hetgeen de Inspecteur stelt, doch belanghebbende bestrijdt. Mocht het Hof tot het oordeel komen dat de havenkranen als onroerende zaken zijn aan te merken, dan is voorts in geschil of belanghebbende, gelijk zij stelt, aanspraak kan maken op de vrijstelling van artikel 9, vierde lid, van de Wet.’

De rechtbank heeft geoordeeld dat partijen het erover eens zijn dat, indien de havenkranen onroerende zaken zijn, belanghebbende ingevolge het recht van opstal in 2002 de juridische eigendom heeft verkregen van de havenkranen en dat zij op 3 mei 2004 de economische eigendom van de havenkranen heeft verkregen. Het geschil ziet in dat geval uitsluitend op de verkrijging van de economische eigendom van de kranen op 3 mei 2004. Dit oordeel is in hoger beroep niet bestreden, zodat ook het Hof daarvan uit zal gaan.

Gelijk de rechtbank heeft overwogen, dient voor de beantwoording van de vraag of de havenkranen onroerend zijn, te worden aangesloten bij de civielrechtelijke criteria daarvoor. Dienaangaande geldt dat een gebouw of werk alleen dan onroerend is, indien het duurzaam met de grond is verenigd. Voor de beoordeling van de vraag of een gebouw of werk duurzaam met de grond is verenigd, gelden de volgende vuistregels:

Blijkens de vaststaande feiten en de in het geding gebrachte foto's, tekeningen en omschrijvingen van de havenkranen maken zij deel uit van het bedrijfsterrein waarop belanghebbende haar onderneming ter plaatse exploiteert en vormen ze zowel visueel als functioneel een geheel met de overige onderdelen van het bedrijfsterrein. Het bedrijfsterrein is vanaf de inbedrijfstelling uitsluitend bestemd en gebruikt voor het (doen) uitvoeren van werkzaamheden op het gebied van het expeditie-, opslag, cargadoors- en stuwadoorsbedrijf. De havenkranen zijn voorts aangesloten op het elektriciteitsnet.

Uit de foto's en de in de omschrijvingen en tekeningen van de havenkranen te destilleren uiterlijke kenmerken van de havenkranen leidt het Hof af, dat zij naar aard en inrichting waren bestemd om duurzaam ter plaatse te blijven en dat die bestemming naar buiten kenbaar was. Niet gebleken is van bijzonderheden in aard en inrichting van de havenkranen, waaruit de bedoeling van belanghebbende om deze slechts tijdelijk met de grond te verenigen naar buiten kenbaar was. Als een zodanige bijzonderheid wordt niet aangemerkt het voornemen van belanghebbende de havenkranen te gelegener tijd naar een andere locatie te verplaatsen, aangezien een dergelijk voornemen — ook niet als dat gegeven bekend was bij de gemeente Rotterdam of bij derden — geen afbreuk doet aan de naar buiten kenbare bijzonderheden van de aard en inrichting van de havenkranen. Als een bijzonderheid in vorenbedoelde zin merkt het Hof evenmin aan het feit dat de havenkranen — zoals belanghebbende stelt, doch de Inspecteur betwist — te groot waren voor het bedrijfsterrein waarop deze waren geplaatst omdat zulks niet zonder meer tot het oordeel leidt dat het naar buiten kenbaar was dat bij belanghebbende de bedoeling voorzat om de havenkranen slechts tijdelijk met de grond te verenigen.

Uit deze, naar buiten kenbare, feiten en omstandigheden leidt het Hof af dat de havenkranen bestemd waren om duurzaam ter plaatse te blijven. Daaraan doet niet af dat belanghebbende bereid en in staat is gebleken om de havenkranen te verplaatsen naar een andere locatie.

Op grond van het hiervoor overwogene is het Hof van oordeel dat de havenkranen moeten worden aangemerkt als een onroerende zaak in de zin van artikel 3:3 BW. Derhalve moet worden beslist als hierna is vermeld.

Belanghebbendes beroep op de vrijstelling van artikel 9, lid 4, van de Wet moet worden verworpen. Gelet op de tekst van artikel 3, eerste lid, aanhef en onder c, van de Wet wordt het feit dat belanghebbende in 2002 juridisch eigenaar is geworden van de havenkranen niet aangemerkt als een verkrijging in de zin van artikel 2 van de Wet, en kan derhalve artikel 9, vierde lid, van de Wet geen toepassing vinden.

Gelet op het vorenoverwogene is het hoger beroep ongegrond (…).’

‘Onroerend zijn de grond, de nog niet gewonnen delfstoffen, de met de grond verenigde beplantingen, alsmede de gebouwen en werken die duurzaam met de grond zijn verenigd, hetzij rechtstreeks, hetzij door vereniging met andere gebouwen of werken.’

‘Ingeval een verkrijging als bedoeld in artikel 2, tweede lid, wordt gevolgd door een verkrijging als bedoeld in artikel 2, eerste lid, of andersom, door dezelfde persoon (…) wordt de waarde verminderd met het bedrag waarover ter zake van de eerste verkrijging was verschuldigd (…) overdrachtsbelasting (…).’

‘Art. 3. 1. Als verkrijging wordt niet aangemerkt die krachtens:

Het Hof heeft vervolgens geoordeeld, onder verwijzing naar het arrest van de Hoge Raad van 20 september 2002, nr. 37 128, LJN AE7857, BNB 2002/374, dat de onderhavige woonark is verenigd met de grond, aangezien deze door middel van beugels is verbonden met in de bodem verankerde meerpalen. De tegen dit oordeel gerichte klachten slagen. Het gaat hier om een zaak die blijkens zijn constructie bestemd is om te drijven en drijft, zodat sprake is van een schip in de zin van artikel 8:1 BW. Een schip is in het algemeen een roerende zaak. Een verbinding tussen een schip en de onder dat schip gelegen bodem die toelaat dat het schip met de waterstand mee beweegt, kan niet leiden tot het oordeel dat het schip met de bodem is verenigd in de zin van artikel 3:3, lid 1, BW. Klaarblijkelijk is in het onderhavige geval sprake van een dergelijke verbinding, zodat de woonark niet met de onder die ark gelegen bodem is verenigd in de zojuist bedoelde zin.

's Hofs uitspraak kan niet in stand blijven. Verwijzing moet volgen voor een onderzoek of de onderhavige woonark is verbonden met de oever op een dusdanige wijze dat sprake is van vereniging met die grond in de zin van artikel 3:3, lid 1, BW. Opmerking verdient daarbij dat uit het arrest van de Hoge Raad van 22 juli 1988, nr. 25 546, LJN AA7150, BNB 1988/282, NJ 1989, 257, volgt dat zo'n vereniging in ieder geval niet kan worden aangenomen enkel op grond van een verbinding door middel van kabels en de aansluiting op nutsleidingen en riolering.

Indien het in 4.3 bedoelde vraagpunt bevestigend wordt beantwoord, dient het verwijzingshof tevens te onderzoeken of de vereniging met de oever duurzaam is. Het Hof heeft in het onderhavige geval een duurzame verbinding afgeleid uit onder meer de volgende omstandigheden:

Voor zover de klachten zich richten tegen dit oordeel slagen zij, aangezien de in 4.4.1 vermelde omstandigheden betrekking hebben op de omgeving van de woonark, en niet zijn aan te merken als naar buiten kenbare bijzonderheden van aard en inrichting van de woonark zelf (vgl. HR 17 november 2006, nr. 41 434, LJN AZ2377, BNB 2007/50).’

De andere onderdelen van het middel nemen tot uitgangspunt dat een gebouw of werk onroerend is vanwege de enkele omstandigheid dat het direct of indirect (door vereniging met een ander gebouw of werk) rust op een fundering en aldus ‘aardvast’ met de grond is verenigd, waaraan niet kan afdoen dat de fundering technisch eenvoudig verwijderbaar is. Ook in zoverre treft het middel geen doel aangezien dit uitgangspunt in zijn algemeenheid onjuist is. In de zin van artikel 3:3, lid 1, BW is een gebouw of werk slechts dan duurzaam met de grond verenigd (hetzij rechtstreeks, hetzij door vereniging met een ander gebouw of werk) indien het, mede gelet op de bedoeling van degene door wie of in wiens opdracht het is tot stand gebracht, naar aard en inrichting bestemd is om duurzaam ter plaatse te blijven, en dit ook naar buiten kenbaar is uit bijzonderheden van aard en inrichting van dat gebouw of werk (vgl. HR 6 juni 2003, nr. 36 075, BNB 2003/271, en HR 13 mei 2005, nr. 39 429, BNB 2005/212).

De omstandigheid dat een gebouw of werk op een fundering rust kan — afhankelijk van de omstandigheden van het geval waaronder de aard van de fundering, de aard van het gebouw of werk, en de wijze waarop dat met de fundering verbonden is — wel een factor van betekenis zijn voor de beantwoording van de vraag of het gebouw of werk bestemd is om duurzaam ter plaatse te blijven, maar is daarvoor op zichzelf niet beslissend.

De middelen 4 en 5 komen met rechts- en motiveringsklachten op tegen 's Hofs oordeel dat de zendinstallatie, mede gelet op de bedoeling van de bouwer (belanghebbende), niet bestemd is om duurzaam ter plaatse te blijven.

Voorzover deze klachten voortbouwen op hetzelfde uitgangspunt als hiervoor onder 4.2.3 vermeld, falen zij op de aldaar vermelde gronden.

(…) Daarbij is nog van belang dat de door het Hof vermelde onzekere toekomstige ontwikkelingen en omstandigheden weliswaar kunnen nopen tot verwijdering van bestaande zendinstallatie, maar dat onzekerheid over de lengte van de tijd gedurende welke een werk ter plaatse zal blijven, op zichzelf onvoldoende is voor het oordeel dat dat werk naar zijn aard niet bestemd is om duurzaam ter plaatse te blijven. (…)’

(…) In de zin van artikel 3:3, lid 1, BW is een gebouw of werk slechts dan duurzaam met de grond verenigd (hetzij rechtstreeks, hetzij door vereniging met een ander gebouw of werk) indien het, mede gelet op de bedoeling van degene door wie of in wiens opdracht het is tot stand gebracht, naar aard en inrichting bestemd is om duurzaam ter plaatse te blijven, en dit ook naar buiten kenbaar is uit bijzonderheden van aard en inrichting van dat gebouw of werk (vgl. HR 6 juni 2003, nr. 36 075, BNB 2003/271, en HR 13 mei 2005, nr. 39 429, BNB 2005/212).

Opmerking verdient daarbij dat de wijze waarop het gebouw of werk (technisch) verbonden is met de grond, dan wel met een ander gebouw of werk, één van de aspecten is die in aanmerking moeten worden genomen bij de beoordeling of het gebouw of werk naar aard en inrichting bestemd is om duurzaam ter plaatse te blijven.

Het Hof heeft derhalve blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, door zijn oordeel dat de zendinstallatie onroerend is te baseren op de enkele omstandigheid dat deze verenigd is met het flatgebouw, zonder te toetsen of de zendinstallatie naar aard en inrichting bestemd is om duurzaam ter plaatse te blijven.’

Het Hof heeft, na met juistheid voorop te hebben gesteld dat voor de betekenis van het begrip ‘onroerende zaak’ in de Wet WOZ moet worden aangesloten bij artikel 3:3 van het Burgerlijk Wetboek, geoordeeld dat het stacaravanchalet van belanghebbende naar aard en inrichting is bestemd om duurzaam ter plaatse te blijven, en derhalve onroerend is. (…)

Het Hof heeft vervolgens (…) geoordeeld dat ook de stacaravanchalets die op gehuurde grond zijn geplaatst naar aard en inrichting bestemd zijn om langdurig op dezelfde plaats te blijven staan, dat de aansluitingen op energievoorzieningen, riool, tv en telefoon daarop duiden, en dat de enkele omstandigheid dat deze stacaravanchalets zijn geplaatst op gehuurde grond niet meebrengt dat het er daarom voor moet worden gehouden dat een duurzame plaatsing door de eigenaren niet zal zijn beoogd. Daarmee heeft het Hof tot uitdrukking gebracht dat ook deze stacaravanchalets onroerend zijn.

Laatstgenoemd oordeel wordt door het eerste onderdeel van het middel bestreden, doch tevergeefs. 's Hofs oordeel geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting (vgl. HR 31 oktober 1997, nr. 16 404, NJ 1998/97) en kan, als verweven met waarderingen van feitelijke aard, voor het overige in cassatie niet op zijn juistheid worden getoetst. Het is ook niet onbegrijpelijk of onvoldoende gemotiveerd. Daarbij is van belang dat de bedoeling van de bouwer om gebouwen of werken al dan niet duurzaam met de grond te verenigen slechts relevant is, indien en voorzover die bedoeling kenbaar is uit bijzonderheden van aard en inrichting van die gebouwen of werken.12. Derhalve behoefde de omstandigheid dat de stacaravanchalets zijn geplaatst op gehuurde grond — welke omstandigheid niet kenbaar is uit aard en inrichting van de stacaravanchalets — het Hof niet ervan te weerhouden om op grond van de in aanmerking genomen feiten en omstandigheden te oordelen, naar in zijn uitspraak ligt besloten, dat de stacaravanchalets blijkens de naar buiten kenbare bedoeling van de bouwer of degene die opdracht tot plaatsing heeft gegeven, bestemd zijn om duurzaam ter plaatse te blijven. Dat een stacaravanchalet dat duurzaam met de gehuurde grond is verenigd, door natrekking eigendom wordt van de eigenaar-verhuurder van de grond (artikel 5:20 BW) en dat, zoals B en W stellen, zulks niet de bedoeling kan zijn van degene die zijn stacaravanchalet op gehuurde grond plaatst, doet aan het voorgaande niet af. Hierbij verdient opmerking dat in evenbedoeld geval de huurder van de grond ingevolge artikel 7:216 BW bevoegd is bij het einde van de huur het door hem geplaatste stacaravanchalet weg te nemen.’

Het Hof heeft de vraag of graftekens als die van het Aartsbisdom c.s. duurzaam met de grond zijn verenigd in de zin van art. 5:20 in verbinding met art. 3:3 BW, beoordeeld naar de juiste, door de Hoge Raad in zijn arrest van 31 oktober 1997, nr. 16404, 1998, 97, aanvaarde maatstaven. 's Hofs oordeel dat die vraag bevestigend moet worden beantwoord, geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting omtrent het begrip ‘duurzaam met de grond verenigd’ in voormelde wetsartikelen noch omtrent het begrip ‘naar aard en inrichting bestemd om duurzaam ter plaatse te blijven’, welk begrip een rol kan spelen — en in dit geval ook heeft gespeeld — bij de beantwoording van de vraag of een gebouw of werk duurzaam met de grond verenigd is. Voormeld oordeel is ook alleszins toereikend gemotiveerd. Met juistheid heeft het Hof overwogen dat verkeersopvattingen in dit verband niet in aanmerking kunnen worden genomen nu buiten twijfel is dat de graftekens gezien hun voor een ieder naar buiten kenbare aard en inrichting bestemd zijn om duurzaam ter plaatse te blijven. Dit ontbreken van twijfel is, anders dan met name in onderdeel III.3.4 wordt betoogd, geenszins onverenigbaar met de vaststelling van het Hof dat graftekens, waarbij het Hof kennelijk ook de onderhavige tekens op het oog heeft, gelet op de veelal beperkte fundering of zelfs het ontbreken daarvan, doorgaans gemakkelijk kunnen worden verplaatst of weggenomen. Juist is evenzeer het oordeel van het Hof dat aan de duurzaamheid van de bestemming niet kan afdoen dat de onderhavige grafrechten voor bepaalde tijd — onderscheidenlijk 80, (in strijd met het bepaalde in art. 28 lid 1 Wlb) 10, 20 en 40 jaren — zijn verleend. (…)’

Het Hof heeft zijn oordeel dat het kabelnet onroerend is, hierop gegrond dat het moet worden aangemerkt als een werk dat duurzaam met de grond is verenigd in de zin van artikel 3:3, lid 1, BW. Het Hof, dat aldus overwegende de juiste maatstaf heeft gehanteerd, heeft kennelijk, en in het licht van het debat van partijen niet onbegrijpelijk, aangenomen dat het kabelnet, mede gelet op de bedoeling van degene door wie of in wiens opdracht het is aangelegd, naar aard en inrichting bestemd is om duurzaam ter plaatse te blijven en dat dit ook naar buiten kenbaar is (vgl. HR 31 oktober 1997, nr. 16 404, NJ 1998, 97).

Het middel bestrijdt dit een en ander niet, maar betoogt onder meer dat, indien ervan wordt uitgegaan dat het kabelnet als een zelfstandige zaak moet worden aangemerkt, de kwalificatie onroerend in ernstige mate afbreuk zou doen aan het recht van de eigenaar daarvan, omdat het bij gebreke van kadastrale aanduiding feitelijk niet overdraagbaar zou zijn. (…)

Het middel faalt in zoverre het zich keert tegen 's Hofs oordeel dat de infrastructuur onroerend is.’

De CAI kan onroerend zijn

(…)

Hetgeen zich op of in de grond bevindt zonder daarvan een natuurlijk bestanddeel te zijn, is niet van nature onroerend, maar kan wel door vereniging met die grond onroerend zijn. Bij (bouw)werken is een duurzame vereniging met de grond vereist. Doorslaggevend is of het bouwsel of werk naar aard en inrichting bestemd is om duurzaam ter plaatse te blijven.

(…)

In een geschil tussen een hypotheekhouder en een ontvanger van rijksbelastingen moest u beslissen of een zogenoemde portakabin roerend of onroerend is. De ontvanger had (bodem)beslag gelegd op de portakabin als ware het roerende bedrijfsinventaris. U moest criteria geven voor de vraag of de portakabin duurzaam met de grond was verenigd.

(…)

Volgens dit arrest kan een als kantoor gebruikte, op alle openbare voorzieningen aangesloten portakabin onroerend zijn.’

‘Aan dit een en ander heeft het Hof de gevolgtrekking verbonden dat de portacabin naar aard en inrichting bestemd was om als bedrijfsgebouw te worden gebruikt en om duurzaam ter plaatse te blijven, terwijl deze bedoeling van Buys naar buiten kenbaar was zodat aan de wettelijke maatstaf van art. 3:3 BW is voldaan.

Daartegen keert zich het middel met een reeks van klachten.

Bij de beoordeling van het middel dient uitgangspunt te zijn dat ingevolge art. 69 Overgangswet NBW het vóór 1 januari 1992 geldende recht nog van toepassing is doch dat dit recht niet afwijkt van het huidige recht voor zover hier van belang. Voorts moet het volgende worden vooropgesteld.

Het Hof heeft, door op grond van de hiervoor onder 3.2 vermelde feiten te oordelen dat de portacabin onroerend was, de onder 3.3 vermelde maatstaven geenszins miskend. Het heeft zijn bevestigende beantwoording van de vraag of de portacabin onroerend was voorts van een begrijpelijke en afdoende motivering voorzien. Daarop stuit het middel in zijn geheel af.’

Middel I houdt het verwijt in dat het Hof met betrekking tot de havenkranen is voorbijgegaan aan belanghebbendes stelling dat de kranen roerend zijn. Het middel ziet evenwel over het hoofd dat in 's Hofs oordeel dat de kranen gezien hun omvang en constructie bestemd zijn om duurzaam ter plaatse te blijven, besloten ligt het oordeel dat de kranen onroerend zijn. Middel I mist derhalve feitelijke grondslag.

Middel III komt op tegen 's Hofs oordelen dat de havenkranen onroerende werktuigen zijn die moeten worden aangemerkt als zelfstandige gebouwde eigendommen. Het middel acht die oordelen onjuist, althans onvoldoende gemotiveerd in het licht van de omstandigheid dat de kranen zich over rails kunnen bewegen. Het Hof heeft aan die oordelen ten grondslag gelegd dat de kranen gezien hun omvang en constructie bestemd zijn om duurzaam ter plaatse te blijven, zijn geplaatst op vaste rails en zich (slechts) over een beperkt traject heen en weer kunnen bewegen. Aldus geven 's Hofs oordelen niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting en kunnen zij voor het overige, als van feitelijke aard en geen nadere motivering behoevende, in cassatie niet met vrucht worden bestreden.’

Aldus heeft het Hof kennelijk steun gezocht in HR 13 juni 1975, NJ, 1975, 509, en de omstandigheid dat de kranen — beperkt — verrijdbaar zijn, voor het oordeel dat sprake is van een onroerend goed in de zin van artikel 562 BW (oud)17. zomin van belang geacht, als de omstandigheid dat de betrokken tank verplaatsbaar was dat voor Uw Raad was. Hierdoor hoefde het niet vast te stellen, over welke — beperkte — afstand de kranen over de rails konden bewegen. Die afstand is immers evenmin van belang als de boogafstand die het draaiend gedeelte van de kraan wellicht kan afleggen.

Het in r.o. 8 neergelegde oordeel geeft naar het mij voorkomt, alhoewel het in het arrest van 1975 niet zozeer om het aspect gaat dat het goed bestemd is om ter plaatse te worden gebruikt, als wel om het aspect dat dat duurzaam gebeurt, geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en behoefde aldus ook geen nadere motivering.’

‘De overlaadkranen kunnen bewegen, maar door hun omvang en constructie zijn ze bestemd om duurzaam ter plaatse te blijven. Deze plaats bestaat uit een beperkt eindje rails waarop ze enkel voor- en achterwaarts beweegbaar zijn. Dat ze onroerende goederen — we spreken 1989 — zijn, verbaast niemand die zich bijvoorbeeld uit art. 563 van het oude BW herinnert dat ‘De duiven tot eene duivenvlugt behoorende; De konijnen in de konijnen-warande; De visschen die zich in de vijvers bevinden’ met hun meerdimensionale beweeglijkheid evenzeer onroerende goederen waren, bien étonnés de se trouver ensemble.’

Mede in aanmerking genomen dat het begrip ‘gebouwd eigendom’, zoals de Hoge Raad heeft geoordeeld in zijn arrest van 10 december 1980, nr. 19.869, gepubliceerd in BNB 1981/45, ruim moet worden opgevat, laten de onder 5.1 vermelde vaststaande feiten geen andere gevolgtrekking toe dan dat de windmolens moeten worden aangemerkt als werken die naar hun aard en inrichting bestemd zijn om duurzaam ter plaatse te blijven. De Gemeente heeft derhalve terecht de windmolens bij de vaststelling van de heffingsgrondslag in aanmerking genomen.’

dat deze onderdelen zijn gericht tegen 's Hofs oordeel dat de onderhavige tank kan worden aangemerkt als een gebouw in de zin van art. 1405 BW;

dat het Hof heeft vastgesteld: dat zich op het terrein van de Amercentrale voor de opslag van stookolie onder meer bevond de onderhavige tank, cylinder- of trommelvormig met een diameter van ca 45 m, een hoogte van ca 12,5 m, een eigen gewicht (zonder de heaters) van ca 400 ton en een inhoud van ca 20 000 m3;

dat die tank aangesloten was op een gedeeltelijk ondergronds lopend leidingnet, een en ander als omschreven in r.o. 2 van 's Hofs arrest;

dat de tanks, waaronder de onderhavige tank, ter plaatse zijn aangebracht als omschreven in de rechtsoverwegingen 4d t/m 4j;

dat het Hof er kennelijk van is uitgegaan dat, zoals Stad Rotterdam heeft gesteld, de tank is geconstrueerd door het aan elkaar lassen van metalen platen;

dat het Hof, door op de grondslag van voormelde vaststellingen te oordelen dat de tank moet worden aangemerkt als een gebouw in de zin van art. 1405, niet heeft blijk gegeven van een onjuiste opvatting van gemeld artikel;

dat toch in een en ander ligt besloten dat de onderhavige constructie een bouwsel was dat naar aard en inrichting bestemd was om duurzaam ter plaatse te blijven, waarbij niet van belang is of technisch de mogelijkheid zou hebben bestaan om het te verplaatsen;

dat dus deze onderdelen niet tot cassatie kunnen leiden;’

‘In arrest nr. 37 52322. kent het Hof bij de beantwoording van de vraag of de grondreinigingsinstallatie duurzaam met de grond is verenigd, gewicht toe aan de omstandigheden dat de installatie:

Als losstaande constatering is dit onvoldoende om (mede) het oordeel te kunnen dragen dat de installatie bestemd is om duurzaam ter plaatse te blijven. Bezien in samenhang met het door de Hoge Raad in de hofuitspraak gelezen oordeel dat het bedrijfscomplex als geheel bestemd is om duurzaam ter plaatse te blijven, ligt de zaak anders. Dan zijn de zo-even genoemde omstandigheden wel degelijk (mede) redengevend voor om het oordeel dat de installatie bestemd is om duurzaam ter plaatse te blijven. De bestemming van het geheel is dus (mede) bepalend voor de bestemming van de componenten.’

‘In de Parlementaire Geschiedenis van de totstandkoming van art. 3:3 lid 1 BW heeft zich aan het begrip onroerende zaak een geruisloze verandering voltrokken. Aanvankelijk lag het accent op het door Meijers in zijn toelichting genoemde gegeven dat vele gebouwen worden geplaatst zonder dat enig mechanisch verbinding met de grond wordt gelegd. Hieruit werd in de rechtspraak en de literatuur afgeleid, dat een roerend karakter van de zaak niet in de weg behoefde te staan aan zijn kwalificatie onroerend op de voet van art. 3:3 lid 1 BW. Dit is de impuls geweest voor een inmiddels lelijk uit de hand gelopen rechtspraak waardoor menige zaak die naar zijn aard roerend is, op de voet van art. 3:3 lid 1 BW als onroerend wordt aangemerkt. Ik noem als voorbeelden een CAI-kabel, een grafsteen, een havenkraan, een stacaravan en een als opslagruimte in gebruik zijnde zeecontainer.

(…)

Mijns inziens vallen onder art. 3:3 lid 1 BW slechts die zaken die naar hun aard roerend zijn, die enige vorm van fundering hebben en waarvan kan worden gezegd dat zij volgens verkeersopvattingen op één lijn moeten worden gesteld met wat traditioneel onder een opstal of gebouw wordt begrepen. Volgens deze maatstaf zijn niet (meer) onroerend: een mobiele havenkraan, (…). Instructief in dit verband is een uitspraak van Rechtbank Zwolle.24. Inzet van het geding is de vraag of een door Westerbaan gehuurde warmtekrachteenheid (WKE), die bestemd is om zijn bedrijfshal te verwarmen als onroerend op de voet van art. 3:3 lid 1 BW valt aan te merken. Overwogen wordt:

Ook onder het oude recht is, in ieder geval voor het zakenrecht, geen steun te vinden voor een extensieve uitleg van het begrip opstal of onroerende zaak, terwijl evenmin is gebleken van een bedoeling van de wetgever van het huidige Burgerlijk Wetboek in dit opzicht met het oude recht te breken.

En wat is duurzaam? Er zijn bouwprojecten, waarbij bouwkranen vele jaren blijven staan. Zijn deze kranen onroerend of roerend en als ze onroerend zijn, wat is dan het verschil met een bouwkraan die voor een korter durend project wordt gebruikt? Moet de buitenwereld uit de omvang van de bouwput en/of de in de nabijheid hiervan op een bord geplaatste virtuele afbeelding of tekening van het bouwproject (kunnen) afleiden of de kraan bestemd is om één jaar of zeven jaren te blijven staan en is zeven jaar (voldoende) duurzaam? De kenbaarheid voor derden, die het zakenrecht verlangt en waarop ook in het portacabinarrest nadrukkelijk een beroep wordt gedaan, is een onbetrouwbaar kompas en van een twijfelachtig gehalte. In dit verband kan men zich tevens afvragen of de cassatierechter bij kwesties van zakenrechtelijke aard als motivering voor zijn oordeel wel kan volstaan met de vaststelling dat het Hof, mits dit keurig de portacabinformule heeft opgehoest, niet heeft blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting en dat zijn oordeel ‘voor het overige, als van feitelijke aard en geen nadere motivering behoevende, in cassatie niet met vrucht (kan) worden bestreden’. Zo'n benadering staat, zoals uit het voorbeeld van de bouwkranen en de in noot 59 genoemde gsm-zaken blijkt, vrijwel garant voor jojo-resultaten. Omdat deugdelijke gronden ontbreken om talrijke zaken, die naar hun aard roerend zijn, de metamorfose naar onroerend te laten ondergaan door de met name fiscaalrechtelijk geïnspireerde uitleg, die aan art. 3:3 lid 1 BW wordt gegeven, loopt de Staat het risico binnen het vaarwater van art. 1 van het Eerste Aanvullende Protocol van het EVRM te geraken — hetzij als wetgever omdat art. 5:20 sub e BW te ver gaat, hetzij, wat naar mijn mening waarschijnlijker is, omdat de rechter een ontoelaatbare uitleg aan deze bepaling heeft gegeven —, omdat sprake is van een niet gerechtvaardigde ontneming van de eigendom aan de eigenaar van de voorheen roerende zaak als gevolg van de werking van art. 5:20 sub e BW. De traditioneel genoemde rechtvaardigingsgrond voor deze ontneming dat natrekking ordeningsrecht betreft, gaat voor de hier bedoelde gevallen geenszins op, omdat niet valt in te zien, gelet ook op de situatie onder het oude recht, welke dwingende noodzaak bestaat deze van nature roerende zaken in afwijking ook van het oude recht, waarmee de wetgever niet heeft willen breken, ineens als onroerend aan te merken. Integendeel, hiervóór is al meer dan eens gebleken dat de rechtszekerheid meer gediend is zaken die een ieder als roerend beschouwt, zakenrechtelijk ook als zodanig te duiden. De verkeersopvattingen zijn de coördinaten, die de behoefte aan ordening (mede) bepalen. Zij dienen derhalve, anders dan in het portacabinarrest wordt gesteld, beslissend te zijn voor de kwalificatie roerend/ onroerend.

(…)

De door mij bepleite benadering om de verkeersopvattingen bepalend te laten zijn voor de kwalificatie roerend/onroerend, houdt een verwerping in van de Portacabin-doctrine ook waar het betreft de slechts ondergeschikte rol, die in het arrest is weggelegd voor de verkeersopvattingen. In het arrest wordt immers expliciet overwogen dat de verkeersopvattingen niet beslissend zijn voor de kwalificatie roerend/onroerend.’

‘Het is eigenlijk zo simpel: onroerend is wat niet kan worden verplaatst. Daarvoor is niet steeds vereist dat het mechanisch met fundamenten e.d. is verbonden. Iets kan ook vanwege zijn eigen gewicht en omvang onverplaatsbaar zijn. Denk bijvoorbeeld aan de olietank op het terrein van de Amercentrale (diameter 45 m, hoogte 12,5 m, eigen gewicht 400 ton). Het gaat dus niet om de fysieke verbinding, maar om de fysieke onverplaatsbaarheid.

Let wel, we hebben het over onverplaatsbaarheid in maatschappelijk, niet in technisch opzicht. Technisch kan tegenwoordig bijna alles, als je maar betaalt. Dat levert geen bruikbare juridische maatstaf op. Juridisch gaat het om een criterium dat recht doet aan de gerechtvaardigde verwachtingen van de deelnemers in het rechtsverkeer. Daar geldt: wat niet dan bij hoge uitzondering en met grote technische en financiële inspanning kan worden verplaatst, wordt als praktisch onverplaatsbaar beschouwd. Om die onverplaatsbaarheid gaat het hier. Niet omdat verplaatsing niet is bedoeld maar omdat die praktisch/economisch onmogelijk is, is een zaak onroerend.

(…)

Wat bestemd is om duurzaam ter plaatse te blijven, zal vaak — maar (lang) niet altijd — ook praktisch onverplaatsbaar zijn. Omgekeerd, wat onverplaatsbaar is, zal veelal — maar een enkele keer niet — tevens bestemd zijn om duurzaam ter plaatse te blijven. Het komt erop neer dat eigenlijk aan beide criteria moet zijn voldaan, wil een zaak onroerend zijn en (in beginsel) deel uitmaken van de grondeigendom. Immers wat een permanente bestemming heeft maar gemakkelijk verplaatsbaar is, hoort niet onroerend te zijn en andersom geldt hetzelfde voor wat onverplaatsbaar is maar geen permanente bestemming heeft. Het is dus niet óf/óf maar én/én.’

‘Op grond van het oud-BW was naast de grond ook al datgene onroerend dat aard- en nagelvast met die grond was verbonden. (…)

Bij de beoordeling of een gebouw of werk onroerend is, is onder het oud-BW in de praktijk wel de vuistregel gehanteerd dat het object en de fundering als één geheel moeten worden beschouwd en dat het fundament in de grond is ingegraven. (…)

In de wetsgeschiedenis zijn geen aanwijzingen te vinden dat de wetgever met de nieuwe redactie van het begrip ‘onroerende zaak’ in art. 3:3 BW een inhoudelijke wijziging beoogde door te voeren ten opzichte van art. 562 oud-BW. Eerder lijkt het tegendeel te gelden. (…)

Desondanks blijkt uit de jurisprudentie dat het begrip onroerende zaak onder art. 3:3 BW ruimer wordt uitgelegd. Een belangrijk keerpunt daarbij is het Portacabinarrest. (…)

De Hoge Raad formuleerde daarbij vier maatstaven waarmee de vraag kan worden beantwoord of een zaak duurzaam is verenigd met de grond. (…)

Het voorgaande overziend, concludeer ik dat art. 3:3 BW ten opzichte van het oude art. 562 BW tot een ruimere uitleg van het begrip onroerende zaak heeft geleid. Niet de aardvaste verbinding met de grond is bepalend, maar de bijzonderheden van aard en inrichting. Deze aard en inrichting zullen vooral worden bepaald door de materiaalkeuze, de bouwtechnische constructies, de aanwezige nutsvoorzieningen en de afwerking van zowel het gebouw of werk als van de directe omgeving.’

‘Vooral de Belastingkamer van de Hoge Raad (derde kamer) heeft zich regelmatig moeten buigen over de vraag of bepaalde machines of installaties als onroerend moesten worden aangemerkt. De wijze van verbinding speelt in de beslissingen van de Belastingkamer een grote rol. (…) Doorslaggevend was daarbij de vraag of ter plaatse aanwezige havenkranen, ketelstatief met ketel, turbine en generator als roerend of onroerend moesten worden aangemerkt. Het Hof duidde de havenkranen als onroerende werktuigen en als zelfstandige gebouwde eigendommen. Aan het oordeel dat deze zelfstandige zaken als onroerend moesten worden aangemerkt, legde het Hof ten grondslag dat de kranen gezien hun omvang en constructie bestemd zijn om duurzaam ter plaatse te blijven, zijn geplaats op vaste rails en zich slechts over een beperkt traject heen en weer kunnen bewegen. Dit oordeel geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting aldus de Hoge Raad. Deze beslissing ligt in de lijn van eerdere rechtspraak van de Belastingkamer van de Hoge Raad. Opmerking verdient dat de uitspraak uit 1997 inzake de havenkranen betrekking had op een aanslag uit 1989. De vraag of de kranen als onroerend moesten worden aangemerkt, werd derhalve beheerst door oud burgerlijk recht. Hoewel het Hof noch de Hoge Raad met een woord hierover rept, moet worden aangenomen dat deze kranen als onroerend door bestemming werden aangemerkt. De kranen zijn onder het huidige recht roerende zaken. In het oordeel van het Hof speelt de verbinding van de rails met de grond een rol. Meer algemeen kan men stellen dat veel zaken die onder het oude recht onroerend door bestemming waren, duurzaam met de grond waren verenigd. Bijvoorbeeld machines die waren geplaatst op betonnen randen, waarin bouten waren gegoten waarmee de machines waren vastgezet; een aan een ijzeren balk vastzittende bovenloopkraan in een bedrijfshal; en zeven opslagtanks met pijpleidingen die zich bevonden op een opslagterrein in het havengebied. Ondanks deze verbinding met de grond geldt voor dergelijke vroegere hulpzaken dat zij thans in de regel als zelfstandige roerende zaken moeten worden aangemerkt. De formulering van artikel 3:3 lid 1, waarin is bepaald dat ‘Onroerend zijn (…) gebouwen en werken die duurzaam met de grond zijn verenigd, hetzij rechtstreeks, hetzij door vereniging met andere gebouwen of werken’ kan gemakkelijk misverstand wekken. Niet iedere machine, installatie of ander werk dat duurzaam met de grond is verenigd, is daarom onroerend. Slechts indien deze objecten bestanddeel van de grond zijn geworden (zijn ‘nagetrokken’), vormen zij met de grond een onroerende zaak. In dat geval omvat de eigendom van de grond de betreffende objecten (vlg. artikel 5:20 sub e).’